Państwo i jego funkcje
Termin państwo jest pojęciem wieloznacznym. Badając ten problem możemy zetknąć się z wieloma różnymi definicjami stosowanymi do jego wyjaśnienia.
Jedną z pierwszych prób określenia terminu państwa podjął Arystoteles. W swoim dziele, zatytułowanym „Polityka”, charakteryzował państwo „jako pewną wspólnotę (organizację) różnych grup ludzi niezbędnych do jego istnienia”. Państwo w ujęciu Arystotelesa - jak wyjaśnia K. A. Wojtaszczyk - składa się ze wspólnoty równych, tj. obywateli pełniących służbę wojskową oraz biorących udział w obradach, jak także ludzi nie będących obywatelami, czyli chłopów, rzemieślników i wszelkiego rodzaju robotników.
Inna interpretację pojęcia państwa możemy znaleźć
u dziewiętnastowiecznego niemieckiego teoretyka nauk prawnych Georga Jellinka. Stworzył on tzw. trójelementową definicję państwa wymieniając jako jego elementy składowe terytorium, ludność na nim zamieszkującą oraz władzę suwerenną. Taki opis państwa „skupia uwagę na jego zewnętrznych, łatwo dostrzegalnych, cechach, ale trudno zaprzeczyć - państwo nie może istnieć bez terytorium, ludności i władzy publicznej sprawowanej w granicach tego terytorium, w odniesieniu do zamieszkałej na nim ludności”.
Odmienne określenie definicji państwa prezentuje katolicka nauka społeczna czerpiąca z poglądów Tomasza z Akwinu. W tym przypadku państwo jest społecznością doskonałą, niezależną i samowystarczalną; występuje w nim pewien porządek prawny oraz władza. Celem państwa jest dobro wspólne wyrażające się
w zachowaniu pokoju, jak również zapewnieniu powszechnej szczęśliwości doczesnej.
Wśród koncepcji opisu pojęcia państwa na przytoczenie zasługuje także marksistowskie spojrzenie na omawiany problem. Według W. Lenina państwo jest „maszyną do utrzymania panowania jednej klasy nad drugą”. Jest organizacją przymusową służącą klasie panującej.
W dzisiejszych czasach termin państwo używany jest w dwóch znaczeniach. Po pierwsze państwo rozumiane jest jako struktura organów władzy publicznej. Poprzez takie jego postrzeganie „wprowadza się ostre rozróżnienie między państwem a społeczeństwem. (…) Państwo to tyle, co ludzie władzy: policjant, urzędnik, sędzia oraz organy publiczne, w których skład oni wchodzą - policja, ministerstwa, sądy itp.” W drugim znaczeniu państwo występuje jako organizacja społeczeństwa. To ludzie, od pokoleń żyjący w obrębie danego terytorium tworzą państwo. Od swoich przodków dziedziczą oni poszczególne elementy państwa, m. in. tradycje, symbole (hymn, godło, flaga), czy też instytucje (sejm, senat). Często do otrzymanego dziedzictwa ludzie albo dodają coś swojego, albo coś odejmują. W ten sposób państwo ulega przemianom, nie przestając jednak istnieć zachowuje swoją ciągłość dziejową.
Idąc za tym dwuznaczeniowym spojrzeniem na termin państwa można przyjąć, iż „państwo jest organizacją polityczną, wyposażoną w suwerenną władzę,
a przy tym organizacją terytorialną i taką, do której przynależność ma charakter sformalizowany”.
Głównym zadaniem jakie musi spełnić państwo jest zapewnienie swoim obywatelom odpowiednich warunków życia społecznego. Aby tego dokonać państwo wypełnia określone funkcje. W literaturze dotyczącej omawianego tematu możemy znaleźć dwie definicje funkcji państwa. Pierwsza, przytaczana za P. Winczorkiem, mówi o funkcji państwa „jako konsekwencji jego reakcji na oddziaływania pochodzące z otoczenia, istotne dla tego otoczenia i dla samego państwa”. Druga definicja, prezentowana przez K. A. Wojtaszczyka, nazywa funkcją państwa całokształt jego działalności w określonej sferze życia społeczeństwa.
