Wykład 16.

Urządzanie lasu w parkach narodowych

Ustawa o Ochronie Przyrody z roku 1991 nakazuje sporządzać plany ochrony parków narodowych i rezerwatów przyrody.

W roku 1994 wydano instrukcję „Plany ochrony parków narodowych".

Wcześniej opracowania dla lasów objętych ochroną nazywano „planami urządzania gospodarstwa rezerwatowego" lub „planami urządzania lasów parku narodowego". Wykonywano je wg „Instrukcji o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody" (1962).

We wcześniejszym okresie, wobec braku specjalnych instrukcji, plany urządzania lasów parków narodowych były sporządzane na podstawie indywidualnie przygotowanych koncepcji.

Ze względu na bardzo duży udział powierzchni leśnej w większości polskich parków narodowych, do chwili wydania instrukcji „Plany ochrony parków narodowych" (1994) urządzeniowe opracowania dla lasów były podstawowymi, a często - po rozszerzeniu o zagadnienia nieleśne - jedynymi planami postępowania i ochrony parku narodowego.

Po roku 1991 zmieniła się rola planu ochrony ekosystemów leśnych parków narodowych. Stał się on częścią planu ochrony parku narodowego.

Plan ochrony parku narodowego - ma określać zadania i metody ich wykonywania dla osiągnięcia celów parku narodowego.

Przy tworzeniu planu ochrony konieczne jest ustalenie co jest głównym celem i przedmiotem ochrony (np. stan ekosystemu czy zachodzące w nim procesy).

Na tej podstawie określa się rodzaj i sposoby ochrony, które powinny zależeć wyłącznie od ustalenia głównego przedmiotu ochrony, celu ochrony, stanu ekosystemu i zachodzących w nim

procesów.

Najważniejsze operaty szczegółowe w planie ochrony parku narodowego:

- ochrony zasobów i walorów przyrody nieożywionej i gleb,

- ochrony zasobów wodnych,

- ochrony ekosystemów lądowych (m.in. leśnych),

- ochrony fauny,

- ochrony zasobów i walorów krajobrazowych,

- ochrony zasobów kulturowych,

- zagospodarowania przestrzennego.

Zasady sporządzania planu ochrony ekosystemów leśnych w znacznym stopniu naśladują rozwiązania przyjęte w instrukcji urządzania lasu nadleśnictwa. Niekiedy przyjęte są rozwiązania przestarzałe.

Ponieważ bardzo dużą rolę odgrywa Komisja Planu Ochrony (zespół doradców i projektantów na etapie projektowania i opracowania) możliwe są znaczne odstępstwa od postanowień Instrukcji.

Część projektantów koncentruje się na wypełnieniu szczegółów zapominając o uporządkowaniu planu ze względu na główne cele. Powód: nie ma łatwo dostępnego przedstawienia koncepcji współczesnego planu ochrony ekosystemów leśnych w parku narodowym.

Zasady urządzania lasów w parkach narodowych i w rezerwatach (Rutkowski 1991):

1)trwałości lasu,

2)formułowania wizji postaci lasu stosownie do postawionego celu ochrony i warunków przyrodniczych,

3)różnicowania postępowania ochronnego i systemu urządzania lasu odpowiednio do przyjętej wizji postaci lasu,

4)kontroli rozwoju lasu.

Obecnie celowe jest dodanie dwóch zasad: 5)powiązania z oczekiwaniami i świadomością społeczną,

6)powiązania z pokrewnymi („cząstkowymi") planami ochrony danego parku narodowego.

Interpretacja zasad przyjętych przy tworzeniu planu ochrony ekosystemów leśnych

Ad 5. Powiązania z oczekiwaniami i świadomością społeczną

Rozpoznanie realizacji jakich funkcji przez las oczekuje społeczeństwo lokalne i całego kraju.

Oczekiwania mogą, być różne i przybierać postać dominacji niektórych funkcji, np. zapotrzebowanie na funkcje:

- krajobrazowe (oczekiwanie niezmienności postaci i struktury lasu),

- rekreacyjne (oczekiwanie łatwego wstępu i dostępu do wnętrza drzewostanów),

- sportowe i turystyczne (oczekiwanie estetycznej, „naturalnej" oprawy dla zajęć sportowych i turystycznych),

- dydaktyczne (oczekiwanie objaśniania budowy i życia lasu),

- naukowe (oczekiwanie dostępu do „naturalnego" laboratorium),

- ochrony naturalnych procesów rozwojowych.

W planie ochrony ekosystemów leśnych te oczekiwania, na ile jest to możliwe, powinny być uwzględnione. W wypadku niemożności ich realizacji, w planie powinny być wskazane formy oddziaływania na społeczeństwo, tak aby poinformować i przekonać o rozbieżności między oczekiwaniami społecznymi, a potrzebami lasu.

