Józefina Hrynkiewicz

Uniwersytet Warszawski

Ochrona prawa dziecka do życia w rodzinie

Elementarnym prawem dziecka jest prawo do życia we własnej rodzinie, do opieki wykonywanej osobiście przez rodziców oraz do rozwoju w warunkach i atmosferze pełnej miłości, szacunku i akceptacji przez osoby dziecku najbliższe. W artykule zamierzam wskazać te środki prawne, ekonomiczne i społeczne, które gwarantują i wzmacniają prawa dziecka do osobistej opieki rodziców oraz stwarzają dziecku i jego rodzinie odpowiednie warunki do życia i wychowania dziecka w rodzinie.

1. Środki prawne chroniące prawo dziecka do życia w rodzinie.

Prawo dziecka do życia w rodzinie oraz do osobistej opieki rodziców znajduje odzwierciedlenie w wielu dokumentach międzynarodowych oraz w dokumentach wewnętrznych wielu i krajów. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęta w 1948 uznaje prawo dziecka do pełnego i harmonijnego rozwoju osobowości. Warunki pełnego rozwoju umysłowego, duchowego i fizycznego dziecka, pełnego i harmonijnego rozwoju jego osobowości można stworzyć tylko w rodzinie. Dlatego dziecko powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym - w atmosferze szczęścia, miłości, zrozumienia i pełnej akceptacji. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka znajdujemy zapisy odnoszące się wprost do rodziny i dziecka oraz zapisy ogólne odnoszące się do warunków, jakie powinny być spełnione, aby dziecko mogło uzyskać najkorzystniejsze dla niego warunki rozwoju.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (w artykule 12) gwarantuje ochronę życia prywatnego, rodzinnego i domowego. W Deklaracji (w artykule 16, p. 3) podkreśla się, że rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i Państwa. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (art. 25 p.1) uznaje prawo każdego człowieka do uzyskania stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt jemu i jego rodzinie włączając w to wyżywienie, odzież, mieszkanie, opiekę lekarską, konieczne świadczenia socjalne, oraz prawo do ubezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, starości, lub utraty środków do życia w inny sposób od niego niezależny.

Szczególne prawa przyznaje Deklaracja matce i dziecku (art. 25, p. 2): matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy. Szczególna pomoc i opieka przysługuje wszystkim dzieciom, zarówno urodzonym w małżeństwie, jak i poza małżeństwem. Wszystkie dzieci powinny korzystać z jednakowej ochrony społecznej.

Deklaracja Praw Człowieka przyznaje rodzicom prawo pierwszeństwa w wyborze nauczania, które ma być dane ich dzieciom (art. 26. p.1).

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęta w 1948 roku formułując prawa dzieci i prawa rodziny, tym samym wyznacza zasadniczy kierunek kształtowania warunków prawnych, ekonomicznych i społecznych sprzyjających dziecku i rodzinie oraz dziecku w rodzinie. Podkreśla się w szczególności równe prawa wszystkich dzieci, ochronę dziecka, matki i rodziny, szeroki zakres bezpieczeństwa socjalnego i pomocy rodzinom.

W podobnym duchu formułują prawa dziecka i rodziny przyjęty w 1966 roku Międzynarodowy Pakt Prawa Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19 grudnia 1966 roku, w którym podkreśla się prawo rodziny i dziecka do najszerszej opieki i pomocy. Pakt Praw (w art. 10, p. 1) stwierdza; należy udzielić najszerszej ochrony i pomocy rodzinie jako naturalnej podstawowej komórce społeczeństwa, w szczególności przy jej zakładaniu i w okresie trwania odpowiedzialności rodziny za opiekę i wychowanie dzieci pozostających na jej utrzymaniu. W myśl zapisów zawartych w Paktu Praw najszersza pomoc i opieka powinna obejmować rodziny w fazie ich zakładania oraz w okresie, gdy rodzina sprawuje opiekę i wychowuje dzieci. Pakty Praw a przyznają szczególne prawa kobietom matkom w okresie przed i po urodzeniu dziecka (w art. 10, p. 2): szczególną opiekę należy otoczyć matki w rozsądnym okresie przed i po urodzeniu dziecka. Szczególna pomoc i opieka wymaga zwolnienia matki z obowiązków zawodowych i zapewnienia jej, jeśli pracuje, odpowiedniej pomocy i opieki. W tym czasie pracujące matki powinny otrzymać płatny urlop lub urlop z zapewnieniem odpowiednich świadczeń z tytułu zabezpieczenia społecznego. (Art.10 p.2). Ochrona macierzyństwa ma na celu zapewnienie matce i dziecku właściwych warunków zachowania zdrowia i rozwoju, zapewnienia dziecku w najwcześniejszym okresie jego życia osobistej opieki matki.

Zapewnienie dziecku właściwych warunków wychowania w rodzinie wymaga, aby w rodzinie były osoby obdarzające się wzajemną miłością i szacunkiem. Dlatego w Paktach Praw podkreśla się (art. 10. p. 1), że małżeństwo może być zawarte jedynie na podstawie swobodnej zgody przyszłych małżonków. Rodzicom przyznaje się szczególne prawa w stosunku do dzieci, w tym ich prawa do wyboru kierunku wychowania i nauczania (art.13).

