Antropologia kulturowa- przedmiot i zakres.
Antropologia kulturowa, dziedzina nauki badająca kulturotwórcze i kulturowe aspekty społecznej egzystencji człowieka. Wyspecjalizowany dział antropologii, korzystający z dorobku psychologii, językoznawstwa, historii, archeologii, socjologii, religioznawstwa, filozofii oraz różnych nauk społecznych. Skupia się na poszukiwaniu ogólnych teorii tłumaczących zarówno kulturę ludzką w ogóle, jak i kultury poszczególnych ludów w całej ich różnorodności. W tym celu bada kulturę jako całość rządzącą się określonymi prawidłami, a także tworzące ją elementy: zwyczaje i wzorce zachowań, hierarchie wartości, normy, systemy pokrewieństwa i podziałów społecznych, wierzenia, instytucje, urzędy, struktury władzy itp., starając się opisać ich naturę wewnętrzną oraz wzajemne związki genetyczne i strukturalne.

Antropologia powstaje w połowie XIX w., początkowo brak wyraźnego rozróżnienia między antropologią a socjologią (która powstaje w tym samym czasie)

W XIX w. pojawia się historia jako nauka, kształtuje się też archeologia; ujęcie naukowe jest wówczas synonimiczne z ujęciem historycznym

Kultura
1. Kultura jest zjawiskiem społecznym, czyli nie można jej analizować w oderwaniu od grupy społecznej (społeczeństwa). Nie istnieje poza grupą społeczną. Kultura każdego społeczeństwa jest mocno zróżnicowana - nie ma jednolitego modelu kultury.
2. Kultura jest zjawiskiem symbolicznym, tzn. jest wyuczoną dziedziną ludzkiego zachowania, jest przekazywana z pokolenia na pokolenie drogą tradycji i poprzez różne formy symboliczne (najważniejszą formą symboliczną jest język). Prawie wszystkie wytwory ludzkie mają charakter znakowy - ułatwiają komunikację między ludźmi (wyznaczają zasady, normy przyjęte w danej grupie społecznej)
3. Kultura jest rzeczywistością historyczną, tzn. Że jest historycznie przekształcającą się rzeczywistością społeczną
4. Kultura ma charakter instrumentalny, czyli jest wtórnym sztucznym środowiskiem wytworzonym przez człowieka w celu zaspokojenia jego potrzeb.
5. Kultura jest powiązaną całością (obowiązujący kanon) - każdy element kultury pełni określoną funkcję w jej całości a rozpatrywany w izolacji nie ma znaczenia.
6. Kultura jest zjawiskiem psychologicznym - odniesionym do jednostki, jednostkowym. Kultura jest faktem zarówno zbiorowym jak i jednostkowym, tzn. że kultura jest bytem ponad osobowym, ale jej ostatecznym źródłem jest jednostka. Cały ponad jednostkowy byt oddziałuje na jednostkę.

CECHY KULTURY kultura związana jest z człowiekiem. Człowiek jest jej twórcą i przez nią kształtowany. Za jej pomocą wyraża swoje potrzeby emocje i wrażenia. Kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym) jest związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia. Kształtuje indywidualnie życie ludzi a poszczególne jednostki mogą wnosić do jej skarbnicy poważny wkład lecz istnieje tylko dzięki życiu zbiorowości. Jest sposobem organizacji życia zbiorowego. Kultura jest regularna. Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych oznacza to że kultura nie jest przekazywana na drodze biologicznej za pośrednictwem genów ale w procesie uczenia się.
ATRYBUTYWNE I DYSTRYBUTYWNE ROZUMIENIE KULTURY-
Kultura jako cecha stała (atrybut życia ludzkiego) jest znamieniem ludzkości jako całości lub też człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. W sensie atrybutywnym kultura może występować wyłącznie w liczbie pojedyńczej "kultura"
Kultura w sensie dystrybutywnym może być używana zarówno w liczbie poj. Jak i mnogiej "kultury"
Światopogląd mityczno-religijny:
Magia sympatyczna- pojęcie z zakresu antropologii kulturowej, wprowadzone przez Jamesa Frazera, według którego jest to podstawowy typ magii polegający na przekonaniu, że działanie analogiczne wywołać powinno analogiczny efekt.

W obrębie magii sympatycznej Frazer wyróżnia:

magię homeopatyczną opartą na prawie podobieństwa ("podobne powoduje podobne")

magię przenośną opartą na prawie styczności ("rzeczy, które kiedyś pozostawały w styczności ze sobą działają na siebie nawet wtedy, gdy kontakt fizyczny przestał istnieć").

Obie gałęzie magii sympatycznej łączą się, w szczególności magia oparta na prawie styczności niemal zawsze opiera się również na magii opartej na prawie podobieństwa. Obie gałęzie magii sympatycznej opierają się też na jednakowym sposobie myślenia, zakładają bowiem, że rzeczy wpływają na siebie inaczej niż przez oddziaływania fizyczne - na skutek tajemniczego powinowactwa, które je łączy.

