7.Biblia w dawnej literaturze polskiej: tłumaczenia, parafrazy, bohaterowie i motywy narracyjne.
TŁUMACZENIA
Wyższy kler w polskim Kościele nie był przychylny przekładom biblii. Miało to chronic przed szerzeniem się błędów wiary.
Jedyny (znany nam dzis częściowo) całkowity przekład Starego Testamentu powstał w środowisku dworu królewskiego, wykonany na zlecenie Zofii
( Sonki) czwartej zony Władysława Jagiełły. Przekładu miało dokonac paru tłumaczy m.in. ksiądz Andrzej z Jaszowic. Pierwsza część tzw. Biblii królowej Zofii liczyła początkowo 470 kart. Przechodząca z rąk do rąk uległa zniszczeniu.
Drukowane fragmenty polskich tłumaczeń wybranych ksiąg biblijnych lub tylko ich cząstek zaczęły się ukazywać od lat 20-tych XVI w.
Dydaktyczna księga Starego Testamentu: Mądrość Syracha czyli Eklezjastykus została przetłumaczona przez Piotra z Poznania, uczonego mieszczańskiego pochodzenia. Przypuszcza się, że w XV w. powstał całkowity przekład Nowego Testamentu (w XVI w. ukazany drukiem).
Niezmiernie ważnym przekładem chrześcijańskim jest Wulgata, czyli łaciński przekład Starego i Nowego Testamentu wykonany przez Św. Hieronima. Tłumaczenie to, choć początkowo przyjmowane nieufnie, szybko zyskało pozycję najważniejszej biblii zachodniego chrześcijaństwa i centralnym tekstem średniowiecznej teologii katolickiej oraz źródłem wielu wczesnych przekładów na języki nowożytne.
PARAFRAZY PSAŁTERZA
Do najwybitniejszych przekładów Księgi psalmów można zaliczyć
Psałterz puławski
Żołtarz Dawidów Walentego Wróbla
Psałterz krakowski
Psałterz królowej Jadwigi
PARAFRAZY EWANGELII
Ewangeliarz Jana Sandeckiego
Rozmyślania przemyskie z przełomu XV i XVI w, których rękopis zawiera niemal całą Ewangelię św. Mateusza, zestawioną z innymi Ewangeliami, przynosząc obszerną część przekładu Nowego Testamentu pochodzącego z okresu średniowiecza.
Na wczesne tłumaczenie fragmentów Nowego Testamentu wskazują również m. in.: cytaty w Kazaniach świętokrzyskich i Kazaniach gnieźnieńskich oraz modlitwy (np. Ojcze nasz) w Modlitwach Wacława. Jan Janów wysunął tezę o istnieniu przynajmniej dwóch średniowiecznych tłumaczeń Ewangelii, z których żaden nie przetrwał do czasów obecnych. Jednak obecnie znamy tylko: urywek Ewangelii św. Łukasza (1,45-51) oraz fragment Ewangelii św. Mateusza (rozdz. 25) z ok. 1450 r.
Jedyny znany obecnie rękopis prawdopodobnie całej Biblii pochodzący z II poł. XV w. nosi nazwę Biblii Królowej Zofii lub Biblii Szaroszpatackiej. Znane są ponadto inne fragmenty tłumaczeń Biblii na język polski, do których zaliczyć należy: fragment Księgi Rodzaju, Przekład Księgi Wyjścia i Księgi Kapłańskiej oraz tzw. Harmonię ewangeliczną
PEŁNE PRZEKŁADY BIBLII
Pierwsze w historii przekłady całości Biblii (Starego i Nowego Testamentu) na język polski pojawiają się w okresie Reformacji. Były to bezpośrednie przekłady z języków oryginalnych: hebrajskiego, aramejskiego i greckiego. Są to: kalwińska Biblia Brzeska (zwana też "Radziwiłłowską") z 1563 roku (jako pierwszy w historii przekład całości Biblii z języków oryginalnych), ariańska Biblia Nieświeska 1570-1572 oraz luterańska i kalwińska Biblia Gdańska (1632). Pierwsze pełne tłumaczenie z kręgów katolickich (oparte nie na oryginale, ale na łacińskim XV-wiecznym tłumaczeniu) to Biblia Leopolity zwana też Szarffenbergowską (1561).
Do niedawna w użyciu były najpopularniejsze przez wiele wieków katolicka Biblia ks. Wujka (całość wydana w 1599 r., Nowy Testament 1593, psalmy 1596) i protestancka Biblia Gdańska.