Szczególne prawa rodziny do opieki i pomocy wynikają ze szczególnej roli rodziny w wychowaniu młodego pokolenie. Tylko rodzina wychowując nowe pokolenie zapewnia społeczeństwom trwanie, rozwój i ciągłość, zachowanie cennych dla danej społeczności wartości moralnych, duchowych, kulturalnych, obyczaju tradycji, wartości materialnych. Zachowaniu ciągłości i tradycji służyć też mają szczególne prawa rodziców w wychowaniu dzieci. Dokument zobowiązuje do (art. 13..p3) poszanowania wolności rodziców (…), wyboru dla swych dzieci szkół innych niż szkoły założone przez władze publiczne(…).

W rozwoju praw chroniących dzieci, macierzyństwo i rodzinę - szczególna rola przypada utworzonej w 1919 roku Międzynarodowej Organizacji Pracy. Dorobek MOP jest w tym zakresie szczególny i obejmuje zagadnienia:

- ograniczenia czasu pracy do osmu godzin, (1919 r.),

- ochrony pracy kobiet. Są to m.in. konwencje dotyczące zatrudnienia kobiet przed i po porodzie (1919 r.), o zakazie nocnej pracy kobiet w przemyśle (1919 r.), pracy kobiet pod ziemią(1935 r.),

- ochrony pracy, w tym ochrony pracy dzieci, młodocianych i kobiet,

- zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń społecznych obejmujących m.in.; bezrobocie, inwalidztwo, wypadki przy pracy, choroby zawodowe, chorobę, macierzyństwo, utratę żywiciela rodziny, świadczenia rodzinne.

Szczególne znaczenie dla ochrony praw rodziny i dziecka mają konwencje dotyczące ochrony, czasu pracy, ochrony macierzyństwa oraz zabezpieczenia społecznego. Punktem wyjścia dla zaprojektowania podmiotowej koncepcji ubezpieczeń społecznych w ujęciu MOP jest pracownik zobowiązany do utrzymania rodziny. Kluczowa dla koncepcji ubezpieczeń społecznych Konwencja nr 102 (z 1952 roku) o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego - przedstawia kompletny niemal katalog ubezpieczenia zdarzeń losowych, które mogą istotnie pogorszyć sytuację materialną rodziny. W koncepcji MOP ubezpieczenie obejmuje nie tylko pracownika, ale także jego rodzinę - osoby w stosunku do których ubezpieczony ma obowiązek dostarczenia środków utrzymania. Konwencja nr 102 MOP wprowadza także szczególny rodzaj świadczenia - świadczenia rodzinne. Art. 40 Konwencji nr 102 MOP stwierdza: ochrona powinna obejmować odpowiedzialność za utrzymanie dzieci. Przeznaczone dla dzieci ubezpieczonego świadczenia powinny obejmować: wypłaty periodyczne oraz dostarczanie dzieciom żywności, odzieży, mieszkania, pomocy w gospodarstwie, umożliwienie korzystania z wakacji. Świadczenia powinny być udzielane każdej osobie oraz przez cały czas trwania przyczyny, dla której świadczenie zostało przyznane.

Istotnym dla dziecka i rodziców jest ubezpieczenie w razie macierzyństwa. Świadczenia w razie macierzyństwa powinny obejmować pracownice oraz żony pracowników. Ochroną ubezpieczeniową powinna być obejmowana: ciąża, poród i ich skutki oraz będąca ich następstwem utrata zarobku. Ponadto pomoc lekarską zmierzająca do zachowania, przywrócenia lub poprawy zdrowia oraz zdolności do pracy.

Istotne znaczenie dla gwarantowania dziecku prawa do życia w rodzinie i opieki rodziców mają świadczenia z ubezpieczenia w razie śmierci żywiciela rodziny, inwalidztwa, choroby, utraty pracy. Świadczenia te dostarczając rodzinie koniecznych środków utrzymania pozwalają rodzinie na utrzymanie odpowiedniego poziomu życia i wychowanie dziecka w rodzinie. Warto wskazać, że w Konwencji nr 102 przyjmuje się kategorie „typowego ubezpieczonego”, którym jest pracownik zobowiązany do utrzymania żony i dwojga dzieci. Ubezpieczenie społeczne obejmuje pracownika opłacającego składki oraz osobę w stosunku do których pracownik ma obowiązek dostarczenia środków utrzymania (alimentacji).

Ważnym dokumentem kształtującym kierunek polityki społecznej w zakresie tworzenia warunków sprzyjających rodzinom wychowującym dzieci jest Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego także przyjęty w 1964 roku przez Komitet Ministrów Rady Europy. Powodem przyjęcia Kodeksu było popieranie rozwoju społecznego, zachęcanie do dalszego rozwoju systemu zabezpieczenia społecznego, harmonizacja systemów zabezpieczenia społecznego w Europie. Kodeks określa wyższe niż Konwencja nr 102 MOP standardy zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z Europejskim Kodeksem Zabezpieczenia Społecznego ochroną ubezpieczeniową obejmowany jest pracownik oraz jego rodzina (żona i dzieci).

Trzeba podkreślić, że w myśl postanowień Konwencji MOP dotyczących zabezpieczenia społecznego oraz Europejskiego Kodeksu Zabezpieczenia Społecznego - pracownik i jego rodzina powinna uzyskać z tytułu opłacania składki ubezpieczeniowej bezpieczeństwo socjalne, tj. pewność, że w rzazie wystąpienia zdarzenia losowego uzyska z systemu odpowiednie świadczenia gwarantujące zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Rodzina pracownika uzyskuje gwarancje uzyskania dochodu w przypadku wystąpienia zdarzenia losowego istotnie pogarszającego sytuację dochodowa rodziny i jej zdolność do uzyskiwania zarobków z pracy. W okresie pogorszenia sytuacji dochodowej spowodowanej utratą pracy lub utratą zdolności do pracy rodzina - w zastępstwie wynagrodzenia uzyskuje potrzebne jej do zaspokojenia potrzeb materialnych - świadczenia, tym samym uzyskuje warunki do wychowania dzieci w rodzinie. Przyjęcie koncepcji ubezpieczenia odnoszącej się do rodziny pracownika ma w rozwoju polityki społecznej, w utrwalaniu praw rodziny i dziecka fundamentalne znaczenie, gdyż daje rodzinie gwarancje uzyskania na zasadach wzajemności i solidarności prawo do uzyskania potrzebnych środków utrzymania, gwarantując tym samym rodzinie możliwość wypełniania jej funkcji ekonomicznej.