Ad 1. Zasada trwałości lasu

Oczekiwanie, że w parku narodowym, w istniejących warunkach siedliskowych las będzie istnieć i podlegać normalnym procesom rozwojowym.

Interpretacja:

1)w lesie będzie utrzymana odpowiednia obfitość i struktura szaty roślinnej, którą można wyrazić przez skład gatunkowy i strukturę wymiarów (→planowanie sposobu kontroli rozwoju lasu),

2) w odniesieniu do długiego okresu czasu i na dużym obszarze proces odnawiania i wewnętrznego rozwoju lasu będzie zrównoważony z procesem śmierci (→tworzenie wizji lasu, planowanie sposobu kontroli rozwoju lasu),

3)przy niewielkich zmianach klimatycznych dotychczasowy obszar lasu będzie zachowany (lub nawet poszerzony, jeżeli do zalesienia zostaną przeznaczone grunty w przeszłości wylesione) (→tworzenie wizji lasu współdziałanie z innymi planami „cząstkowymi").

Ad 2. Formułowania wizji postaci lasu stosownie do postawionego celu ochrony i warunków przyrodniczych

W obecnie powstających planach ochrony ekosystemów leśnych zasada na ogół uwzględniona w niewielkim stopniu.

Należy odróżnić średniookresowe (z reguły podawane na okres dwudziestu lat) cele ochrony lub prowadzenia drzewostanów, podawane w opisie taksacyjnym drzewostanów, od celów długookresowych dotyczących lasów parku.

Dla lasów każdego polskiego parku narodowego, w perspektywie około dwustu lat należy sformułować następującą wizję:

doprowadzenie wszystkich drzewostanów do postaci zbliżonej do naturalnej i umożliwienie im nieskrępowanego trwania i rozwoju bez bezpośredniej ingerencji człowieka.

Etapowe wizje postaci lasu:

1)kształtowanie, na ile to możliwe siłami natury, struktury drzewostanów właściwej dla danych warunków siedliskowych (skład gatunkowy, zróżnicowanie wieku i wymiarów drzew, budowa pionowa i pozioma odpowiednia do fazy rozwoju),

2)zaniechanie, na ile to możliwe wcześnie, kształtowania struktury drzewostanów przy pomocy cięć,

3)umożliwienie naturalnego rozwoju drzewostanów o postaci zbliżonej do naturalnej.

W zależności od oczekiwań społecznych dotyczących np. funkcji krajobrazowych lasów parku narodowego, wizja postaci lasu może być inna. Powinna jednak być określona i odpowiednio uzasadniona.

Ad 3. Zasada różnicowania postępowania ochronnego i systemu urządzania las

wała).

Ad 4. Zasada kontroli rozwoju lasu

Jest podporządkowana zasadom: trwałości lasu, tworzenia wizji lasu, zróżnicowania zabiegów ochronnych.

Oddziaływanie tych zasad można wyrazić w postaci pytań, które powinny ułatwić planowanie kontroli:

- czy zachowana jest niezmienność powierzchni leśnej?

- czy proces odnawiania i wewnętrznego rozwoju lasu jest zrównoważony z procesem śmierci?

- czy zmiany stanu lasu, wielkości i struktury jego zasobów zmierzają w kierunku wyznaczonej wizji postaci lasu?

- czy stan lasu uzasadnia przyjęcie danych zabiegów ochronnych (lub pielęgnacyjnych)?

W wielu obiektach kosztowne prace kontroli lasu (inwentaryzacji, taksacji) są wykonywane przy słabym rozpoznaniu potrzeb lasów i bez respektowania specyfiki danego parku narodowego.

Tezy dla projektantów (wykonawców):

- punkt czasu, w którym po raz pierwszy oceniamy stan lasu, rozpoczyna okres kontroli lasu,

- do tej pierwszej oceny w przyszłości będziemy się wielokrotnie odwoływać,

- im lepiej zaprojektujemy i wykonamy pomiary, tym lepsze wyniki - pewne, dokładne, wielostronne - uzyskamy w przyszłości,

- zakres ocen przyjęty na początku okresu kontrolnego ma bardzo duży wpływ na zakres ocen wykonywanych w przyszłości.

Znaczny obszar lasów parku narodowego wpłynął na powstanie specyficznego sposobu zbierania danych. Składa się on z dwóch części: 1)sporządzanie szczegółowych opisów drzewostanów na podstawie taksacji wzrokowej,

2)określanie najważniejszych mierzalnych cech, w tym dynamiki, dotyczących dużych (zagregowanych) części lasów parku narodowego na podstawie prób (metody reprezentacyjnej).

Pożądane jest uzupełnienie o jeszcze jedną część:

3)zarejestrowanie stanu lasu na zdjęciach lotniczych, jako materiału do porównań dokonywanych w przyszłości i jako materiału wykorzystywanego do opisu i pomiaru lasu.

Dwa skrajne poglądy:

- określenie zapasu jest zbyteczne, ponieważ nie pełni on funkcji planistycznych (nie określa się np. etatu użytkowania),

- mierzyć zapas każdego drzewostanu.