Schemat religii:

1. magia - świat wodzony jest przez ponadludzkie siły, znane czarownikom

2. religia - świat kontrolowany jest przez istotę nadludzką, do której człowiek może zwracać się o pomoc

3. światopogląd naukowy - człowiek zdaje sobie sprawę ze swoich możliwości dzięki metodom logiczno-naukowym.

DYFUZJA KULTUROWA:

Linton był twórcą pojęcia dyfuzji kulturowej, określającej przenoszenie elementów kulturowych z jednego społeczeństwa do innego. Dzięki temu procesowi, ludzkość zdolna byłą zespolić się w procesie tworzenia wszelkich wynalazków.

Dzięki dyfuzji wynalazek zrealizowany i zaakceptowany społecznie w jednym miejscu może być przekazany następnej, coraz szerszej grupie ludzi z innych kultur, aż do całkowitego rozpowszechnienia się na całej kuli ziemskiej. Gdyby ludzie w dziedzinie wynalazku zdani byli wyłącznie na siły pojedynczej jednostki, proces postępu trwał by niezmiernie długo. Nawet można by zaryzykować twierdzenie, że większość ludzi w ogóle nie doszłaby do nawet podstawowych pojęć ułatwiających im życie. W tym znaczeniu postęp ludzkości zależny jest od jednostek.

POTLACZ: (w języku czinuk znaczy "karmić", "spożywać"; ang. potlatch) - ceremonia przeprowadzana wśród plemion Indian Ameryki Północnej, żyjących na północno-zachodnim wybrzeżu Pacyfiku. Uczestniczący w tym obrzędzie oddawał innym lub niszczył należące do siebie dobra materialne, aby zachować lub podnieść swój status społeczny. Bezpośrednim, uświadomionym celem potlaczu było wywołanie u gości poczucia poniżenia. Ci mogli bronić się, składając gospodarzowi kontr-dary bądź niszcząc je. To z kolei nakręcało spiralę wymiany coraz liczniejszych i cenniejszych dóbr (głównie derki, olej i miedziane blaszki). W skrajnych sytuacjach potlacz kończył się spaleniem chaty gospodarza. Przed zniszczeniem zbyt dużej ilości dóbr chroniła zasada przesady, która zabraniała wodzowi uszczuplenia swojego majątku w stopniu mogącym zagrozić dobrobytowi wioski.

Ceremonia została zakazana na przełomie XIX i XX w. przez administrację stanową (USA).

Termin potlacz bywa czasem odnoszony do pojęcia potluck.

Marvin Harris twierdzi, że ceremonia potlaczu była funkcjonalna z punktu widzenia rozwoju gospodarki. Wg niego, umożliwiała redystrybucję dóbr - dotknięte nieurodzajem wioski otrzymywały niezbędne produkty kosztem utraty prestiżu. Poza tym, rozdawnictwo wywierało presję na zwiększenie wydajności pracy. Harris uważa też, że skrajne, destrukcyjne formy potlaczu pojawiły się dopiero w czasach upadku kultury Indian.

Potlacz był charakterystyczny dla społeczności, które wykroczyły poza fazę "świadczenia całościowego" (klan wobec klanu, fratria wobec fratrii), a które jeszcze nie doszły do indywidualnej umowy w postaci czystej, do rynku, na którym krąży pieniądz, a zwłaszcza do pojęcia ceny wyrażonej w pieniądzu ważonym i cechowanym.

KULA:

Kula to rytualna wymiana odbywająca się w obrębie archipelagu położonego w południowo-wschodniej części Morza Salomona, tuż za wschodnim krańcem Nowej Gwinei, opisana po raz pierwszy w 1922 roku przez Bronisława Malinowskiego w Argonautach Zachodniego Pacyfiku jako efekt doświadczenia zdobytego podczas pobytu na Wyspach Trobriandzkich.

Opis kula

Oprócz wymiaru rytualnego kula posiada wymiary ekonomiczny, prawny, psychologiczny i społeczny. Przez Malinowskiego określona została jako pierwotna instytucja ekonomiczna. Jest także dla uczestników możliwością zdobycia nowych elementów kulturowych oraz jest doświadczeniem międzykulturowym.

W trakcie kula wymieniane są dwa rodzaje przedmiotów: naszyjniki soulava z czerwonych muszli, które krążą wraz pływającymi od wyspy do wyspy Triobriandczykami w kierunku zgodnym z kierunkiem zegara, natomiast bransolety (lub naramienniki) mwali z białych muszli - krążą w ten sposób w kierunku przeciwnym. W wymianie biorą udział tylko mężczyźni. Przedmioty wymieniane są między stałymi partnerami. Partner daje jeden rodzaj przedmiotów, a otrzymuje drugi.