Ważnym etapem w rozszerzaniu uprawnień rodziny i kształtowaniu polityki społecznej przyjaznej dziecku i rodzinie było przyjęcie przez Radę Europy w 1961 roku Europejskiej Karty Społecznej (sporządzona w Turynie 18 października 1961 roku ratyfikowanej przez Polskę w lipcu1997 roku).

Wśród praw i zasad sformułowanych w Europejskiej Karcie Społecznej warto wskazać te, które bezpośrednio odnoszą się do rodziny i życia rodzinnego. Są to prawa:

• pracujących do godziwego wynagrodzenia wystarczającego do przyzwoitego poziomu życia pracujących i ich rodzin,

• kobiet pracujących - w razie macierzyństwa do szczególnej ochrony (m.in. Konwencja z 1952 roku i zrewidowana Konwencja nr 183 z 2000 roku),

• matek i dzieci do właściwej ochrony społecznej i ekonomicznej,

• prawo rodziny do właściwej ochrony społecznej, prawnej ekonomicznej dla zapewnienia jej pełnego rozwoju,

• prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy.

Prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej (art.16) wymaga: Zapewnienia warunków niezbędnych dla pełnego rozwoju rodziny, która jest podstawową komórką społeczeństwa - państwa zobowiązują się do popierania ekonomicznej, prawnej i społecznej ochrony życia rodzinnego poprzez takie środki, jak świadczenia społeczne i rodzinne, rozwiązania finansowe (podatkowe), zachęcanie do budowania mieszkań dostosowanych do potrzeb rodziny, świadczenia dla młodych małżeństw oraz wszelkie inne stosowne środki.

Europejska Karta Społeczna szeroko ujmuje prawa i gwarancje dla matek, dzieci i rodzin pracowników, w tym pracowników migrujących i wskazuje państwo jako główny podmiot gwarantujący rodzinom realizację wskazanych w dokumencie praw. Karta ujmuje zasadnicze warunki gwarantujące rodzinie możliwość wypełnienia jej funkcji prokreacyjnej, opiekuńczej i ekonomicznej. Obejmuje obok gwarancji praw ekonomicznych rodziny (prawo do godziwego wynagrodzenia, prawo do świadczeń), także prawa społeczne i prokreacyjne. W szczególny sposób podkreślane są prawa matek do ochrony i opieki (płatny urlop macierzyński, trwałość i ochronę stosunku pracy). Ochrona macierzyństwa w Europejskiej Karcie Społecznej (art. 8) obejmuje:

- płatny urlop macierzyński (w wymiarze nie mniejszym, niż 12 (14) tygodni),

- ochrona trwałości stosunku pracy oraz warunków pracy kobiet w ciąży.

Karta szeroko reguluje zagadnienia ochrony pracy kobiet, w tym kobiet matek gwarantując kobietom - matkom niemowląt przerwy w pracy umożliwiające matkom karmienie dziecka. Wprowadza zakaz zatrudnienia kobiet w ciąży, matek karmiących, bezpośrednio po urodzeniu dziecka - w kopalniach pod ziemią oraz w innych nieodpowiednich, niebezpiecznych i uciążliwych pracach. Karta nakazuje też uregulowanie zatrudnienia kobiet przy pracy nocnej w przemyśle. Prawo matek i dzieci do ochrony społecznej i ekonomicznej (art. 17) obejmuje wszelkie konieczne i odpowiednie środki w celu ustanowienia lub utrzymywania odpowiednich instytucji i służb.

Prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy (art. 19) obejmuje: ułatwienia i prawo do łączenia rodzin pracowników migrujących oraz opiekę i pomoc rodzinom migrantów. Problem ochrony pracowników migrujących i ich rodzin nabiera współcześnie niezwykle istotnego wymiaru także w Polsce wobec masowych migracji zarobkowych młodych Polaków do krajów Europy Zachodniej. Migracje zarobkowe rozwiązują wprawdzie doraźnie problem braku pracy w Polsce dla młodego pokolenia, ale skutki takich migracji dla prawidłowego kształtowania stosunków rodzinnych, wychowania dzieci, trwałości i rozwoju rodziny nie są korzystne. Potrzeb rodziny nie da się bowiem sprowadzić i ograniczyć do zaspokojenia potrzeb materialnych. Skutki wychowania dzieci w rodzinach zdeformowanych wskutek migracji będą widoczne także po wielu latach, a może po wielu pokoleniach. Polska wskutek zmian politycznych doświadcza skutków migracji wielu tysięcy obywateli do pracy zarobkowej. Nie ma pełnej wiedzy ani o rozmiarach, ani o skutkach migracji zarobkowych Polaków. Jakie będą skutki migracji zarobkowych dla rozwoju ludnościowego Polski, dla trwałości i spójności rodzin polskich, dla wychowania dzieci w niepełnych wskutek wyjazdów rodziców „za chlebem”? Czy zyski ekonomiczne osiągane dzięki migracjom zrównoważą straty społeczne? Migracje zarobkowe stały się istotnym zagrożeniem dla realizacji prawa dzieci do życia w rodzinie i opieki rodziców.