Podziału funkcji jakie spełnia państwo można dokonać uwzględniając trzy kryteria tj. zasięg terytorialny działalności państwa, dziedziny jego działania oraz cele działania. W pierwszej kategorii, czyli zasięgu terytorialnym działania państwa wyróżniamy dwie funkcje:
funkcję wewnętrzną polegającą na zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa
w kraju. Służą temu działania podejmowane m. in. przez organy administracji, policję, prokuraturę, sądownictwo czy służby więzienne. Funkcja wewnętrzna państwa przejawia się również w sprawowaniu nadzoru nad działalnością różnych grup społecznych i ich instytucji na terenie kraju. Nadzór obejmuje „wspomaganie ich działalności w różnych dziedzinach, inicjowanie tej działalności, koordynowanie, rozstrzyganie sporów i konfliktów. W tak rozumianym nadzorze państwo przestrzega zasad kompetencji i autonomii poszczególnych rodzajów grup społecznych”.
funkcję zewnętrzną wymuszającą na państwie wypełnienie dwóch rodzajów zadań tj. zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom oraz prowadzenie działalności w zakresie stosunków z innymi krajami. Pierwsze z tych zadań odnosi się do stworzenia i utrzymania siły militarnej, która mogłaby chronić obywateli przed agresją ze strony innych państw. Aby zapobiegać wspomnianej agresji i konfliktom zbrojnym państwo musi również prowadzić działania dyplomatyczne mające na celu tworzenie porozumień i zawieranie umów międzynarodowych. Drugi rodzaj zadań stojący przed krajem opiera się na pełnieniu przedstawicielstwa dyplomatycznego, które realizują m. in. ambasady, konsulaty, misje polityczne czy handlowe. Organy te reprezentują interesy danego państwa w innych krajach, jak także sprawują opiekę nad swoimi obywatelami znajdującymi się na terytorium innego państwa.
Państwo podejmuję również działania w sferze gospodarczej, socjalnej
i kulturalnej życia społeczeństwa. W tym przypadku możemy wyróżnić następujące rodzaje funkcji jakie stoją do spełnienia przed państwem:
funkcja gospodarczo - organizacyjna polegająca na organizowaniu gospodarki i oddziaływaniu na nią. Przejawia się to na przykład w stworzeniu racjonalnego i ujednoliconego systemy miar i wag, zagwarantowaniu bezpieczeństwa systemu pieniężnego czy też organizowaniu przedsięwzięć gospodarczych wymagających dużej koncentracji sił i środków.
funkcja opiekuńczo - socjalna wyrażająca się w realizowaniu przez państwo rozmaitych zadań socjalnych i rozbudowaniu działających na ich rzecz instytucji. Państwo powinno m. in. tworzyć miejsca pracy, dbać
o bezpieczeństwo i higienę pracy, zapewnić minimum egzystencji obywatelom, jak również dbać o ochronę środowiska naturalnego.
funkcja kulturalno - wychowawcza poprzez którą państwo wspiera szkolnictwo oraz artystyczne inicjatywy podejmowane przez różne środowiska społeczne, obejmuje mecenat nad działalnością artystyczną, czy też upowszechnia kulturę. W państwach o charakterze socjalistycznym funkcja ta wykorzystywana jest do prowadzenia działalności propagandowej.
