1) Między innymi w rozdziale potędze wyobraźni” okresia Sme:
- rozważa opiera na rozumie, nie na doświadczeniu
- każdy może dołączyć do nich swoje przykłady, których można znaleźć bardzo wiek
- analizuje gawędy, z nauk, które one zawierają wybiera najważniejsze przesiania. Fakty
- oświadcza, ze gdyby potrafił, mówiłby o tym, co może się zdarzyć (mówi, ze bywają aytorowie, których celem jest opowiadanie o tym, co się zdarzyło)
- przykłady czerpie z tego, co..czytał, słyszał, czynił, albo mówił”
- zapewnia, ze nie przeinacza, nie fałszuje
- „uważam za mniej zuchwale pisać o rzeczach przeszłych, niż obecnych (...) pisarz majedynie zdać sprawę z pożyczonej prawdy”
- o technice pisania mówi „nie masz nic przeciwniejszego memu stylowi, niż ciągłość opowiadania (...); nie mam, „nie ma daru kompozycji, ani jasnego wykładu; bardziej od dziecka nieświadorn jestem słów i zwrotów oznaczających najpospolitsze rzeczy”
- „podjąłem się opowiedzieć to, co potrafię, dostrajać przedmiot do moich sil”
- powołuje się na Plutarcha i potwierdza jego tezę: nawet, jeśli przykłady nie zawsze sa prawdziwe, (ponieważ są usłyszane), ale są użyteczne, to i można je podawać, a ..pomyłka nie grozi ty niebezpieczeństwem”
2) W tym i w mych rozdziałach znaleźć można przekazy o sposobie czerpania informacji przez M.de.M
- np. w: „O sumieniu”- gdy podróżował w czasie wojen domowych
- czasem mówi, ze niew je skąd przyszedł do takiej opowieści
- czasem podaje nazwisko osoby, od której cos wie, niektórych „informatorów” nie ujawnia, W zamian mówi:” pan, szlachcic, pewien lekarz itp.”
- sa tu postaci historyczne — postaci znane z dziejów (Platon, Kambizes- kroi Persów), oraz osoby realne (z życia M.de,M, który podaje nazwiska np. lekarz Szymon Thomas. ..mój brat pan de Brousse”) —* :obac: notatki pisane ołówkiem
3) zachowuje stanowy podział społeczeństwa
- widać gorsze traktowanie osób niższego stanu, pospólstwa (on sam należy do arystokracji) np. „.pospólstwo. jako miętsze” najbardziej wierzy w czary, szybciej ulega panice. lękom
4) ma wysokie mniemanie o sobie
- w rozdziale .„O potędze wyobraźni” podaje historię człowieka, którego zdrowie miało się poprawić na widok M.deM.; „.świeżości jego oblicza, umysłowego wesela i rzeźwości” tak twierdzi także lekarz Szymon Thomas
- w tym samym rozdziale mówi o sobie: ..pod względem zabobonnej wręcz sumienności przewyższam najrzetelniejszych historyków”, „niektórzy zachęcają mnie do spisywania spraw, bo patrzę na nie wzrokiem mniej oślepionym, niż kto inny”
- „niektórzy zarzucają. iz ..fortuna dozwoliła mi poufalszego przystępów do rozmaitych partii”, (twierdzą, że w to pomaga M.deM, tworzenie), „ ale tego nie licz ze całą chwalę Salustina nie podjąłbym się tego trudu będąc zawziętym nieprzyjacielem przymusu, zobowiązania, wytrwałości”
5) każdy z rozdziałów zawiera informacje o stosunku M.deM.do problemu, poruszanego w danej części
a) „ O smutku”
- „Należę do najbardziej wolnych od tego uczucia i nie lubię go ani nie cenię, mimo.źe świat jakby się zawziął, aby je obdarzyć szczególną laską”
- „Właściwość zawżdy szkodliwa, zawżdy niedorzeczna, tchórzliwa i podia, słusznie, przeto stoicy baronią tego uczucia swoim mędrcom”
b) „O strachu”
- „Nie jestem (tak powiadają) biegłym naturalista”
- ‚„Strach to bardzo osobliwe uczucie”
- „Owo czego najwięcej się lękam to strachu: bo dotliwszy jest od wszelkiej przygody”
c) „O potędze wyobraźni
- „ Ja należę do tych, którzy bardzo silnie podlegają działaniom wyobraźni”
- „Samo towarzystwo zdrowych i wesołych osób dodaje mi życia, widok cierpień drugiego sprawia mi wręcz cielesne cierpienia; czucie moje utożsamia się często z uczuciem innej osoby”
6) M.de M. zamieszcza tez wiele sentencji i cytatów po łacinie: podaje źródła i autorów
- „,Pierwsza to kara, ze nikt winny nie zostaje uniewinniony przed własnym sądem (Epikur. Juy.Xlll,2.)