W warunkach wysokiej aktywności zawodowej kobiet ważne znaczenie dla życia rodzinnego ma prawo pracowników mających obowiązki rodzinne do równości szans i równego traktowania w zakresie zatrudnienia. Równe traktowanie powinno umożliwiać pracownikom mającym obowiązki rodzinne podejmowanie i kontynuowanie pracy oraz powrót do pracy po okresie przerwy spowodowanej obowiązkami macierzyńskimi i rodzinnymi. Europejska Karta Społeczna (art.27) podkreśla, że łączenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi wymaga rozwijania usług wspomagających pracujących rodziców w opiece nad dziećmi, oraz tworzenia możliwości uzyskiwania przez rodziców urlopu rodzicielskiego w okresie następującym po urlopie macierzyńskim. Prawo to wymaga zapewnienia, aby obowiązki rodzinne nie stawały się same w sobie powodem do zwolnienia z pracy. Realizacja tego prawa ma zapewnić ochronę pracownikom mającym obowiązki rodzinne przed dyskryminacją w zatrudnieniu, w celu unikania konfliktu między pracą, a obowiązkami rodzinnymi.

Europejska Karta Społeczna zawiera także niezwykle istotne dla rodzin z dziećmi prawo do mieszkania. W jego realizacji chodzi o uczynienie kosztów mieszkania dostępnymi dla tych, którzy nie mają wystarczających własnych zasobów do uzyskania i utrzymania mieszkania (art.31). Ponadto (art. 30) prawo do ochrony przed ubóstwem i marginalizacją społeczną. Obowiązek stworzenia warunków sprzyjających rodzinie staje się obowiązkiem władz publicznych. To władze publiczne dysponują wszystkimi narzędziami kształtowania ładu społecznego, w którym rodzina będzie miała warunki pomyślnego rozwoju. Władze publiczne mogą stanowić prawo, ustanawiać zasady podziału dochodu społecznego, określać warunki działania i dostępu rodzin do usług społecznych. To władze publiczne mogą ustanawiać zasady organizacji życia społecznego i funkcjonowania instytucji tak, aby nie naruszać praw rodziny do osobistego wychowywania dzieci (np. prawa do świętowania niedzieli).

W rozwoju zakresu praw rodziny i form wspomagających rodzinę z dziećmi, szczególnie w zakresie organizacji opieki nad dzieckiem szczególna rola przypada uchwalonej w dniu 20 listopada 1989 roku Konwencji o Prawach Dziecka. Konwencja podkreśla prawa i obowiązki rodziców do wychowania, opieki i zapewniania dziecku odpowiednich warunków. Konwencja o Prawach Dziecka gwarantuje dzieciom prawo do:

- poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką,

- poszanowanie praw dziecka do zachowania tożsamości w tym obywatelstwa, nazwiska, stosunków rodzinnych,

- regularnych, osobistych i bezpośrednich kontaktów dziecka z obojgiem rodziców,

- ochronę życia prywatnego, rodzinnego i domowego.

Konwencja o Prawach Dziecka podkreśla konieczność pomocy państwa rodzicom dziecka w wykonywaniu im obowiązków związanych z wychowaniem dziecka w tym zapewnienie rozwoju instytucji, zakładów i usług w zakresie opieki nad dziećmi. Rodzicom pracującym władze publiczne (państwo) mają zapewnić pomoc w organizowaniu opieki nad dziećmi przez rozwijanie odpowiednich instytucji i usług opieki i wychowania.

Dzieci, które zostały pozbawione czasowo lub na stałe środowiska rodzinnego mają prawo do szczególnej ochrony ze strony państwa, które ma zapewnić dziecku opiekę zastępczą. Opieka ta ma gwarantować umieszczenie w rodzinie zastępczej, adopcję lub umieszczenie w odpowiedniej instytucji opieki zastępczej. Szczególne regulacje dotyczą adopcji, której celem - w każdym przypadku - powinna być ochrona dobra dziecka. Dlatego adopcja, w tym adopcja do innego kraju może odbywać się za pośrednictwem odpowiednich, publicznych władz i organów.

Konwencja o Prawach Dziecka podejmuje też problem ochrony praw dziecka - uchodźcy oraz jego prawa do w uzyskaniu pomocy w odnalezieniu rodziców lub innych członków rodziny.

Konwencja podkreśla też szczególne prawa dzieci niepełnosprawnych do korzystania z potrzebnych im usług specjalistycznych w zakresie leczenia, rehabilitacji, edukacji, przygotowania zawodowego, rekreacji i integracji społecznej,

Konwencja Praw Dziecka obejmuje też ochronę zdrowia matek i dzieci przed i po urodzeniu dziecka. Poradnictwa dla rodziców w zakresie zdrowia dziecka, odżywiania, warunków otoczenia zapewniających dziecku warunki zdrowego rozwoju. Ponadto poradnictwa dla rodziców w zakresie wychowania, usług wspomagających rodziny w funkcji opieki i wychowania dzieci. W Konwencji Praw Dziecka podkreśla się prawo dziecka do korzystania z systemu zabezpieczenia społecznego. Rodzice ponoszą główną odpowiedzialność za zapewnienie w ramach swoich możliwości warunków finansowych niezbędnych dla rozwoju dziecka. Konwencja wskazuje na obowiązki i odpowiedzialność rodziców za wychowanie i rozwój dziecka. Do pomocy materialnej rodzicom wychowującymi dzieci (w razie takiej potrzeby), szczególnie w zakresie wyżywienie, odzieży i mieszkania - zobowiązane jest państwo.

