Problem sprzeczności między funkcjami wydatków publicznych

Przed przystąpieniem do omówienia problemu sprzeczności między funkcjami finansów publicznych, należałoby scharakteryzować owe funkcje.

Do podstawowych funkcji finansów publicznych zalicza się:

• funkcję alokacyjną,

• funkcję redystrybucyjną,

• funkcję stabilizacyjną.

Istota funkcji alokacyjnej polega na tym, że finanse publiczne są narzędziem alokacji części zasobów w gospodarce rynkowej. Skutkiem tego jest dostarczanie towarów i usług obywatelom, społecznościom lokalnym oraz całemu społeczeństwu. Dostarczanie towarów i usług następuje w związku z dwojakimi zadaniami państwa:

-zadaniami publicznymi,

-zadaniami społecznymi.

Realizacja przez państwo wymienionych zadań jest konieczna, gdy nie mogą one być wykonane za pomocą mechanizmu rynkowego.

W przypadku zadań publicznych państwa wykorzystanie mechanizmu rynkowego nie wchodzi w rachubę. Trudno byłoby na zasadach rynkowych organizować np. obronę narodową, bezpieczeństwo publiczne, służbę dyplomatyczną, administrację państwową.

Realizacja zadań społecznych państwa to zaspokajanie indywidualnych potrzeb obywateli, które nie mogą być zaspokajane na zasadach rynkowych.

Chodzi głównie o to, że nadmierne zróżnicowanie dochodów poszczególnych obywateli mogłoby ograniczać dostęp pewnej liczby osób do dóbr, gdyby były alokowane na zasadach rynkowych (np. oświata, ochrona zdrowia). Nie byłoby gwarancji, że dany obywatel będzie skłonny kupować określony rodzaj dóbr, np. kupować usługi oświatowe czy usługi zdrowotne, gromadzić oszczędności na starość. Prawdopodobnie grupy społeczne o niższych dochodach zrezygnowałyby z niektórych dóbr, gdyż swoje dochody przeznaczają na zaspokojenie podstawowych potrzeb. W takich sytuacjach państwo i samorządy wymuszają pewną część konsumpcji dostarczając nieodpłatne lub za częściową odpłatnością dobra i usługi ważne dla normalnej egzystencji i rozwoju człowieka.

Finanse publiczne, jako podstawowy element mechanizmu administracyjnego są wykorzystywane do zaspokajania potrzeb zbiorowych, ponieważ mechanizm rynkowy jest w takich sytuacjach zawodny i nieefektywny. Mechanizm rynkowy jest dobrym sposobem zaspokajania potrzeb prywatnych (indywidualnych). Konsument chętnie będzie płaci za dane dobro, jeżeli z tego zakupu osiągnie indywidualne korzyści, natomiast jeżeli korzyści płynące z takiego dobra dotyczą wielu obywateli czy całego społeczeństwa, to konsument może nie być zainteresowany przeznaczeniem swoich dóbr na ten zakup.

Mechanizm administracyjny musi być również zastosowany w związku z istnieniem naturalnej skłonność ludzi do korzystania z dóbr publicznych bez płacenia za nie lub przy minimalizowaniu kosztów ich pozyskiwania (minimalne obciążenie swoich prywatnych funduszy), osoby takie nazywa się „wolnymi jeźdźcami” (free riders”).

Funkcja redystrybucyjna odnosi się do gromadzenia dochodów. Rząd i samorządy lokalne pozyskują środki finansowe, które mogą przeznaczyć na realizację swoich celów. Do celów tych należy: zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, podniesienie poziomu wiedzy obywateli, umożliwienie im zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych i niematerialnych.

Redystrybucja - najpierw ściąga dochody (w postaci pieniężnej), potem wydatkuje w postaci transferów.

Dla transferów o charakterze publicznym istotne jest to, że przepływ pieniądza ma charakter jednokierunkowy. Tak dzieje się z podatkami: definitywne przejęcie przez władze publiczne części dochodów podatników. Z kolei władze publiczne dokonują - albo bezpośrednio, albo pośrednio - transferów na rzecz różnych podmiotów, w tym także na rzecz podatników, np. wówczas, gdy administracja publiczna dokonuje wypłat wynagrodzeń pracownikom zatrudnionym w sektorze publicznym, wypłat rent, emerytur, stypendiów itp.

W ramach tego rodzaju systemu transferów występują transfery, które nie są związane z żadnym kontrświadczeniem; jest tak w przypadku podatków, emerytur, rent. Są jednak również transfery związane z kontrświadczeniami, np. praca nauczyciela, lekarza, policjanta.