Każdy z wymieniających ocenia wartość otrzymywanego przedmiotu i musi zrewanżować się ekwiwalentem z drugiej grupy przedmiotów. Jeśli nie ma przygotowanego ekwiwalentu wręcza dar zastępczy jednak zobowiązuje się najszybciej jak tylko możliwe (na ogół podczas kolejnej wyprawy) przekazać przedmiot adekwatny co do wartości. Wymiana następuje w milczeniu, a wszystkie reguły, także te dotyczące sytuacji "wyjątkowych" są powszechnie znane. Ze względu na rytualny charakter targowanie się jest po prostu "nie do pomyślenia".

Posiadanie tych przedmiotów jest tylko chwilowe, niemniej stanowi ono podstawę prestiżu i powód do dumy dla społeczności danej wyspy (wioski). Tubylcy dokładnie zapamiętują kto komu i co wręczył lub co jest winien - wszystkie ceremonie mają charakter publiczny.

Wartość wymienianych przedmiotów rośnie wraz z czasem ich obecności w obiegu, ponieważ wraz z ich przekazywaniem przekazywana jest też informacja na temat poprzednich właścicieli.

Aspekty ekonomiczne

Wraz z wymianą naszyjników i naramienników odbywa się także wymiana handlowa. Jednak łączenie obu w tej samej ceremonii jest wbrew zasadom rytuału. Rytuał może odbywać się także w obrębie społeczności jednej wyspy. W takim wypadku np. społeczność mieszkająca na wybrzeżu wymienia świeże ryby na owoce, warzywa, itd. z grupą mieszkającą wewnątrz wyspy.

Aspekty psychologiczne, społeczne i prawne

Kula jest mechanizmem socjalizacji. Synowie wprowadzani do rytuału przez ojca, podróżują z nim i uczą się. Ojciec stopniowo też zaczyna przekazywać im swoich partnerów.

Wymiana jest treningiem osobowości. Pozwala "sprawdzić się" młodym mężczyznom, uczyć się wywiązywać z przyjętej odpowiedzialności. W szczególności uczyć respektowania zasady wzajemności, która ma równoważyć wrodzone skłonności do próżności (próba rewanżu przedmiotem o większej wartości) lub do tego by mieć więcej (rewanż przedmiotem o mniejszej wartości). Partnerów obowiązuje też przyzwoitość i uczciwość. Uchybienie zasadom wymiany mogłoby spotkać się z ostracyzmem. Jednak korzyści płynące z udziału w wymianie (we wszystkich aspektach!) całkowicie przeważają nad lenistwem, egoizmem i innymi negatywnymi cechami.

Wymiana kula jako doświadczenie międzykulturowe

Grupa przybyła respektuje tryb życia i obyczaje gospodarzy i na czas swojego pobytu przyjmuje je jako swoje. Goście na ogół boją się lokalnych duchów i magii, którą stosują gospodarze więc podporządkowują się bez wyjątków. Pobyt trwa od kilku dni do kilku miesięcy. W tym czasie goście biorą udział w życiu codziennym, pracy, połowach, podziale żywności, obrzędach, świętach itd.

Wymiana oparta na takich zasadach pozostaje unikalna w skali światowej, a sam rytuał kula trwa do dziś.

Płeć i temperament - charakterystyka trzech społeczności pierwotnych w ujęciu M. Mead:

Arapeshowie- zarówno kobiety jak i mężczyźni sprawują funkcję rodzicielską, człowiek z natury jest dobry nie potrzebuje silnych hamulców. Zarówno kobiety jak i mężczyźni powinni wykazywać cechy charakteru kobiece: łagodność i troskliwość rodzicielską.

Mundugumorzy- również zbliżony charakter obu płci, oczekuje się od nich porywczości, ducha rywalizacji, agresywności seksualnej, zazdrości, gotowości do pomszczenia obelgi.

Tchambuli- kobiety to agresywni przedsiębiorcy, mężczyźni zaś wycofani artyści. U Tchambuli, znaleźliśmy prawdziwe odwrócenie związanych z płcią postaw panujących w naszej kulturze, tam bowiem kobieta była dominującym, obiektywnym, rządzącym partnerem, a mężczyzna osobą mniej odpowiedzialną i emocjo­nalnie zależną.

