Średniowieczna pieśń religijna polska,

oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zm., BN I 65, 1980.

WSTĘP

1. Geneza pieśni religijnych w językach narodowych.

• wierszowane utwory słowno-muzyczne wyrażające treści religijne od początku chrześcijań-stwa (przejęte z innych kultur) ściśle związane z obrzędami i liturgią.

• podstawowym gatunkiem - hymn (uroczysta i podniosła pieśń pochwalna).

• Hilary z Poitiers (IV w.), Ambroży (IV w.), Aureliusz Prudencjusz Klemens (IV/V w.).

• pieśniarstwo kościelne: liturgiczne i pozaliturgiczne (paraliturgiczne).

• u ludów romańskich małe zapotrzebowanie na pieśni w językach narodowych (zbliżenie do łaciny).

• tropy we Francji i Germanii.

• w Niemczech: Kirleis, Leise i Rufe.

• na Słowiańszczyźnie - Kyrie eleison krlesu, do Polski „kierlesz”.

2. U źródeł pieśni religijnej w języku polskim.

• pierwszy śpiew w Polsce łaciński śpiew gregoriański.

• mały udział ludności w nabożeństwach.

• raczej kultura ustna, tylko wyjątkowo spisywano dokumenty.

• dopiero w XII w. udokumentowane istnienie utworów religijnych w języku polskim.

• przed XIV w. recytowane modlitwy śpiew.

3. Społeczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.

• XII i XIII w. dochodzi do głosu religijność masowa.

• duży wkład zakonu franciszkańskiego w rozwój pieśni ludowych (zwłaszcza upodobanie so-bie obrazu Matki pod krzyżem).

• XVI w. bł. Ładysław z Gielniowa („Żołtarz”, szereg pieśni o Męce Pańskiej i Matce Boskiej).

• śpiewanie pieśni po kazaniu zamiast psalmów łacińskich.

• działalność tercjarzy i świeckich bractw kościelnych.

• XIV i XV w. zmiany ekonomiczno-społeczne: wojny (np. 100-letnia), konflikt chłopów i panów, epidemie, głód ( biczownicy, doloryzm - klęski społeczne ujmowane w kategorii religijnej + patos.

• waganci XIII w. (trubadurzy, w Polsce przeważnie zubożali żacy).

• dramat liturgiczny i misteria religijne (największy rozwój XII i XIII w.).

4. Główne formy gatunkowe średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.

• tropy: uzupełniają główne teksty liturgiczne.

• Bogurodzica - konglomerat tropów pochodzących z różnych czasów, trzy części - 1. najstarsza XIII w., 2. pieśń wielkanocna, 3. pieśń pasyjna, hymn państwowy (1 i 2 część w XIV w., a 3. przez XV i XVI w., modlitwa za króla).

• tropy wielkanocne:

• Chrystus z martwych wstał jest - ok. XIII w., pod wpływem pieśni niemieckiej, od-działywanie czeskiego, od połowy XV w. dodano 2. i następne zwrotki, ruchomy zestaw tropów, dostosowany do zwyczajów i praktyk poszczególnych regionów, ostatnia, 7., zwrotka na wzór łaciński, wykonywane na przemian.

• Przez twe z martwy wstanie - XIV w., brak wzorów łacińskich, niemieckich i czes-kich, równocześnie z pieśnią wielkanocną Bogurodzicy lub wcześniej, wymienny człon „z martwy wstanie” na „Wniebowstąpienie” i „Ducha zesłanie”.

• Wesoły nam dzień nastał - parafraza łacińskiego tropu i XIV-wiecznej pieśni nie-mieckiej i czeskiej, ok. XV w.

• sekwencje: najbardziej rozwinięty rodzaj tropów, samodzielne utwory, pieśni pochwalne na cześć święta, wezwanie do uczczenia ( modlitwa), zachowanych 6 z setek.

• Żale Matki Boskiej pod krzyżem - wywodzi się z wielkopiątkowych dramatów liturgicz-nych i misteriów pasyjnych, prawdopodobnie fragment widowiska pasyjnego, kunsztowna kompozycja i ludowa prostota, najwybitniejszy utwór polskiej liryki średniowiecznej.

• Posłał przez anjoły - łacińska XII w., polska połowa XV w. na święto Zwiastowania do mszy roratniej, bracia „roratyści” śpiewali ją przez cały rok.

• łacińska „Grates nunc omnes” - niedokładny polski przekład, rozszerzony ok. XV w. „Dziękujmy wszyćcy” i dokładny krótki „Dzięki już wszytcy oddajmy Panu Bogu” XVI w.

• Przydzi, Duchu Święty, k nam - XVI w., przekład łacińskiej sekwencji z XII w., na Zie-lone Świątki.