Ograniczenie praw rodziców może mieć miejsce tylko wówczas, gdy decyzje w tej sprawie podejmują kompetentne władze sądowe. Może to mieć miejsce w przypadku zaniedbania dziecka ze strony rodziców lub nadużyć w stosunku do dziecka.

2. Realizacja praw dziecka na przykładzie Polski.

Prawa dziecka do życia w rodzinie oraz gwarancje realizacji praw dziecka do opieki i życia w rodzinie są w Polsce przedmiotem wielu dokumentów prawnych oraz programowych. Warto podkreślić, że zagadnienie prawa dziecka do życia w rodzinie w polskim systemie prawnym i społecznym było silnie podkreślane zarówno w okresie poprzednim, jak i obecnie.

Okres transformacji systemowej w Polsce przyniósł wiele nowych rozwiązań wzmacniających pozycję rodziny i jej rolę w zakresie opieki i wychowania potomstwa, tym samym rozszerzył gwarancje dziecka do życia w rodzinie. Stało się to między innymi dzięki rozwojowi procesów demokratycznych, otwartości w życiu publicznym, otwarciu Polski na świat, szerokiej współpracy międzynarodowej, a przede wszystkim dzięki podjęciu procesu integracji ze strukturami Unii Europejskiej i ratyfikacji wielu dokumentów międzynarodowych, a także upowszechnianiu ich treści w społeczeństwie polskim.

Analiza zasadniczych dokumentów prawnych pokazuje, że problem ochrony prawa dziecka do życia w rodzinie i prawa dziecka do osobistej opieki rodziców został potraktowany kompleksowo, w zakresie w zasadzie wyczerpującym podstawowe dziedziny życia społecznego i ekonomicznego. Polska przejęła większość podstawowych praw z dokumentów międzynarodowych i włączyła je do własnego systemu prawnego. Z punktu widzenia prawa ochrona prawa dziecka do życia w rodzinie jest pełna. Nieco inaczej przedstawia się stosowanie tego prawa w praktyce życia społecznego.

Ustawa zasadnicza - Konstytucja Rzeczypospolitej Polski z 1997 roku stanowi punkt wyjścia do ustanowienia prawnych gwarancji ochrony rodziny i prawa dziecka do życia w rodzinie i opieki rodziców.

Konstytucja RP w artykule 18 postanawia, że małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Artykuł 71: Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej pomocy władz publicznych. Ustawa zasadnicza podkreśla szczególną ochronę, jaką państwo zapewnia rodzinom, matkom i rodzicom. Podstawową zasadą kształtującą politykę społeczną i gospodarczą jest według Konstytucji dobro rodziny. Szczególna ochrona i pomoc ze strony władz publicznych należna jest rodzinom wielodzietnym, niepełnym, ubogim, z różnych powodów znajdujących się w trudnej sytuacji społecznej.

Art. 72 Konstytucji odnosi się wprost do ochrony praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Bardzo istotna wartość tego zapisu to prawo każdego do podejmowania interwencji na rzecz dziecka, którego prawa i godność są zagrożone.

Postanowienia Konstytucji RP znajdują odzwierciedlenie w szeregu ustaw przedmiotowych, które regulują funkcjonowanie tak ważnych dziedzin życia społecznego, jak ubezpieczenia społeczne, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, edukacja, zatrudnienie i ochrona pracy. Ważne znaczenie dla ochrony praw dziecka do życia w rodzinie mają postanowienia Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Kodeks podkreśla poszanowanie integracji i suwerenności rodziny i ogranicza ingerencję władz publicznych lub podmiotów postronnych w życie rodziny. Ingerencja w sprawowanie władzy rodzicielskiej przysługuje wyłącznie sądom rodzinnym i nieletnich.

Zabezpieczenie i ubezpieczenia społeczne. Ustawy regulujące system ubezpieczeń społecznych, w szczególności ubezpieczenia macierzyńskie, chorobowe, ubezpieczenia w razie śmierci żywiciela rodziny, ubezpieczenia w razie choroby, inwalidztwa, w szerokim zakresie obejmują prawo dzieci do opieki rodziców i życia w rodzinie oraz ochronę istotnych warunków życia rodzinnego i wychowania dzieci. System zabezpieczenia społecznego chroni dochody rodziny w razie wystąpienia zdarzenia losowego (m.in. choroby, inwalidztwa, śmierci rodzica), które uniemożliwia rodzicom osiąganie dochodu z własnej pracy. Ochrona prawa rodziny obejmuje także warunki do sprawowania osobistej opieki rodziców nad dzieckiem przez płatne zwolnienia z wykonywania pracy dla sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Gwarantuje ochronę warunków i stosunku pracy tak, aby możliwe stało się połączenie obowiązków opieki nad dzieckiem z pracą zawodową rodziców. Ustawa o ubezpieczeniu w razie choroby i macierzyństwa gwarantuje kobiecie przed i po urodzeniu dziecka płatny urlop macierzyński w wymiarze 16 tygodni. Rodzic lub osoba bezpośrednio opiekująca się chorym dzieckiem ma prawo do płatnego zwolnienia z pracy na czas choroby dziecka (do 60 dni w roku). Matka lub ojciec mają prawo do 3-letniego urlopu wychowawczego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem w wieku do 4 lat. Rodziny o niskich dochodach mają prawo do pomocy finansowej wypłacanej ze środków publicznych.