MAŁŻEŃSTWO I RODZINA:

Levi Strauss za niezmienne właściwości każdej rodziny uważa:
a. rodzina wywodzi się z małżeństwa,
b. składa się z męża żony, dzieci, wokół których mogą ewentualnie skupiać się inni krewni, np. wuj,
c. członkowie rodziny związani są więzami prawnymi, obowiązkami gospodarczymi i religijnymi, ścisłą siecią praw i zakazów seksualnych oraz uczuciowo.
Model rodziny istniejący w naszym kręgu kulturowym, z jednej strony upraszcza system dziedziczenia, lecz z drugiej, powoduje, iż zanikła u nas rola gospodarcza i religijna. W świecie technologii i osobistych karier te najmniejsze komórki społeczne jakimi są małżeństwa, atomizują się i autonomizują. Ponadto, sięgniecie po prace współczesnych antropologów uświadomi nam, iż nasz system nie jest jedyny, w dodatku jeszcze dość ubogi, w porównaniu z innymi modelami. Globalizacja i homogenizacja dzisiejszego świata sprawia, że łatwiej(teoretycznie przynajmniej)dostrzec, że relacje społeczne, w tym rodzina i małżeństwo są czymś więcej niż uczucie i dążenie do realizacji słów znanego przysłowia („ co rok, to prorok). Bez wyjątku, każde społeczeństwo póty może istnieć, póki posiada precyzyjne reguły „dla odtwarzania pokolenie po pokoleniu zarysów struktury społecznej.”

Typy małżeństw: -monogamiczne- Małżeństwo monogamiczne tworzy jeden mężczyzna i jedna kobieta. Najbardziej spopularyzowany na świecie model rodzinny. -poligamiczne- Małżeństwo poligamiczne tworzy jeden mężczyzna - głowa rodziny, oraz jego żony. Można je zawrzeć w krajach arabskich, aczkolwiek nie jest uznawane przez polskie (katolickie) prawo. Paradoks małżeństwa i rodziny- jeśli każde małżeństwo daje początek rodzinie, to właśnie rodzina lub raczej rodziny powołują do życia małżeństwo. W Nowej Gwinei celem małżeństwa jest nie tyle zdobycie małżonki o ile uzyskanie szwagrów.

Zasadniczym czynnikiem określającym formy życia małżeńsko- rodzinnego jest zakaz kazirodztwa. Zakaz ten jest zarazem podstawowym elementem organizacji społecznej, on właśnie leży u podstaw rozwoju społeczeństw pierwotnych. Jego funkcją jest „uruchamianie" wymiany matrymonialnej, dzięki której ludzie nawiązują stosunki powinowactwa. Na skutek zakazu kazirodztwa zostaje ujęty w ramy instynkt seksualny człowieka pierwotnego, a zbiorowości ludzkie zostają podzielone na dwie grupy, w ramach których małżeństwa są zabronione i które dostarczają sobie wzajemnie partnerów do małżeństwa. Jest to podstawowa dychotomia, na której zasadza się pierwszy typ wymiany społecznej między ludźmi, noszący cechy wzajemności. Posiada ona swój aspekt negatywny - zakaz zawierania małżeństw między rodzeństwem, i aspekt pozytywny - nakaz zawierania małżeństw między członkami różnych grup i zbiorowości.

Sororat (z łac. soror - siostra) - zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę siostry lub sióstr (zazwyczaj kolejno) swojej żony (lub narzeczonej), jeśli jest ona bezpłodna albo po jej śmierci. Praktykowane m.in. przez Buszmenów, Hotentotów, Hererów i Fonów. Sororatem nazywane czasami jest małżeństwo poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami. Sororat występuje zwykle w grupach plemiennych, w których ważne jest pochodzenie żony. Żeniąc się z siostrą żony, mężczyzna wybiera tę samą grupę krewniaczą. Zwyczaj ten występuje częściej u grup patrylinearnych, zwłaszcza w takich, w których występują płatności małżeńskie. Pochodzenie sororatu wynika m.in. z potrzeby kontynuowania przymierza małżeńskiego pomiędzy rodami, posiadania dzieci (spadkobierców), które potwierdziłyby takie przymierze.

Lewirat (łac. levir - brat męża) - poślubienie wdowy przez brata (albo niekiedy spadkobiercę) jej zmarłego męża stanowiące u niektórych ludów (np. starożytni Izraelici, Hindusi, Arabowie) zwyczaj obowiązujący dla zapewnienia ciągłości rodu. Zwyczaj ten jest bardzo rozpowszechnionym rodzajem asekuracji na życie, nigdzie jednak nie funkcjonuje na zasadzie formalnego prawa.

Kuwada jest to praktyka kulturowa szczególnie charakterystyczna dla plemion celtyckich przed przyjęciem chrześcijaństwa, której przeżytki przetrwały jednak w wielu zakątkach nawet do epoki nowożytnej, polegająca na tym, że w czasie porodu mąż również kładł się do łóżka w innym pomieszczeniu i wił się z bólu, empatycznie współprzeżywając z żoną fizyczne cierpienie, którego ona doznaje w czasie porodu. Praktyka ta była odbiciem wysokiej pozycji społecznej kobiety w społeczeństwach Celtów.

---