• hymny procesyjne: pieśni na cześć Boga, według ustalonych wzorów metrycznych, z trady-cji antycznej, ścisłe kanony stylistyczno-językowe, najczęściej fragmenty dramatów liturgicznych.

• Chwała, sława, wszelka cześć - łaciński IX w. na Niedzielę Palmową, bezpośrednie przemówienie Chrystusa Króla do Jerozolimy.

• Idą krolewskie proporce - na Niedzielę Męki Pańskiej, prototyp wielu pieśni pasyjnych - symbolika krzyża, pieśniowe odpowiedniki kulminacyjnego punktu adoracji krzyża w li-turgii Wielkiego Piątku - ostatnia strofa „O crux ave”, czyli „Bądź pozdrowion, krzyżu święty” (swobodny przekład, 2. połowa XV w.).

• Mękę Bożą spominajmy - 1. pieśń Sandomierzanina.

• Duchu Śięty, raczyż przyjdź k nam - najbardziej znany hymn, przekład „Veni, Creator Spiritus”, śpiewany podczas wielu uroczystości kościelnych.

• pieśni godzinkowe: małe oficjum (skrócony brewiarz, zawierający modlitwy dla osób świe-ckich) z godzinkami o Męce Pańskiej i o Najświętszej Maryi Pannie.

• Jezus Chrystus, Bóg człowiek mądrość Oćca swego” - początek XV w., najstarsza pieśń, osobliwa kompozycja: wykorzystanie „czasowych” etapów Męki Pańskiej zgodnych z Ewangelią (jutrznia - pojmanie w Ogrójcu, pryma - sąd u Piłata…, aż do komplety - złożenia do grobu), rozważania pasyjne, pieśń - opanowanie pamięciowe tekstu.

• Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne - 1488 r., czysto ludowy charakter, auto-rem błogosławiony Władysław (Ładysław) z Gielniowa, 15 tematów do „rozmyślań”, odpo-wiednie modlitwy i polskie pacierz.

• Witaj gwiazdo morska - hymn maryjny, początkowo w tzw. małym oficjum o Najświęt-szej Maryi Pannie, potem się usamodzielnił, przekład z łacińskiego wczesnośredniowiecz-nego „Ave maris stella”, pierwszy przekład niedokładny „Zdawać, gwiazdo morska”, drugi dokładny.

• wierszowane historie biblijne i apokryficzne: traktaty teologiczne, symbioza metod rozumo-wania i odczuwania.

• Kwiatek czysty, smutnego serca - wymyślne alegorie, nazwy z zielników i bestiariu-szy.

• historie mające skłonić do rozważań nad Męką Pańską, współczucia i naśladowania, np. Rozmyślania przemyskie (XV w.), Żywot Pana Jezu Krysta, Rozmyślania dominikań-skie (XVI w.);

• ich odpowiednikiem w muzyce były pieśni wielkopostno-pokutne:

• „Daj nam, Chryste, wspomożenie” i „Płaczy dzisia, duszo wszelka” - dolo-ryzm.

• Wspominając Boże słowa - akcent na szczególną rolę Maryi.

• Anna, niewiasta niepłodna - zdarzenia z życia Matki Boskiej, częściowo wy-myślone, abecedariusz, Błogosławiony Ładysław z Gielniowa.

• Nasz Zbawiciel, Pan Bóg Wszechmogący - pieśń misteryjna w widowiskach religijnych, zstąpienie Jezusa do otchłani po zmartwychwstaniu, pomieszanie wąt-ków apokryficznych z ewangelicznymi, motyw rozmowy Chrystusa z Marią Mag-daleną i innymi pobożnymi niewiastami, tzw. Chrystofania (spotkanie z Matką), charakter ludowy.

• wierszowane legendy o świętych: z hagiografii, pieśni-legendy, upowszechnianie wzorów świętości i charakterystycznych dla tego okresu celów i ideałów.

• Legenda o świętym Aleksym - polska z 1454 r., syryjska V lub VI w., Rzym X w., Ale-ksy patronem ubogich, pielgrzymów, pątników i żebraków, w Polsce związany ze świętym Wojciechem, głównymi ośrodkami kultu Łęczyca i Płock.

• Legenda o świętej Dorocie - język polsko-czeski (nieumiejętność uzależnienia tłuma-czenia od czeskiego pierwowzoru).

• Pieśń-legenda o świętym Stanisławie - XV w. 3 zwrotki (całość z XVII w.), opowieść o dziejach zatargu z królem, poćwiartowaniu biskupa i jego kanonizacji, nowość dla kopisty, krótko po 1456 r. „ultra non habeo”.

• Legenda o świętym Krzysztofie.

• Legenda o świętym Jopie.

• Legenda o świętej Katarzynie - z początku XVII w.