Ochrona praw dziecka do życia w rodzinie to także pomoc rodzinie pozostającej w trudnej sytuacji materialnej. Rodziny o niskich dochodach mają prawo do zasiłku finansowego wypłacanego ze środków publicznych.

Prawo pracy chroni stosunek pracy i trwałości zatrudnienia w przypadku kobiet w ciąży oraz rodziców korzystających z urlopu opiekuńczego i wychowawczego. Propagowane w krajach Unii Europejskiej hasło; zakład pracy przyjazny rodzinie z trudem przedostaje się do społecznej świadomości. Tworzenie w miejscach pracy środowiska przyjaznego rodzinie napotyka na wiele przeszkód, przede wszystkim o charakterze świadomościowym.

Ochrona zdrowia obejmuje prawo dzieci i młodzieży szkolnej do ubezpieczenia z tytułu ubezpieczenia rodziców. Ustawa z 2003 roku (o narodowym funduszu zdrowia) gwarantuje wszystkim dzieciom prawo korzystania ze świadczeń finansowanych ze środków publicznych - niezależnie od ich sytuacji rodzinnej czy osobistej. (Art. 127 postanawia, że świadczenia zdrowotne dzieciom do ukończenia 18 roku życia udzielane są bezpłatnie, niezależnie od uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego rodziców.

Ochrona rodziny i dzieci przed ubóstwem i wykluczeniem.

W okresie transformacji od systemu centralistycznego do demokratycznego nie udało się skutecznie uchronić od wielu błędów, których ofiarami najczęściej stały się rodziny i dzieci. Największy problemem polskich rodzin wychowujących dzieci jest problem bezrobocia rodziców, ubóstwa rodzin z dziećmi oraz zagrożenia ich wykluczeniem społecznym.

W strukturze demograficznej polskiego społeczeństwa udział dzieci i młodzieży do 18 roku życia wynosi 24%, ale wśród osób żyjących w ubóstwie największy odsetek obejmuje dzieci. W rodzinach ubogich w Polsce wychowuje się blisko 45% dzieci i młodzieży do 18 roku życia. Ustanowione zasady pomocy materialnej i wsparcia finansowego rodziny okazały się nieskuteczne w zwalczaniu ubóstwa i zagrożenia wykluczeniem. Szczególnie trudną sytuację materialną mają rodziny wychowujące troje, czworo lub większą liczbę dzieci. Blisko połowa rodzin z czworgiem i większą liczbą dzieci żyje w ubóstwie skrajnym (dochody na poziomie około 65 euro miesięcznie na osobę lub poniżej tej granicy).

Prawo do zasiłku finansowego ze środków publicznych nie jest w Polsce powszechne - mają je tylko rodziny o niskich dochodach. Istniejący system pomocy materialnej rodzinom z dziećmi w niewielkim tylko stopniu poprawia sytuację materialną rodzin z dziećmi. Wartość zasiłku rodzinnego na dziecko w rodzinie do 5 roku życia wynosi 44 zł (tj. ok. 11 euro), na dziecko w wieku 5-18 lat 56 zł (tj. ok. 14 euro), na dziecko powyżej 18 lat 65 zł (tj. około 16 euro). Dodatkowo dzieci z rodzin wielodzietnych uprawnione do zasiłku uzyskują dodatkowy zasiłek w wysokości 50 zł (tj. około 12,5 euro). Nie są w stanie skutecznie usunąć braku koniecznych dochodów w rodzinie inne świadczenia i zasiłki, ponieważ ich wartość jest bardzo niska. Trzeba przypomnieć, że prawo do zasiłku rodzinnego posiadają tylko te rodziny, których dochód miesięczny na osobę nie przekracza 504 zł (tj. ok. 125 euro), w przypadku dzieci niepełnosprawnych 583zł (tj. około 140 euro).

Samorządy lokalne są w Polsce głównym podmiotem władzy publicznej odpowiedzialnym za organizacje warunków życia rodzin w środowisku lokalnym. Samorządy lokalne mają tak organizować zaspokojenie potrzeb mieszkańców, aby wspomagać rodziny w wychowaniu dzieci i tworzyć w środowisku zamieszkania warunki przyjazne dzieciom i rodzinom.

W procesie transformacji przywrócono społeczeństwu prawo do samostanowienia; odbudowując szeroko system samorządów lokalnych. Zgodnie z zasadą subsydiarności decyzje w sprawach lokalnych przekazano samorządom, w tym decyzje dotyczące tworzenia sieci instytucji i usług wspomagających rodziny w ich zadaniach związanych z opieką i wychowaniem dzieci; opieki przedszkolnej, edukacji, organizacji placówek opieki nad uczniami, instytucji sportu, rekreacji, wypoczynku, kultury, pomocy rodzinom z dziećmi, w tym z dziećmi niepełnosprawnymi oraz z dziećmi pozbawionymi z różnych powodów opieki własnych rodziców i potrzebujących opieki zastępczej.