WSPÓŁCZESNE PRZEKŁADY
Chociaż od tego czasu powstawało wiele tłumaczeń, dopiero w drugiej połowie XX wieku, powstał przekład o dużym znaczeniu - Biblia Tysiąclecia. Tłumaczenie prowadzono pod kierunkiem benedyktynów z Tyńca; wydano je w roku 1965, od tego czasu miało cztery nowe redakcje.
NAJWAŻNIEJSZE POSTACIE BIBLIJNE
ABEL drugi syn Adama i Ewy. Abel był pasterzem i składał Bogu ofiary z baranków. Ofiary te były miłe Bogu. Ponieważ Bóg nie przyjął daru owoców od Kaina, Kainem zawładnęła zazdrość i zabił swego brata. Nowy Testament wyjaśnia, że Bóg wybrał Abla, a nie Kaina, z powodu jego wiary.
ABRAHAM imię Abram zostało zmienione na Abraham ("ojciec wielu narodów") po tym, jak Bóg obiecał mu, że zostanie ojcem narodu hebrajskiego. Ożenił się z Sarą, swoją przyrodnią siostrą. Terach przeprowadził się z rodziną z Ur do Charanu, kilkaset kilometrów na północny zachód. Tam Terach umarł, a Bóg wezwał Abrahama, aby się udał do Kanaanu. Abraham posłuchał. Żył jak nomada, przemieszczając się z miejsca na miejsce ze swymi stadami owiec i bydła. Na każdym obozowisku stawiał ołtarz i oddawał cześć Bogu. Kiedy Abraham i Sara byli już starzy, Bóg dał im syna - Izaaka. Mial on być ojcem narodu. Izaak był jeszcze chłopcem, gdy Bóg sprawdził wiarę Abrahama, i to jak nigdy przedtem. Kazał mu wziąć Izaaka na odległą górę i złożyć go tam w ofierze. Z ciężkim sercem Abraham usłuchał, ufając, że Bóg dotrzyma obietnicy dotyczącej jego syna. Związał Izaaka na ołtarzu. Wzniósł nóż, żeby dokonać ofiary. Wtedy anioł Boga zawoła): "Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego! Teraz poznałem, że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś Mi nawet twego jedynego syna". W ofierze złożono barana zaplątanego rogami w zaroślach nie opodal.
ADAM pierwszy człowiek (słowo "adam" oznacza ludzkość) stworzony przez Boga na Jego podobieństwo. Wszystkie zwierzęta zostały stworzone dla Adama. Miał mieszkać i pracować w stworzonym dla niego przez Boga ogrodzie Eden i cieszyć się jego owocami. Tylko spożycie owocu z jednego drzewa zostało mu zabronione - "drzewa poznania dobra i zła". Bóg nigdy nie planował, by mężczyzna żyt samotnie. Stworzył Ewę - kobietę, aby żyli wspólnie. Ewa uległa pokusie bycia niczym Bóg, zerwała owoc i spożyła go wspólnie z Adamem. Wiedząc, że postąpili źle, Adam i Ewa próbowali się ukryć przed Bogiem. Ich przyjaźń z Nim została zerwana. W efekcie ich nieposłuszeństwa wobec Boga ucierpiało cale stworzenie. Od tej pory każde życie kończy się śmiercią. Adam i Ewa zostali wypędzeni z raju. Mieli dzieci. Ale posiadanie rodziny obok radości przynosiło ból.
DAWID najmłodszy z ośmiu synów Jessego, rolnika z Betlejem. Dawid był pasterzem. Opiekował się stadami, kiedy prorok Samuel przybył do Betlejem, wysłany przez Boga, aby wybrać jednego z synów Jessego na króla w miejsce Saula. Po wyborze Dawida jego bracia zaczęli mu zazdrościć. Umiejętność gry na harfie sprawiła, że Dawid grał na dworze Saula, aby mu ulżyć w napadach szału. Później, kiedy został wysłany z żywnością dla swych braci w armii, przyjął wyzwanie i stanął do walki z Goliatem, potężnie zbudowanym wojownikiem Filistynów. Zabił go kamieniem wypuszczonym ze swej pasterskiej procy. Po bitwie kobiety wyszły, by przywitać Saula. "Pobił Saul tysiące, a Dawid dziesiątki tysięcy" - śpiewały. Od tej pory Saul zazdrościł Dawidowi i kilkakrotnie próbował go zabić. Jonatan, syn Saula i bliski przyjaciel Dawida, ostrzegł go, by uciekł. Dawid został ogłoszony banitą. Saul ścigał go bez litości, mimo że Dawid dwa razy darował mu życie.