• kolędy: z pogańskiej tradycji noworocznej (życzenia, powinszowania), w chrześcijaństwie kolęda - danina zbierana w Boże Narodzenie (XIII w.), potem pieśń na Boże Narodzenie i podar-ki za pieśni (XVI w.); powstawały w 1. połowie XV w., tłumaczenia lub przeróbki łacińskich lub czeskich; dialogi na Boże Narodzenie i misteria bożonarodzeniowe; franciszkanie jasełka (w Pol-sce od XIV w.), najstarsze kolędy to:

• Zdrow bądź, krolu anjelski - 1424 r.

• Chrystus się nam narodził - 1435 r.

• Zstałać się rzecz wielmi dziwna - przekład z czeskiego 1442 r.

• pieśni katechizmowe: wierszowane dekalogi.

• Pirzwa kaźń Tworca naszego - XV w., lekcje na niedziele i święta.

• Nie miej Boga jinego - połowa XV w., kazania niedzielne i na świętego Piotra z Miło-sławia.

• Słuchaj tego wszelika głowo - początek XVI w., franciszkanie, Ładysław z Gielniowa, przykazanie + przykład.

• wierszowane modlitwy: na przełomie XV i XVI w..

• Anjelski chlebie, powitaj - z tzw. Modlitewniku Nawojki z końca XV w., na Boże Ciało, popularne modlitwy do Matki Boskiej Bolesnej (proza rymowana, kult pięciu, siedmiu lub więcej boleści).

• pozdrowienia - np. Wszystkich członków Pana Jezusowych z 1533 r.

• pieśni do czytania: wprawki do poezji religijnej i pozakościelnej (od Odrodzenia).

5. Wersyfikacja i strofika.

• na wzorach łacińskich, nie na iloczasie (antyk).

• względna ilość zgłosek, jednostki wierszowe, sylaby, akcenty, przedziały międzywyrazowe, kombinacje barw brzmień końcówek wyrazów.

• rym zarówno w poezji, jak i w prozie.

• stopniowo wyodrębnia się refren (na początku „Alleluja” lub „Kyrie eleison”).

• najczęściej 4-wersowa strofka.

• fundament pod poezję Odrodzenia.

6. Uwagi końcowe.

• dorobek ilościowo nie imponuje.

• materiał fragmentaryczny, w późnych odpisach, twórczość anonimowa.

TEKST (wybór)

1. Pieśni pasyjne.

• Jezu Kryste krzyżowany - odpis z początku XVI w.

• Śmierć Krystowę, śmierć swą zawżdy - przekład popularnego dwuwiersza umoralnia-jącego, autorem Jan Sandecki, 6 wersów.

• Krzyżu wierny i wyborny - przekład hymnu łacińskiego „Sław języku”, niezbyt dokład-ny.

• Wszechmogący nasz Panie, dziwnoś swój świat sprawił - o życiu Jezusa, zwiastowa-nie, narodzeniu, wjazd do Jerozolimy, zdrada Judasza, modlitwa w Ogrójcu, sąd, bi-czowanie, Droga Krzyżowa, zmartwychwstanie.

2. Pieśni wielkanocne i o Duchu Świętym.

• Bog Wszechmogący wstał z martwy <zaducy> - przekład fragmentu czeskiej pieśni wielkanocnej tłumaczonej z łaciny, zakończenie kazania wielkanocnego.

• Z śmierci wstał ninie Chrystus Pan i Chrystus Pan dzisiaj z martwych wstał - 2 prze-kłady łacińskiego tropu z XIV w., w pierwszym „Hallelujah” - jako refren, dystych.

• Anjeli słodko śpiewali - anonimowa pieśń na Wniebowstąpienie Pańskie, „Alleluja” dwa razy, cały wers refrenem.

3. Kolędy.

• Panna, panna porodziła - tzw. „Rotuła kolędowa”, czyli zbiorek łacińskich i polskich pieśni na Boże Narodzenie powstały w połowie XV w.

• Nuż wy, bielscy panowie - „Druga rotuła kolędowa”, dwie wersje, 2. z połowy XVI w.

• Zstała się nam nowina - „Trzecia rotuła kolędowa”.

• Mesyjasz, wierny Chrystus nasz - „Czwarta rotuła kolędowa”.

• Maryja, panno czysta - „Piąta rotuła kolędowa”, zakończenie całości.

• Jezu Chryste, nasza radość - prawdopodobnie na wzór czeski.

• Augustus kiedy krolował - Ładysław z Gielniowa, abecedariusz, Józef i Maryja idą do Betlejem.

• Kiedy krol Herod krolował - z zaginionego kancjonału z 1521 r., niepełny utwór, uzu-pełniony z redakcji późniejszych; o mędrcach, rzezi niewiniątek.