- „Ten, kto może wyrazić, jak bardzo płonące, doświadcza jego słabego żaru. (Petrarca. sonet
137)
- „lekkie troski mówią, ogromne milczą” (Sen.Hipp. li, 607)
- „Gdy patrzysz w chore oczy, zarazisz swe własne,
„Bo przez wpływ mnogo chorób udziela się ciału” (Oyid. Do remed.arnor.V, 615.)
- „Siła wyobraźni rodzi rzecz sama” (..powiadają uczeni)
7) M.de M. jest świadomy istnienia odrębnych kultur, co wyraża np. w rozdziale .„O kanibalach”
- „Zaiste, albo oni sa dzicy z gruntu, albo my: tak wielka jest przepaść pomiędzy ich a naszym kształtem życia”
a) jednak nie ocenia kultur odmiennych negatywnie, potępia traktowanie ich jako ludów barbarzyńskich
Znajduje, iż wedle tego, co mi powiedziano nie ma nic barbarzyńskiego ani dzikiego w tym ludzie, chyba, ze każdy zechce mienić barbarzyństwem to. co różni się od jego obyczaju”
b) opisuje ich jako:
wybrane z opisu przykłady-cytaty M.de M. (trochę sparafrazowane):
- lud, który nie ma żadnego handlu, żadnej znajomości nauk, urzędników, politycznej władzy
- żadnych zajęć, jako jeno wywaczasy
- żadnego poszanowania pokrewieństwa, prócz wspólnoty plemienia
- żadnej odzieży
- żadnego rolnictwa, metalu. użytku wina, zboża
- na wojnie ida zupełnie nadzy, mając za całą broń łuk albo miecze drewniane
- zadziwiająca jest ich zawziętość w tych walkach, które skończą się zawsze straszliwą rzezią i rozlewem krwi: nie znają bowiem co to ucieczka i przestrach
- ich wojny sa na wskroś szlachetne i wspaniałe i W piekności swej znajdują tyle usprawiedliwienia, ile go może znaleźć ta ludzka choroba: nie masz w nich innego fundamentu, jak jeno samo współzawodnictwo w męstwie
„Męstwo to krzepkość nie nóg i rąk, jeno wnętrzności i ducha”
c) zdecydowanie krytykuje ludzi, którzy źle oceniają te ludy, którzy nazywają je dzikimi, barbarzyńskimi, używając tych określeń pejoratywnie
- „Nie to mnie mierzi, iż odczuwamy całą barbarzyńska ohydnego postępowania, ale to, iż oceniając trafnie ich błędy, tak slepi jesteśmy na własne”
Montaigne Michel de, Próby
Próby (1 580—88, wyd. całości pośmiertnie 1595), zbiór refleksji Michela Montaigne”a poświęconych rozmaitym przejawom życia, obyczajom, moralności, sztuce. Autor ze sceptycyzmem snuje rozważania m.in.: o smutku, o potędze wyobraźni, o wychowaniu, o nierówności, o okrucieństwo, o sztuce dialogu, o doświadczeniu. Pisarz czyni samego siebie przedmiotem obserwacji, uważając swoje postępowania za pionierskie, choć nawiązuje do metody św. Augustyna w Wyznaniach. Z dociekliwością bada swoją naturę, rejestruje odczucia, opinie, emocje. Pisząc tylko osobie, odsłania nieznane wcześniej tajniki ludzkiej natury: Nie czyny moje opisuję, ale mnie samego. Przyjęty punkt widzenia decyduje o szczerości w ukazywaniu najtajniejszych myśli i uczuć, min. pragnień i emocji erotycznych. Montaigne nie moralizuje ani nie poucza czytelnika. Wyraża jednak niepokoje swoich współczesnych, m.in. związane z obłędem wojen religijnych, obfitujących w niewiarygodne wprost przykłady okrucieństwa. Apeluje o sprawiedliwość wobec ludzi i łaskę wobec innych istot, a nawet roślin, zaleca umiarkowanie i wstrzemięźliwość jako cnoty, które warto w sobie pielęgnować, opowiada się za tolerancją, potępia narzucanie przekonań siłą. Głosząc jako normę postępowania lojalność i przyzwoitość wobec innych, nie ma złudzeń, co do omylności człowieka. Dlatego odkrywanie prawdy widzi w nieustannym ku niej dążeniu: Świat jest jeno szkołą szukania; nie o to chodzi, kto dopadnie, ale kto przebieży piękniejszą drogę. Wielkość dzieła Montaigne”a polega właśnie na owym dążeniu do prawdy — stąd Próby stały się ulubioną lekturą intelektualistów, ale także przedmiotem ataków kontreformatorów — w wyniku oskarżeń jansenistów dzieło trafiło w 1676 na kościelny indeks i pozostawało na nim aż do roku 1957!