ELIASZ prorok, który żył w Izraelu w czasie panowania króla Achaba. Achab i jego cudzoziemska żona Izebel grzeszyli przeciwko Bogu, czcząc Baala i zabijając proroków Boga. Eliasz został posiany, by przekazać, że z tego powodu Bóg zsyła suszę. Potem Eliasz ukrywał się przy potoku Kerit, gdzie kruki przynosiły mu pożywienie. Kiedy potok wysechł, udał się do Sarepty w Sydonie i zatrzymał u wdowy. Podzieliła się ona z prorokiem resztką swojego jedzenia, lecz Bóg odnawiał jej zapasy mąki i oliwy do czasu zakończenia głodu. Gdy zmarł syn wdowy, Bóg odpowiedzią na modlitwę Eliasza i przywrócił go do życia.
EZECHIEL jeden z wielkie proroków Starego Testamentu. Ezechiel byi synem kapłana Buziego i mieszkał w Jerozolimie do czasu najazdu Nabuchodonozora na miasto w 597 r. przed Chr. Razem z królem Jojakinem i innymi ważnymi obywatelami został wzięty do niewoli w Babilonie. Pozwolono mu tam na posiadanie własnego domu; zamieszkał w osadzie żydowskich wygnańców w Tell-Abib nad rzeką Kebar. Po około czterech latach Bóg wezwał go na proroka. Dopóki Jerozolima nie została całkowicie zniszczona, jego podstawowym przesłaniem było nawoływanie do nawrócenia. Żydzi nie słuchali Boga i muszą prosić o przebaczenie. Kiedy Babilończycy zniszczyli Jerozolimę, Ezechiel wyglądał dnia, kiedy Bóg zezwoli Żydom na odbudowanie miasta i Świątyni Boga.
EWA pierwsza kobieta, towarzyszka Adama. Wraz z Adamem złamała zakaz Boga, aby nie spożywać owocu z "drzewa poznania dobra i zła". Z tego powodu śmierć przyszła na świat, a Bóg wygnał Adama i Ewę z rajskiego ogrodu Edenu. Księga Rodzaju wymienia trzech synów Ewy: Kaina, Abla i Seta.
HIOB bohater Księgi Hioba. Hiob był człowiekiem niezwykłej dobroci. Stracił swój majątek, dziesięcioro dzieci oraz zdrowie. Pomimo to nie chciał pójść za namową żony i nie przeklął Boga. Trzej przyjaciele, którzy przyszli go odwiedzić, byli przekonani, że kłopoty Hioba są karą za jego grzechy. Lecz on wiedział, że to nieprawda. Inny przyjaciel Hioba powiedział mu, że nie ma nadziei, iż zrozumie drogi Boga. Chociaż Hiob był bliski rozpaczy i nigdy nie poznał powodu swych cierpień, Bóg dał mu nowe rozumienie swej władzy i mądrości. W końcu Bóg uzdrowił Hioba i przywrócił mu wszystkie bogactwa.
IZAAK syn, którego Bóg obiecał Abrahamowi i Sarze. Urodził się, kiedy jego rodzice byli bardzo starzy. Kilka lat po narodzinach Izaaka Bóg sprawdził wiarę Abrahama jeszcze bardziej. Kazał Abrahamowi złożyć swego syna w ofierze. Gdy Abraham miał już zabić Izaaka, anioł powstrzymał jego rękę. Bóg wynagrodzi) Abrahamowi i po raz kolejny obiecał mu, że jego potomstwo będzie wielkim narodem. W wieku czterdziestu lat Izaak ożenił się z Rebeką, dziewczyną wybraną dla niego z rodziny Abrahama w Charanie. Po wielu latach Bóg odpowiedział na modlitwy Izaaka o syna urodziły mu się bliźnięta Ezaw i Jakub. Bóg pobłogosławił Jakuba tak samo, jak pobłogosławił Abrahama. Kiedy Izaak był stary i słabego wzroku, został oszukany przez Jakuba, któremu dał błogosławieństwo, myśląc, że jest to Ezaw, starszy z bliźniąt. Jakub opuści) dom rodzinny, lecz powrócił kilka lat później, aby zobaczyć ojca przed śmiercią.