Osobną grupą transferów są transfery wewnątrz sektora publicznego; np. transfery z budżetu państwa do budżetów samorządowych, transfery z budżetu państwa do publicznych funduszy celowych, transfery miedzy różnymi szczeblami gestorów pieniężnych środków publicznych a podmiotami sektora publicznego wytwarzającymi dobra i usługi.

Jednym z ważnych kryteriów systematyki transferów ułatwiającej ich rozpoznanie i prowadzenie analizy, jest ich wpływ na wykorzystanie produktu krajowego brutto (PKB). Na podstawie tego kryterium rozróżnia się transfery, których skutkiem są wydatki nabywcze podmiotów, na rzecz których transfery są dokonywane, oraz transfery nie mające bezpośredniego związku z wykorzystaniem produktu krajowego brutto (dochodu narodowego).

Funkcja stabilizacyjna polega na łagodzeniu przy pomocy finansów publicznych negatywnych skutków, jakie powstają w związku z wykorzystaniem funkcji alokacyjnej i funkcji redystrybucyjnej. Innymi słowy, celem władz publicznych powinno być umiejętne posługiwanie się instrumentami alokacji zasobów i redystrybucji dochodów do łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego, czyli hamowanie ekspansji gospodarki w okresie jej nadmiernego wzrostu i pobudzanie aktywności gospodarczej w okresie słabnięcia procesów gospodarczych.

Stabilizacyjne oddziaływania finansów publicznych mogą być różne. Najczęściej jednak wykorzystuje się dwie grupy instrumentów:

a) podatki,

b) wydatki.

Stabilizacyjne działanie podatków, zwłaszcza dochodowych, polega na tym, że w okresie nadmiernego wzrostu gospodarczego (ekspansji), którego skutkiem jest wzrost dochodów, progresja podatkowa hamuje nadmierną aktywność gospodarczą, co ogranicza amplitudę wahań cyklu koniunkturalnego. Natomiast w okresie, gdy aktywność gospodarcza słabnie, dochody zmniejszają się do niższych klas opodatkowania, co zmniejsza obciążenia podatkowe i zachęca do inwestowania, tworzenia nowych miejsc pracy, wzrostu produkcji itd.

Stabilizująco działają również wydatki na zasiłki dla bezrobotnych. Kryzys gospodarczy powoduje m.in. wzrost bezrobocia i spadek popytu. System zasiłkowy ogranicza dalszy spadek popytu, będący skutkiem utraty dochodów z pracy i przyczynia się do łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego. Gdy następuje faza wzrostu, wypłaty zasiłków maleją, a dochody pracowników rosną. Jeżeli rosną nadmiernie, to podlegają działaniu automatycznych stabilizatorów podatkowych.

Problem sprzeczności między funkcjami finansów publicznych

Scharakteryzowane wyżej trzy podstawowe funkcje finansów publicznych powinny skłaniaą do sformułowania pytania, czy cele wyznaczone w ramach poszczególnych funkcji są możliwe do zrealizowania.

Jeżeli np. państwo będzie nadmiernie rozbudowywać redystrybucję dochodów, to trudno będzie jednocześnie wykorzystywać finanse do pełnienia ich funkcji stabilizacyjnej. Z kolei funkcja stabilizacyjna może pozostawać w sprzeczności z funkcją alokacyjną. Sytuacja taka wystąpi wówczas, gdy cele stabilizacji gospodarki będą uniemożliwiać zgromadzenie odpowiednich dochodów do alokacji dóbr publicznych i dóbr społecznych. Dylemat władz publicznych może również polegać np. na tym czy wprowadzić progresywne podatki, które spowodują z jednej strony bardziej sprawiedliwy rozkład dochodów w społeczeństwie, a z drugiej osłabią aktywność gospodarczą podmiotów.

Wiele instrumentów finansowych stosowanych w ramach realizowanych funkcji finansów publicznych wywołuje różnorodne skutki - pozytywne i negatywne. Rząd zawsze stoi wobec wielu dylematów. Wybór optymalnego rozwiązania może oznaczać niekiedy wybór „mniejszego zła”.

Konkludując można stwierdzić, że pewne sprzeczności między funkcjami finansów publicznych są nieuniknione. Zadaniem państwa jest łagodzenie tych sprzeczności oraz eksponowanie tych funkcji i instrumentów finansowych, które skutecznie realizują konkretne cele społeczne i gospodarcze - takie jak np. ograniczenie bezrobocia, walka z inflacją czy równowaga wewnętrzna gospodarki.

---