MONTAIGNE MICHEL Eyquem de (1533—92), franc. pisarz i filozof-humanista; jeden z gł. przedstawicieli renesansu; 1557—70 radca parlamentu (sądu) w Bordeaux, 1581—85 burmistrz tamże. Swoje poglądy filoz. wyraził Próbach (księgi 1—31580-88, wyd. uzupełnione 1595,1 wyd. poi. pt. Pisma, t. 1—5 1917), zbiorze luźnych przemyśleń o życiu, w znacznej mierze o charakterze autobiogr.; inspirowane przez staroż. filozofów, dzieło to stanowi gł. dokument lit, renesansowego sceptycyzmu, powiązanego z elementami hedonizmu i stoicyzmu; nadając swym rozważaniom charakter antropocentryczny i występując z afirmacją niezależności i swobodnego rozwoju jednostki, M. zajmował postawę laicką, głosił idee tolerancji rei., racjonalizmu i relatywizmu etycznego oraz uznania naturalnego rozumu ludzkiego za instancję rozstrzygającą; Próby wywarły znaczny wpływ na literaturę, filozofię i pedagogikę XVII w.; franc. tytuł Essais stał się nazwą gatunku (—* esej).
ESEJ [ang. <franc.], essay, krótka rozprawa nauk. lub lit, ujmująca temat w sposób subiektywny, łącząca elementy prozy artyst., nauk. i publicyst.; gł. twórcy nowożytnego eseju artyst.: M. Montaigne i F. Bacon; szczególny rozwój eseju w XVIII w., gł. w Anglii (J. Addison, R. Steele); od XIX w. (W. Haziitt, Ch.A. SainteBeuye) odgrywa ważną rolę w kulturze lit. (O. Wilde, A. Huxley, T.S. Eliot, A. Camus), wchodzi w ścisłe związki z formami prozy epickiej (Th. Mann, R. Musu); w Polsce uprawiany m.in. przez B. Micińskiego, T. Boya- Żeleńskiego, J. Stempowskiego, M. Jastruna, S. Lema, K. Wykę, A. Sandauera, J. Błońskiego, A. Kijowskiego, niekiedy z elementami fikcji fabularnej (K. Brandys).
Pogrobowcem owego realistycznego i tragicznego zarazem nurtu odrodzenia, przez swój sceptycyzm łączącego humanizm z ideami wieków późniejszych, stać się miał wielki myśliciel francuski, Michel de Montaigne (1533—1592). W ciężkich latach wojen religijnych snuł w swoich Próbach pozornie bezładne rozważania o różnych aspektach psychiki człowieka, o zawiłych drogach autorealizacji charakteru i osobowości, pełne mądrej tolerancji i gorzkiej niekiedy rezygnacji. Podsumowaniem zaś całego nurtu, którego był ostatnim przedstawicielem, stawało się twierdzenie, iż .Jlozofować to znaczy uczyć się umierać”. Nie wszyscy chcieli to przyznać. Humanizmowi tragicznemu od początku stulecia przeciwstawiały się nurty propagujące ucieczkę od rzeczywistości w legendę, baśń. zmysłowość, karnawał.