IZRAEL nowe imię, jakie Bóg dał Jakubowi po jego walce z aniołem nad rzeką Jabbok. Izrael znaczy: "ten, który walczy z Bogiem". Dwanaście pokoleń wywodzących się od Jakuba znanych jest jako dzieci Izraela.
KAIN najstarszy syn Adama i Ewy. Pracował jako rolnik. Jego brat Abel był pasterzem. Ponieważ Bóg okazał zadowolenie z ofiary z baranka złożonej przez Abla, a nie podobała Mu się ofiara plonów Kaina, Kaina ogarnęła wściekłość. W napadzie szału zabił Abla. Za karę spędził resztę życia jako nomada.
NOE był dobrym człowiekiem w czasach panowania zła i przemocy. Zło tak się nasiliło, że Bóg nie mógł już tego tolerować, i zestal straszny potop. Ocaleli tylko Noe i jego rodzina. Noe usłuchał Boga i zbudował przed potopem arkę długą na 133 metry. Ludzie widzieli, co robi, ale nie chcieli słuchać jego ostrzeżeń. Kiedy zaczęty padać deszcze, Noe z żoną, trójką synów i ich żonami wszedł do arki, zabierając ze sobą po parze wszystkich zwierząt. Po obniżeniu się wód arka przybiła do zbocza góry Ararat. Bóg obiecał Noemu, że już nigdy nie ześle potopu, by zniszczyć wszystkie żyjące istoty. Znakiem tej obietnicy była tęcza. Noe dożył późnego wieku, a jego synowie stali się przodkami narodów.
REBEKA żona Izaaka, matka Ezawa i Jakuba. Rebeka urodziła się i mieszkała w Charanie, gdzie zatrzymał się Abraham w drodze do Kanaanu. Jej ojciec był kuzynem Abrahama. Kiedy Abraham zdecydował, że Izaak powinien się ożenić, wysłał Eliezera, swego zarządcę, do Charanu, aby znalazł dla jego syna odpowiednią żonę. Pierwszą osobą, która podeszła do studni, gdy Eliezer dawał odpocząć swym wielbłądom, była Rebeka. Z błogosławieństwem swej rodziny Rebeka wyruszyla do Kanaanu. Izaak pokochał ją od pierwszego wejrzenia. Przez dwadzieścia lat Izaak i Rebeka modlili się o syna. Urodzili się im bliźniacy - Ezaw i Jakub. Jakub, który chętnie przebywa) w domu, byl ulubieńcem Rebeki; Izaak wola) Ezawa. Kiedy Izaak był stary i prawie całkiem ślepy, Rebeka pomogla Jakubowi oszukać ojca i uzyskać od niego błogoslawieństwo, które należało się Ezawowi, starszemu z bliźniąt. Aby go uratować przed gniewem Izaaka, Rebeka posłała Jakuba do swojego brata, Labana, do Charanu.
SALOMON syn króla Dawida i Batszeby, najsławniejszy król Izraela. Dawid toczył wiele wojen, aby utworzyć mocne królestwo; Salomon odziedziczy) pokój. Ochraniał swój kraj, utrzymując silną armię i budując fortece. Przez małżeństwa doprowadził również do przymierzy z sąsiednimi państwami. Za rządów Salomona Izrael stal się krajem bogatym. Handlował miedzią i końmi, a w zamian dostawał zloto i klejnoty. Dzięki otrzymanej od Boga mądrości stał się sławny. Aby sprawdzić jego mądrość, odwiedzila go też królowa Saby (poludniowo-zachodnia Arabia). Salomon zbudowal pierwszą Świątynię Boga w Jerozolimie. Materiały oraz fachowców przyslal mu Hiram, król Tyru, w zamian za pszenicę i oliwę. Była to wspaniała budowla, która przetrwała czterysta lat, aż do roku 586 przed Chr., kiedy to zniszczy) ją Nabuchodonozor. Salomon zbudowal także pałace dla siebie i córki faraona, jednej ze swoich żon. Harmonijne panowanie Salomona zostalo zaklócone złym traktowaniem podwładnych przez króla i jego wieloma małżeństwami. Podwładni sprzeciwiali się jego żądaniom darmowej pracy i wysokim podatkom na prowadzone przez niego budowy. Cudzoziemskie żony Salomona sprawiły, że odwróci) się od prawdziwego Boga i zaczął czcić ich bogów. Po śmierci Salomona dziesięć pólnocnych pokoleń zbuntowało się przeciwko Roboamowi, jego synowi, i obrało sobie Jeroboama za króla.