Metody pracy i techniki posługiwania się symbolami
Zeszyt do korespondencji.
Jedną z form, która pozwala na pozostawanie w stałym kontakcie z rodzicami, są zeszyty, czy karty do korespondencji. Rodzice codziennie krótko opisują, co ważnego wydarzyło się w domu poprzedniego dnia, czym uczeń zajmował się po południu, czym żyje rodzina. Nauczyciel wykorzystuje te informacje do rozmowy z uczniem. Może też na bieżąco układać z piktogramów proste historyjki, które będą stanowić pewne archiwum, do którego można zawsze sięgnąć.
Podobnie, jak rodzice, nauczyciel opisuje w zeszycie korespondencji, część dnia spędzonego przez ucznia w szkole. Jest to ważna informacja dla rodziców, którzy mogą też dzięki temu uczestniczyć w procesie edukacyjnym swego dziecka.
Jedną z form korespondencji mogą też być informacje, prośby skierowane do rodziców przez nauczyciela w formie piktogramów, może to być, np. informacja o wycieczce, którą nauczyciel ułoży razem z uczniem.
Kącik poranny
Każdy dzień w grupie uczniów głębiej upośledzonych może rozpoczynać się spotkaniem w kręgu. Stałymi elementami kącika porannego jest powitanie, sprawdzenie listy obecności, rozdanie zeszytów korespondencji i osobistych słowników do porozumiewania się.
Uczniowie mają okazję do rozmowy, poprzez dobór konkretnych piktogramów na temat tego, co np. wydarzyło się w domu. Mogą się też podzielić z koleżankami i kolegami informacjami ułożonymi z piktogramów wraz z rodzicami. Może to być, np. jeden piktogram informacyjny o tym, że dziecko było w sklepie na zakupach, albo na spacerze.
Tablica czasu i pogody
Rytualną czynnością w szkole każdego ranka jest uzupełnianie tablicy czasu i pogody.
Stopień ich złożoności zależy od poziomu i możliwości dzieci, co do zrozumienia przekazywanych im treści. Tablica czasu może zawierać dni, tygodnia, pory dnia, pory roku.
Można łączyć symbole piktogramów z kolorowymi obrazkami, zwłaszcza wówczas, gdy wprowadza się nowe pojęcia zjawisk przyrody (np. burzę, wiatr), by dzieci łatwiej je zrozumiały i zapamiętały.
Ważne jest, aby tablica czasu była dostępna dla uczniów przez cały dzień, co wspomoże kształtowanie się poczucia czasu - wydarzeń minionych i tych które mają nastąpić. Można umieścić na tablicy trzy kolumny odpowiadające pojęciom: wczoraj, dzisiaj, jutro.
Pewne charakterystyczne dla określonych dni tygodnia symbole piktogramów, zawieszane tam przez uczniów, pomogą im się odnaleźć upływającym czasie. Niektóre dzieci potrzebują też, czasem informacji o jakimś specjalnie ulubionym zajęciu którego się nie mogą doczekać, np. o cotygodniowym wyjeździe na basen. Umieszczanie piktogramu „basen” w odpowiedniej kolumnie (wczoraj, dzisiaj, jutro) uspokoi je i da im w tym momencie poczucie bezpieczeństwa, że to na pewno nastąpi.
Układanie planu dnia.
Na początku każdego dnia uczniowie układają na tablicy szereg symboli oznaczających kolejne zajęcia szkolne. Może to też być odsłanianie, czy dokładanie piktogramu do stałego gotowego planu zajęć klasy. Obok zająć zgodnych ze szkolnym planem zdarzają się inne, okazjonalne np. wyjścia do teatru, na wycieczkę. Symbole piktogramu oznaczające te wydarzenia można wtedy zawiesić na tablicy „plan zajęć” w miejsce piktogramu oznaczającego jakieś stałe zajęcia, które się nie odbędą z racji zmiany planu. Można tez piktogram umieścić na ozdobnej tablicy, która będzie miała na celu przygotowanie uczniów do wyjścia za szkoły, poprzez zwrócenie ich uwagi, w sposób szczególny, na to jedno wydarzenie, poprzez ten jeden piktogram.
Tablice wyborów
W zależności od poziomu rozwoju dziecka, osobista tablica będzie miała różną formę. Może to być jedna kartka, która będzie zawierała najistotniejsze dla dziecka informacje, np. piktogram -„tak”, „nie”, „jestem smutny”- „jestem wesoły”, „jestem głodny”- „nie jestem głodny”, „chcę do WC”, „chce pić” itp.