Nie ma nic równie piękngo i godnego, niż dobrze i należycie spełnić swą rolę człowieka, ani też nie ma wiedzy tak trudnej, jak umieć dobrze i wedle natury przeżyć to życie.
Mikołaj de Montaigne „ Próby”
Montaigne Michel Eyquem de (1533-1592), francuski pisarz i filozof.
Wybitny przedstawiciel myśli renesansowej we Francji. 1557-1570 radca
parlamentu w Bordeaux, następnie odsunął się od życia publicznego. 1580-
1581 odbył podróż po Europie.
Uważany za jednego z najwybitniejszych stylistów w literaturze francuskiej, sławę zdobył Próbami (księgi 1-3 1580-1588, nowe wydanie pośmiertne 1595,
najlepszy polski przekład T. Boya-Żeleńskiego w Pismach tom 1-5 1917), nad którymi pracował do końca życia. Zostały uznane za arcydzieło literatury światowej. Maja charakter autobiograficzno-filozoficzny. Nawiązując do filozofii starożytnej, stworzył Montaig ne wersję renesansowego sceptycyzmu, mającego pomóc człowiekowi w życiu rozumnym i szczęśliwym. Propagował tolerancję religijną, swobodny rozwój jednostki, racjonalizm i relatywizm etyczny.
Od tytułu dzieła francuskiego filozofa wywodzi się nazwa esej. Wywarł duży wpływ na rozwój literatury i filozofii francuskiej oraz europejskiej w XVII w. Opublikował Journal de yoyage... (1774).
Powiązania
Królikiewicz Grzegorz, jiy..tj, Pamiętniki Hadriana, więcej >
Sceptycyzm, pogląd filozoficzny polegający na wstrzymaniu się od wydawania sądów o rzeczywistości. Powodem takiej postawy jest przekonanie, że nigdy nie można znaleźć ani ostatecznej racji dla danego sądu, ani niepodważalnego kryterium prawdy.
SCEPTYCYZM [łac. <gr.], tiloz. stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s. teoriopoznawczy); s. metodologiczny postuluje krytycyzm wobec twierdzeń nauk., przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu i zaleca podejmowanie na nowo badań, gdy dotychczasowe rezultaty budzą wątpliwości (wywodzi się od R. Descartes”a); pot. powątpiewające ustosunkowanie się do czegoś.
Racjonalizm (z języka łacińskiego ratio - „rozum”, rationalis - „rozumny, rozsądny”), termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach;
1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskow na to, co przypadkowe i jednostkowe.
Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.; Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, GW. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel.
2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł. odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.
Tego rodzaju pogląd szczególnie dobitnie formułowali przedstawiciele francuskiego oświecenia („wieku rozumu”), którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy niezależnej od dogmatów czy tradycji. Choć często krytykowali chrześcijaństwo i instytucje kościelne, nie odrzucali religii.
Wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił np. Wolter), nie odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany racjonalizm oznacza postawę charakteryzującą się krytycyzmem, odrzuca niem przesądów, uprzedzeń, fanatyzmu.
c) wielokrotnie podkreśla, ze zachowanie Europejczyków jest często o wiele bardziej nieludzkie i dzikie
- „Możemy ich tedy nazywać barbarzyńcami w odniesieniu do prawideł rozumu, ale nie w odniesieniu do nas, którzy przewyższamy ich we wszelakim barbarzyństwie”
- e) podaje przykład procesów o czary ( również w innych rozdziałach pisze o tej niesprawiedliwości, jest procesom zdecydowanie przeciwny)
- „Mniemam, iż większym barbarzyństwem jest zjadać człowieka żywego niż umarłego:
rozdzierać w mękach i katuszy ciało jeszcze pełne czucia, piec na wolnym ogniu, dawacje kąsać i szarpać psom i świniom (jakośmy to nie tylko czytali, ale i widzieli ze świeżej pamięci nie między odwiecznymi wrogami, ale pomiędzy sąsiadami i ziomkami co gorsza, pod sztandarem pobożności i religii)niż iecje i zjadać wówczas, gdy jest nieżywe.