Zróżnicowana sytuacja rodzin oraz sytuacji dziecka w rodzinie stwarza potrzebą rozwoju różnorodnych form pomocy w opiece nad dziećmi rodzicom pracującym. Opieka nad dziećmi w czasie, gdy oboje rodzice pracują jest jedną z ważnych form pomocy rodzinie, pozwalającej rodzicom uzyskiwać z własnej pracy dochody zapewniające materialny poziom życia odpowiedni do potrzeb i aspiracji, a tym samym stwarzać dziecku prawidłowe warunki rozwoju. Instytucje wspomagające rodziców w ich funkcjach wychowawczych nie powinny zastępować rodziców, lecz wspomagać ich w wypełnianiu funkcji opiekuńczych. Instytucje te powinny świadczyć usługi:

- wysokiej jakości,

- powszechnie dostępne, szczególnie dla rodzin zagrożonych wykluczeniem i ubóstwem,

- dostosowane do specyficznych potrzeb rodziców pracujących w zróżnicowanym systemie organizacji pracy,

- dostosowane do specyficznych potrzeb rozwojowych dzieci,

- wspomagające rodziny wychowującym dzieci wymagające specjalnej troski oraz rodziny z różnych powodów niewydolne w swoich funkcjach

Analizy i badania pokazują, że rozwój instytucji wspomagających rodziny w ich funkcjach opiekuńczych i wychowawczych wobec dzieci jest ciągle niedostateczny. Przejęte przez samorząd zadania realizowane są w różnym stopniu i zakresie, w zależności od tego, czy samorząd rozumie znaczenie i wartość pomocy rodzinom wychowującym dzieci. Niektóre z samorządów opracowały i przyjęły szerokie programy i podjęły działania związane z tworzeniem odpowiednich do potrzeb warunków życia rodzin w środowisku lokalnym, warunków, które można określić jako warunki przyjazne rodzinom z dziećmi. Obejmują one organizowanie odpowiednich instytucji i usług wspomagających rodziców w ich funkcjach opiekuńczych, podejmowanie programów integrujących mieszkańców, gwarantujących bezpieczeństwo w środowisku lokalnym. Jednak większość samorządów lokalnych nie realizuje wciąż wielu przypisanych im zadań ograniczając swoje działania do tych przedsięwzięć, na które otrzymuje środki publiczne. Badania wskazują, że główną przyczyną braku działań skierowanych na tworzenie środowiska lokalnego przyjaznego rodzinie nie zawsze jest brak środków. Najczęściej brak świadomości władz lokalnych, jak istotne znaczenie dla rodzin i dzieci ma właściwie zorganizowane środowisko lokalne.

Samorządy mają pełnić ważną rolę w pomocy rodzinom przeżywającym trudności wywołane brakiem pracy, brakiem dochodów, pomagać rodzinom dotkniętym zjawiskami patologii społecznej. Samorządy mają inicjować też pracę organizacji obywatelskich, wspierając procesy samopomocy i samoorganizacji społecznej. Organizacje społeczne wspierane przez samorządy mają wspomagać głównie rodziny, które przeżywają trudności materialne, wychowawcze, znajdują się w sytuacji kryzysowej, rodziny dysfunkcjonalne w swoich zadaniach opieki i wychowania nad dziećmi. Gdyby podejmowana działalność miała charakter pomocy kompleksowej, to pozwalałaby wspomaganym rodzinom przetrwać kryzys, zachować spójność i ochronić te rodziny przed rozpadem, a dzieci przed utratą opieki rodziny. Jednak w samorządach jest zbyt mało jest takich działań, które służyłyby wszystkim rodzinom, sprzyjały społecznej integracji rodzin w środowisku lokalnym i zapobiegały wykluczeniu i naznaczaniu rodzin dotkniętych trudnościami, czy wręcz zjawiskami o charakterze patologicznym. W pracy z rodziną istotne zadania realizują Kościoły i organizacje wyznaniowe wspomagając rodziny w realizacji ich funkcji opieki i wychowania dzieci, w organizacji czasu wolnego, wypoczynku, w pomocy rodzinom i dzieciom z rodzin ubogich. Inicjatywy organizacji społecznych, Kościołów i organizacji wyznaniowych pełnią istotną rolę w procesie integracji rodzin w społecznościach lokalnych, broniąc rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji przed ich marginalizacją, osamotnieniem, dezintegracją i wykluczeniem.

Organizacja opieka nad dziećmi pozbawionymi własnych rodziców lub właściwej troski rodzicielskiej.

Wyrazem wysokiej oceny wartości opieki rodziny dla dziecka i prawa dziecka do życia w rodzinie jest realizowany w Polsce od 1997 roku program systematycznego zmniejszania liczby dzieci wychowywanych w placówkach opiekuńczych. Dziecko pozbawione własnych rodziców, lub z wielu powodów niemogące przebywać pod ich opieką - zgodnie z polskim prawem - uzyskuje opiekę zastępczą, zgodnie z postanowieniem odpowiednich, powołanych do realizacji tego zadania instytucji publicznych - w tym przypadku sądu rodzinnego i nieletnich. W Polsce od kilku lat podejmowane są konsekwentnie przedsięwzięcia zmierzające do tworzenia form opieki zbliżonych do form rodzinnych. Dzieci powierzane są opiece - rodzin zastępczych - spokrewnionych i niespokrewnionych, rodzin adopcyjnych, rodzinnych domów dziecka. Przyjęto i realizuje się konsekwentnie szeroki program zmiany sytuacji dzieci pozbawionych opieki własnych rodziców, tworzy się takie formy opieki, które zbliżone są charakterem do form rodzinnych, a warunki wychowania mają odpowiadać warunkom życia w rodzinie.