Rozstrzygnięcie:

dla dużych jednostek (lasów całego parku, gospodarstw, grupy drzewostanów klasyfikowanych według określonej cechy) konieczne jest określanie zapasu. Przy jego pomocy wyraża się wewnętrzne procesy rozwoju lub śmierci drzewostanów. Do niego częściowo odnosi się struktura drzewostanów - ich budowa, skład gatunkowy, wymiary drzew. Zbyteczne jest określanie (zwłaszcza dokładne) zapasu poszczególnych drzewostanów.

Jakie powinny być zasady sporządzania opisów drzewostanów? Szukać odpowiedzi na pytania:

- jakie cechy posłużą do określenia potrzeb ochrony (także pielęgnacji) drzewostanu, do sporządzenia planu ochrony, do wykonywania kontroli rozwoju lasu?

- jakie cechy są specyficzne (potrzebne do wyeksponowania) w danym parku narodowym?

- zbieranie jakich cechy należy powtórzyć przy

sporządzaniu następnego planu, a jakie służą do rejestracji zmian wolno zachodzących?

Prace taksacyjne powinny skoncentrować się na wnikliwym scharakteryzowaniu struktury, przewidywanego rozwoju i potrzeb ochronnych (ewentualnie pielęgnacyjnych) drzewostanów.

Powinno się uwzględnić:

- klasyfikację na naturalne fazy rozwojowe drzewostanów (Leibundgut 1982, Mayer 1990),

- budowę pionową i poziomą: stopnia pokrycia, szczelności i wzajemnego przenikania warstw drzewostanu,

- proces ekologiczny (Faliński 1991),

- stopień zróżnicowania wymiarów (grubości) d rzew,

- pochodzenie poszczególnych gatunków, - formę występowania (zmieszania),

- udział martwego drewna stojącego i leżącego, - przeciętną grubość i wysokość drzew dominujących (np. 100 najgrubszych na 1 ha),

- zróżnicowanie formy i obfitość odnowienia lasu,

- stopień uszkodzeń drzew (opanowania, zainfekowania) przez grzyby, owady, zwierzęta kręgowe.

- cechy specyficzne - podawane ze względu na odrębność przyrodniczą parku narodowego (np. wielkości użytkowania drzew przez bobry w Wigierskim PN, opisanie lasu na mikrosiedliskach skalnych w niektórych parkach górskich)

Najważniejsze cechy ilościowe we wszystkich planach ochrony ekosystemów leśnych parków narodowych powinny być określane na podstawie wyników pomiarów prób rozmieszczonych w sposób obiektywny. Najlepiej, jeżeli są to stałe- ­kontrolne powierzchnie próbne - umożliwiają, po kolejnych pomiarach, określenie elementów dynamiki lasu - wielkości ubytków, dorostów i przyrostu.

Ważną rolę powinny odgrywać zdjęcia lotnicze. Ich zastosowanie znacznie ułatwia (zwiększa dokładność) podziału lasu na drzewostany i na drobniejsze elementy powierzchniowe oraz zwiększa dokładność pomiarów zasobów leśnych.

Najważniejsze: na zdjęciach w jednym punkcie czasowym jest zarejestrowany stan całego obszaru leśnego.

Ad 6. Zasada powiązania z pokrewnymi („cząstkowymi") planami ochrony danego parku narodowego

Zasada znajduje odzwierciedlenie przy:

- przygotowaniu koncepcji ogólnego i cząstkowych planów ochrony,

- określeniu warunków realizacji opracowanego planu cząstkowego.

Po wstępnym rozpoznaniu warunków przyrodniczych, gospodarczych i społecznych, przy uwzględnieniu celów i przedmiotów ochrony, powinno dojść do prezentacji wizji planów, a także potrzeb, oczekiwań i ograniczeń przy ich tworzeniu. Ta prezentacja powinna pomóc określić konflikty wynikające z różnych potrzeb ochrony w danej części parku narodowego lub z odmiennego początkowego rozumienia zadań w poszczególnych planach cząstkowych.

Po opracowaniu planów cząstkowych powinien nastąpić etap sprawdzenia stopnia uwzględnienia wcześniejszych wzajemnych oczekiwań. W wypadkach stosowania rozwiązań kompromisowych konieczne jest określenie możliwości realizacji postawionych celów ochrony.

Umiejętność połączenia poszczególnych planów cząstkowych i, na ile to możliwe, uwzględnienie różnych oczekiwań w nich zawartych, decydują o jakości całego planu ochrony parku narodowego.

Przy wykonywaniu planu ochrony pożądane jest nieszablonowe podejście i wykorzystywanie nowych - ale odpowiednio sprawdzonych- ­koncepcji, rozwiązań metodycznych i inżynieryjnych.

URZĄDZANIE LASU WYKŁADY 2000/2001

Strona 1 z 8

---