Posiadanie tej osobistej tablicy pozwala dziecku na podejmowanie decyzji, dokonanie pewnego wyboru, a co najważniejsze, umożliwia wyrażenie swej woli.
Uczniowie, których poziom rozwoju, możliwości motoryczne, chęć współdziałania rodziców w systemie komunikacji piktogramami na to pozwala mogą mieć wiele tablic wyboru. Można przygotować tablice odpowiadające pewnym obszarom tematycznym - dom, szkoła, park, plac zabaw. Należy uwzględnić te miejsca, w których uczeń często przebywa. Tablica „dom” może być zbiorem paru kartek, które będą zawierać, np. piktogram określające czynności związane z domem, porządkami higieną osobistą, przygotowywaniem posiłków. Mogą być piktogramy ulubionych zajęć i przedmiotów, piktogramy ubrań. Obszar tematyczny związany za szkołą może zawierać plan dnia (rano, południe, popołudnie, wieczór), który można na bieżąco uzupełniać, bądź też szczegółowy plan zajęć lekcyjnych ułożony z piktogramów. Niezwykle ważne jest, by do współpracy w komunikowaniu się piktogramami zaangażować, w miarę możliwości, wszystkich pracowników szkoły, by uczeń mógł zwrócić się ze swą tablicą do każdej osoby, a ta, żeby potrafiła odczytać jego intencje. Nauczyciel ma duże możliwości do rozwijania słownika biernego ucznia. Można to robić etykietując po kolei to, co znajduje się w otoczeniu dzieci. Znajomości tych piktogramów może być pomocna w konstruowaniu coraz to nowych, bogatych w treści tablic wyborów.
Umieszczanie piktogramów we właściwym miejscu, np. symboli jedzenia na lodówce, czy drzwiach kuchennych, albo na stole, symboli ubrań na szafce, symboli miejsc, które dziecko lubi odwiedzać, na drzwiach wyjściowych, pozwoli dziecku na wyrażanie swej woli. Istotne jest tylko to, by wybór ucznia w szkole, czy w domu był respektowany. Wymaga to wielkiej rozwagi przy wyborze symboli umieszczonych na określonych tablicach, np. trzeba się zastanowić, czy warto zamieszczać piktogram cukierków na tablicy jedzenie, jeśli dziecko poza tym nic nie będzie chciało wskazywać i jeść, a do tego ma nadwagę.
Można się pokusić o stworzenie tablicy - systemu kar i nagród, która pozwoli uporządkować w ocenie zachowania dziecka.
Jak korzystać z tablic wyborów ? w określonej, konkretnej sytuacji, np. przy wyjściu z domu, możemy podsunąć - „miejsca” , by dziecko wskazało, dokąd chce pójść. Niektóre dzieci może będą zdolne same do przyniesienia nam konkretnej tablicy w odpowiedzi na pytanie „co chcesz ?”
Tablice tematyczne.
Z tablicami wyboru wiążą się tablice tematyczne. Na nich mogą się znajdować bardzo szczegółowe symbole dotyczące danego zagadnienia. Posiadanie np. tablicy „w sklepie” może ułatwić dokonania zakupów, a jednocześnie dać osobie posługującej się tablicą satysfakcję, że sobie poradziła. Mogą się tam znajdować symbole różnych produktów oraz pytanie „gdzie to jest” Pokazanie tej tablicy pracownikowi sklepu, może być formą komunikacji.
Przykładami tematycznymi, przy których korzystamy z tablic mogą być: aktywność w czasie wolnym, spowiedź św., wizyta u lekarza, kawiarnia.
Zeszyty szkolne.
Różne tematy zajęć realizowane przez nauczyciela z klasą, mogą być wzbogacane umieszczaniem w zeszytach szkolnych symboli piktogramów. Podobnie mogą robić nauczyciele, którzy prowadzą, np. zajęcia muzyczne, czy wychowanie fizyczne, umieszczając w zeszytach, czy segregatorze ucznia symbole, np. śpiewanej piosenki o określonej tematyce, (np. piosenka o żabce każe nam wkleić do zeszytu piktogram żaby). Istotną informacją również dla rodziców jest przekazywanie w ten sposób treści, czy rodzaju aktywności, w której ich dziecko brało udział.