• Wesoły nam dzień nastał, Narodzenia - przekład łacińskiej, już na początku XV w.

• Zdrow bądź, Jezu maluśki, jużeś krol niebieski - z „Nabożnej rozmowy świętego Bier-nata - Bernarda - z Panem Jezusem, nowo narodzonym Dzieciątkiem”.

• Dziecię namilejsze, proszę cie, nie płaczy.

• Z Bożego Narodzenia - rozszerzona parafraza łacińskiej, 3-wersowy refren.

• Kolęda się z Allelują zwadziła.

4. Pieśni Maryjne.

• Maryja, czyste dziewice - tzw. tekst preambuliczny - rymowane wezwanie do modlit-wy podczas kazania, zachęcenie do odmówienia „Zdrowaś Maria”, 1. połowa XV w.

• Radości wam powiedam - o Zwiastowaniu Najświętszej Maryi Panny, ok. 1420 r., dwie wersje.

• Mocne Boskie tajemniczości - Zwiastowanie i Nawiedzenie Najświętszej Maryi Pan-ny, w 1. połowie XV w., dwie wersje.

• Zdrowaś, krolewno wyborna - wierszowana parafraza łacińskiej antyfony „Salve Regi-na” z XI w., prawdopodobnie autorem Ładysław z Gielniowa.

• Pozdrowienie to jest pirwe - 7 radości Najświętszej Maryi Panny, XV w.: zwiastowa-nie, narodzenie Jezusa, odwiedzenie Trzech króli, szczęście ze zmartwychwstania i odwiedzin po śmierci, zesłanie Ducha Św., wniebowzięcie.

• O przenajsławniejsza panno czsyta - 2. połowa XV w., w oryginale brak podziału na wersy.

• Już się anjeli wiesielą - na Wniebowzięcie, Ładysław z Gielniowa, ukonorowanie.

• Świebodność Boga żywego - Wniebowzięcie, franciszkanin autorem.

5. Pieśni o świętych (Legendy).

6. Pieśni różne.

• O ciało Boga żywego - na Boże Ciało, XV w., dwie wersje o różnej ilości zwrotek.

• Witaj, miły Jezu Kryste - 1. połowa XV w., przekład z czeskiej.

• Witaj, miłe, święte ciało - o Ciele Pańskim, dwie wierszowane modlitwy na Podniesie-nie.

• Jezu, Zbawicielu ludzki - Ładysław z Gielniowa, XV w., podobna do „Jezusa Judasz przedał…”, każda zwrotka zaczyna się od „Jezu”.

• Jasne Krystowo oblicze - Ładysław z Gielniowa, XV w., 27 zwrotek.

• Racz ukazać mieły Panie - XVI w., prośba o zmiłowanie.

• Jezu miły, oto ja dziś - 1501 r.

• Ten ci jest syn mój, krześcijani mili - Maryja, pieśń do czytania, Hieronim Wietor XV/XVI w., drukarz i księgarz krakowski.

• Owszejki człowiecze, posłuchaj upominania mego - Jezus, to, co w poprzednim utwo-rze, autorem może być też być bliżej nieznany Hieronim Spiczyński, który występuje w podtytule.

• Anno, matko Matki Bożej - rymowana modlitwa do św. Anny, 18 zwrotek 4-wersowych.

• Świata wszego Stworzycielu - rymowana modlitwa do 15 świętych pomocników, tj. do patronów w szczególnych potrzebach, zwanych wspomożycielami, kult piętnastu lub czternastu był bardzo popularny --obrzędy i praktyki.

• Ma w to wierzyć człek wszelaki 0 rymowana modlitwa do Trójcy Świętej XVI w., 3 części.

7. Dodatek. Modlitwy pisane prozą rymowaną (wybór).

• Panie miły, Boże mocny - modlitwa eucharystyczna z 2. połowy XV w., brak podziału na wersy w oryginale, od wydawcy podzielone, by uwypuklić rymy gramatyczne.

• O święty Krzyżu, bądź pozdrowion - modlitwa pasyjna z 2. połowy XV w.

• Przez twą, Najświętsza Maria, pięć boleści - późnośredniowieczny kult pasyjny, pięć boleści: 1. przepowiednia Szymona, ucieczka do Egiptu i prześladowanie Heroda; 2. zagubienie Jezusa w świątyni, gdy miał 12 lat; 3. zdrada, są, biczowanie, Droga Krzyżowa; 4. śmierć; 5. zdjęcie z krzyża; prośba o szczęście i błogosławieństwo; 7 boleści ustaliło się w XVII w.

• Maryja, Matko Boża, Panno miłościwa - początek XVI w.

opracowała Aleksandra Araszkiewicz

1

6