M. Głowiński: Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej

Dla współczesnych badaczy gatunki istnieją, bo:

• wzrasta zainteresowanie literaturą jako zespołem wypowiedzi o cechach swoistych (gatunek jest znakiem literackości);

• wyzwalanie się nauki o literaturze z koncepcji idiograficznych - gatunek jest kategorią ogólną, nie interesuje się tym, co różni dany przedmiot od innych, istotny jest tu moment powtarzalności;

• gatunek to kategoria wiekowa i tradycyjna;

• gatunek powraca w następstwie przemian w nauce o literaturze;

• wg Brunetiera gatunki mają swą istotę, granice, prawa, przywileje i historię;

• nie ma ściśle określonego repertuaru gatunków, ale istnieją pewne ramy struktur gatunkowych;

• s. 126 dany język otwiera szczególnie możliwości dla określonego teoretyzowania na temat gatunków;

• według Franza Boasa - s. 127 gatunki nie są koniecznymi stopniami w rozwoju form literackich, krystalizują się w określonych okolicznościach i mogą być rozumiane i oceniane wewnątrz tradycji;

• gatunek to nie tylko wytwór kultury ale i dokument świadomości społecznej;

• terminologia gatunkowa podlegała ewolucjom, zmieniały się zasady podziału i hierarchie w podporządkowywaniu jednych gatunków drugim;

• w bieżącej praktyce literackiej gatunek jest prawie nieistotny;

• nie można eliminować kategorii gatunkowych, trzeba podkreślać, że gatunki nie istnieją „po prostu”.

Cel gatunków:

• w poetyce opisowej służą analizie budowy grupy dzieł literackich, są czynnikami porządku;

• w poetyce historycznej 0 świadomość gatunkowa jest tak ważnym przedmiotem badania jak gatunkowa konstrukcja dzieł (same utwory świadczą o świadomości ich twórców) - s. 131 poetykę historyczną interesuje gatunek bezpośrednio na tle świadomości literackiej epoki, pośrednio - na tle całej jej sytuacji historycznoliterackiej;

• gatunek jako - 131 istniejący intersubiektywnie w danej epoce zespół wskazań, zasad, przyzwyczajeń, regulujących daną dziedzinę wypowiedzi, (…) Gatunki byłyby więc swoistą gramatyką literatury;

• inaczej funkcjonuje gatunek wtedy, gdy jego reguły są niepisane, inaczej gdy jest powiązany z uświadomionym systemem zasad;

• poetyka historyczna obserwuje sytuację gatunku;

• gatunki są zawsze normatywne, są zestrojami dyrektyw. Czasem są nakazami, czasem - utrwalonymi społecznie sposobami postępowania literackiego;

• świadomość gatunku - to zdolność wyodrębniania danych zespołów wypowiedzi, umożliwia rekonstrukcję znaczenia gatunku w różnych epokach;

• działanie gatunku to nie tylko narzucanie norm / praw bezwzględnych (bezwzględnych w perspektywie jakiegoś wycinka czasu);

• s. 134 - każdy gatunek przynosi z sobą pewien zespół możliwości, który ujawnia się nie tylko w poszczególnych utworach (utwór może być czymś wyjątkowym, niepowtarzalnym, jedynym, nie mieszczącym się w obowiązujących w epoce regułach gatunku);

• gatunek może określać tylko sferę możliwości. Jeśli określa sferę konieczności - jego reguły są uznawane za jedynie wartościowe;

• gatunek jako element świadomości literackiej epoki - świadomość publiczności literackiej - kwestia rozpoznawalności gatunku. Rozpoznawalność to sygnał jego (gatunku) położenia w danej rzeczywistości kulturowej;

• gatunek - element porozumienia między pisarzem a czytelnikiem, projektuje zachowanie odbiorcy;

• jako element kultury masowej - sygnalizuje odbiorcy, czego ten ma oczekiwać, wiąże się ze sposobem rozpowszechniania;

• gatunek to pewna jednostka semantyczna, sugeruje czytelnikowi, jakich znaczeń może się spodziewać, sygnalizuje odbiorcy typy sensów (nie same sensy) wypowiedzi;

• poetyka historyczna rekonstruuje sytuację gatunku literackiego;

• epoka nie uświadamia sobie właściwego sposobu działania gatunku, jest ograniczona;

• gatunek jako zespół dyrektyw jest naprawdę systemem - zespołem czynników i środków umożliwiających dany sposób literackiego mówienia. Konkretnego utworu nie można rozpatrywać jako gatunku (parole: langue = utwór: gatunek);

• system gatunkowy tkwi w systemie językowym;

• system gatunkowy ma charakter cząstkowy - 1) nie musi określać wszystkich wypowiedzi literackich, 2) składa się z zespołu podsystemów, czyli z systemów poszczególnych gatunków, które na siebie działają;

• według Cejtlina - zasada podziału na rodzaje jest pozahistoryczna, a na gatunki -historyczna;

• by zrekonstruować system gatunkowy epoki trzeba wiedzieć, jak wyglądał on w innych epokach;

• system gatunkowy - wypadkowa elementów stałych i zmiennych, wynik ich spięć dialektycznych;

• dialektyka identyfikacji i dyferencjacji - identyfikacja to powtarzalność elementów;

• które decydują o ciągłości gatunku i pozwalają mu istnieć w obrębie nawarstwiających się zmian - to sprawa inwariantów gatunkowych. Inwarianty decydują o ciągłości gatunku i zakładają obecność zmian. Inwariantem może być wszystko, co pozwala zidentyfikować gatunek;

• system gatunkowy to struktura pod działaniem koniunktur (struktura - ma elementy stałe, jest chwiejną równowagą. Koniunktura - dążności w obrębie struktury, zasadniczo jej nie zmieniające). Wobec gatunku funkcję koniunktury pełni prąd literacki;

• strukturalizacja i destrukturalizacja w gatunku, życie gatunku: przekształca się on, ale zachowuje wspomnienie swej przeszłości;

• s. 141 system gatunkowy nie jest nigdy całością złożoną z jednolitych układających się harmonijnie zasad, niezwykle ważny jest występujący w jego obrębie zespół spięć konfliktowych, spięć chociażby pomiędzy takimi elementami systemu jak tradycja i elementy, które w tej tradycji nie są zawarte;

• synchronicznie - ważne jest współdziałanie różnych podsystemów gatunkowych;

• diachronicznie - ważne zachowanie się gatunku pod wpływem działania koniunktur, dochodzenie gatunku do najbogatszej postaci;

• gatunek literacki to zjawisko systemowe i historyczne, fakt świadomości literackiej i zespół reguł, element rzeczywistości historycznoliterackiej i narzędzie opisu;

• gatunek - system wśród systemów;

• gatunek to element konwencji literackich.

2

---