Oznaczanie przedmiotów piktogramami.
Uczniowie mogą doskonalić umiejętności orientacji w otoczeniu, poprzez umieszczanie, naklejanie na przedmiotach symboli. W ten sposób mogą oznaczyć np. kasety magnetofonowe, określając je symbolem piktogramu, który będzie określał np. tematykę piosenki, wykonawcę.
Planowanie czynności.
Uczniowie mają często problem z planowaniem czynności, z doborem odpowiednich przedmiotów, które będą niezbędne do ich wykonania.
Można w tym pomóc, jeśli przed wykonaniem czynności ułożymy z nimi symbole piktogramów oznaczające plan pracy. Zanim uczeń zabierze się, np. do malowania farbami, można mu przypomnieć, iż należy nałożyć fartuch, położyć folię na stół, przynieść wodę i pędzel, omawiając to wcześniej na planie pracy ułożonym z piktogramów.
Tę formę pracy warto wykorzystać, np. na zajęciach praktycznych, przy działaniach związanych z gotowaniem, układając przepisy kulinarne.
Równie pomocne będzie stworzenie planu czynności w jakiejś nowej dla dziecka sytuacji, np. wyjazd na wycieczkę może być poprzedzony opowiadaniem z symboli piktogramów „kto pojedzie, czym? dokąd? co zobaczą na miejscu? co będą tam robić? kiedy wrócą?
Czytanie i opowiadanie książek.
Uczniom niemówiącym można pomóc w poznaniu literatury dziecięcej. Mogą oni odgrywać krótkie scenki komentujące np. zdarzenia z opowiadania. Inną formą może bliższą, może być wklejanie symboli piktogramów, w czasie czytania przez nauczyciela tekstu, na tablicę opowiadającą o tej książce. W podobny sposób można odpowiadać na pytania nauczyciela o treści, bohaterów wydarzenia z zasłyszanych tekstów. Ważne, przy wspólnym tworzeniu własnej książki wypełnionej symbolami piktogramów, jest to, iż można do niej wrócić, zajrzeć przypomnieć sobie bohaterów, zdarzenia.
Bardzo wdzięczną i ulubioną przez dzieci formą jest tworzenie z symboli piktogramów wierszy i piosenek.
Kronika klasy
Życie szkolne obfituje w różne wydarzenia i uroczystości. Warto je utrwalać, tworząc z symboli piktogramów zapisy tych zdarzeń. Mogą one opowiadać o imieninach któregoś z uczniów, czy dyskotece, która odbyła się z okazji Andrzejek. Mogą też dotyczyć zawodów sportowych, czy np. informacji, że któreś z dzieci spotkało coś miłego.
Ta forma rozwija nie tylko umiejętności przypominania i kojarzenia faktów, ale również pobudza życie emocjonalne dzieci.
Po czterech latach pracy nasuwają się pewne przemyślenia i spostrzeżenia:
- okres wprowadzania, zapoznawania dziecka z piktogramami trwa długo, wymaga wielokrotnych prób i cierpliwości,
- wymagane jest duże zaangażowanie terapeutów, a także innych osób mających kontakt z dzieckiem, ważne jest zaangażowanie emocjonalne i wiara w powodzenie terapii,
- bardzo ważna jest współpraca osób pracujących z dzieckiem, która pozwala na dyskusje nad wyborem kierunku dalszej terapii, powstawanie nowych pomysłów konstrukcji tablic,
- praca jest bardzo zindywidualizowana i wymaga dobrego i stałego kontaktu z dzieckiem oraz jego rodziną,
- niezbędnym warunkiem jest zaangażowanie rodziców i środowiska rodzinnego, - wprowadzanie piktogramów wymaga czasu na „przemyślenia” preferencji dziecka, komunikatów jakie chce wyrażać, tworzenia tablic,
- często w pracy zachodziła konieczność modyfikacji piktogramów (łączenia dwóch, zakrywania jakiegoś elementu, dorysowywania, bądź tworzenia nowych),
- czasem przeszkodą był brak odpowiedniego symbolu, co utrudniało, wydłużało w czasie terapię.
Najważniejszym wydaję się przełamanie bariery komunikacyjnej, otworzenie się dziecka upośledzonego umysłowo na świat i przybliżenie dziecku tego świata, który do tej pory pozostawał nieznany, niezrozumiały, niedostępny.
4