Pod względem celów działania państwa wyróżniamy następujące funkcje:
funkcję adaptacyjną, która polega na przystosowywaniu się państwa do zmieniających się uwarunkowań cywilizacyjnych. Takie postępowanie pomaga państwu przetrwać w nieprzerwanie zmieniających się warunkach zewnętrznych, gdyż państwo, aby istnieć musi przystosować się „do warunków stwarzanych przez systemy ekonomiczny, polityczny, społeczny i kulturowy wchodzące w skład jego otoczenia. Stara się ono zachować wobec nich równowagę.” W przypadku braku równowagi, gdy państwo nie potrafi odpowiednio sprostać wyzwaniom adaptacyjnym, może dojść do jego kryzysu, bądź nawet upadku takiego państwa.
funkcję regulacyjną, która obejmuje wpływ państwa na zachodzące procesy społeczne. Państwo zamiast biernie poddawać się oddziaływaniom otoczenia stara się współkształtować jego stan. Realizacja tej funkcji pozwala na zachowanie równowagi wobec otoczenia, a co najważniejsze na samo modelownie go w dostępnych sobie granicach. Wywieranie przez państwo wpływu na system ekonomiczny, polityczny, społeczny czy kulturowy prowadzi również do przeobrażeń samego państwa od strony instytucjonalnej (organy państwa i ich wzajemne relacje) oraz funkcjonalnej (przebieg poszczególnych procesów decyzyjnych w państwie).
funkcję innowacyjną polegającą na inicjowaniu przez państwo nowych procesów i przeobrażeń społecznych. Państwo prowadząc działalność innowacyjną tworzy nowe stany, nowe jakości, których jego otoczenie samo nie wytworzyłoby. Postępowanie takie wymaga wizji celów możliwych do realizacji oraz środków potrzebnych do osiągnięcia tych celów. Funkcja innowacyjna jest domeną państw silnych i bogatych, które spełniają ją względem swojego otoczenia zagranicznego, jak również wobec siebie samych. Przykładem realizacji omawianej funkcji może być m. in. „powoływanie do życia struktur międzynarodowej integracji politycznej
i gospodarczej, podejmowanie agresywnych lub prewencyjnych akcji zbrojnych, aktywne zdobywanie wpływów politycznych i ekonomicznych na obcych terytoriach”. Państwa działające innowacyjnie charakteryzują się etatyzmem i interwencjonizmem państwowym w sferze gospodarki, życia społecznego i kulturalnego.
Bibliografia:
Wojtaszczyk Konstanty Adam, Kompendium wiedzy państwie współczesnym, Warszawa 1996.
Winczorek Piotr, Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1996.
Seidler Grzegorz Leopold, Groszyk Henryk, Malarczyk Jan, Pieniążek Antoni, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 1995.
Gramlewicz Barbara, Gramlewicz Marek, Socjologia w zarysie,
Katowice 2007.
Wronkowska Sławomira, Zmierczak Maria, Kompendium wiedzy
o społeczeństwie, państwie i prawie, Warszawa - Poznań 1997.
Konstanty Adam Wojtaszczyk, Kompendium wiedzy państwie współczesnym, Warszawa 1996, s. 9.
K. A. Wojtaszczyk, op. cit., s. 10.
Piotr Winczorek, Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1996, s. 41.
K. A. Wojtaszczyk, op. cit., s. 11.
P. Winczorek, op. cit., s. 40.
Sławomira Wronkowska, Maria Zmierczak, Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Warszawa - Poznań 1997, s. 53.
P. Winczorek, op. cit., s. 105.
K. A. Wojtaszczyk, op. cit., s. 21.
Barbara Gramlewicz, Marek Gramlewicz, Socjologia w zarysie, Katowice 2007, s. 198.
P. Winczorek, op. cit., s. 106.
P. Winczorek, op. cit., s. 108.
System gospodarczy polegający na zakładaniu przedsiębiorstw państwowych, udziałach państwa
w przedsiębiorstwach prywatnych oraz na regulowaniu życia gospodarczego przez państwo za pomocą środków administracyjnych [za Słownik języka polskiego, tom I, PWN, Warszawa 1988].
Polityka gospodarcza państwa kapitalistycznego mająca na celu wpływanie na rozwój gospodarki narodowej [za Słownik języka polskiego, tom I, PWN, Warszawa 1988].
CENTRUM NAUKI I BIZNESU ŻAK SP. Z O.O. oddział w Chełmie
Praca pisemna semestralna