Założony program zmiany sytuacji dziecka pozbawionego z różnych powodów opieki własnej rodziny nie jest skutecznie realizowany. Badania pokazują, że pomimo systematycznego spadku liczby dzieci w Polsce nie zmniejsza się liczba dzieci potrzebujących opieki zastępczej i powierzanych opiece zastępczej, w tym opiece zastępczej instytucji - domu dziecka. Liczba dzieci umieszczanych w domach dziecka nie maleje, przeciwnie pojawia się potrzeba tworzenia nowych placówek i instytucji opieki nad dzieckiem pozbawionym opieki własnych rodziców. Stworzony system opieki zastępczej nie daje nadziei na zmianę sytuacji dzieci będących w najtrudniejszej sytuacji. Zrealizowane w 2005 roku badania nad procesem umieszczania dzieci w domach dziecka pokazały, że system ten jest nieprawidłowo zaprojektowany i jeszcze gorzej realizowany.

3. Próba podsumowania.

Ochrona prawa dziecka do życia w rodzinie i ochrona funkcji rodzin znajduje swoje odzwierciedlenie w wielu aktach prawnych oraz w programach zarówno rangi globalnej (światowej), regionalnej (europejskiej), jak i krajowej (poszczególnych krajów).

Ochrona ta obejmuje dochody rodzin, zatrudnienie rodziców (opiekunów), migracje pracowników, zabezpieczenie społeczne, ochronę zdrowia, ochronę warunków zamieszkania, organizowanie usług w środowisku zamieszkania i działań na rzecz rodzin. Rozwiązania prawne i programy nie zawsze znajdują zastosowanie w realizacji polityki społecznej wspierającej rodziny wychowujące dzieci. Wynika to z wielu złożonych przyczyn i uwarunkowań. Jedną z istotnych przyczyn jest niska świadomość społeczna znaczenia i wartości rodziny jako podstawowego środowiska życia, wychowania i harmonijnego rozwoju dziecka. Dlatego tak istotną rolę pełnią wszelkie inicjatywy upowszechniające problemy rodziny i prawa dziecka do życia w rodzinie wolnej od ubóstwa, konfliktów, patologii, zagrożenia wykluczeniem społecznym.

Nie służy prawom dzieci do życia w rodzinie agresywna walka marginalnych grup z rodziną jako (w ich pojęciu) instytucją i środowiskiem zniewolenia jednostki, konserwatywną i przestarzałą formą życia społecznego. Nie służy prawom dziecka do życia w rodzinie intensywnie upowszechniane pod hasłami równości i wolności tzw. alternatywne formy życia rodzinnego.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 roku, http:www.udhr.ch/udar/Lang/pql

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 19 grudnia 1966 roku, Dz.U. z dnia 29 grudnia 1977 r., www.ms.gov.pl

Międzynarodowa Organizacja Pracy, www.mop.pl

Europejska Karta Społeczna, Dz.U. nr.poz.67 z 29 stycznia 1999 r.

Przygotowane na mocy Uchwały I Kongresu demograficznego w Polsce z 2002 roku Założenia polityki ludnościowej państwa (WWW.rrl.gov.pl) w części dotyczącej migracji informują, że Polska nie ma wypracowanej polityki migracyjnej (nie ma ani doktryny, ani zasad migracji). Nie ma oficjalnego stanowiska władz RP w sprawie zarówno emigracji, jak i imigracji. Nie ma także prawidłowego systemu pomiaru wielkości emigracji i imigracji. Badania i analizy pokazują, że rosną rozmiary emigracji zarobkowych z Polski do krajów zachodnich UE. Badania dotyczące pracy polskich emigrantów na wyspach brytyjskich pokazują, że podejmują oni głównie prace nisko opłacane, ciężkie, w złych warunkach są to tzw. prace śmieciowe, których niecącą wykonywać mieszkańcy danego kraju. Podobny charakter mają prace podejmowane przez polskich emigrantów w Belgii, Francji, Hiszpanii. W wielu krajach Polscy podejmują pracę „na czarno”, nielegalnie, bez elementarnego zabezpieczenia społecznego. W RFN Polacy „wyspecjalizowali się” w sezonowych pracach rolniczych; z ponad 400 tys. migrantów sezonowych pracujących w RFN około 96% podejmuje prace sezonowe w rolnictwie. Istnieją w Polsce system statystyki publicznej nie odzwierciedla rozmiarów zjawiska migracji.

W Polsce od kilkunastu lat toczy się dyskusja o wolności gospodarczej i prawie korporacji gospodarczych do nieskrępowanego działania. Jednak prawo organizacji gospodarczych do nieskrępowanego działania nie powinno naruszać praw rodziny do świętowania niedzieli. Przykładem jednostronnego ujmowania interesów, jest dyskusja o prawie dużych korporacji handlowych do pracy w niedziele i święta, która eksponuje prawa wolnościowe korporacji i ich interesy ekonomiczne, natomiast pomija prawa pracowników i ich rodzin do świętowania.

Konwencji o Prawach Dziecka z dnia 20 listopada 1989, Dz.U. z dn. 23 grudnia 1991 r., www.ms.gov.pl

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U 1997 nr 78, poz.483.

Pomoc materialna rodzinom o niskich dochodach ma w Polsce charakter raczej symboliczny, gdyż wartość tej pomocy jest bardzo niska, dlatego w 2004 roku ponad 21% rodzin z trojgiem dzieci i ponad 40% rodzin z czworgiem i większą liczba dzieci nie osiągało dochodu na poziomie minimum egzystencji (tj. około 300 zł miesięcznie na osobę w rodzinie), a około 75% tych rodzin nie osiągało minimum socjalnego (ok. 650 zł na osobę w rodzinie). Ubóstwo w Polsce dotyka przede wszystkim dzieci z rodzin wielodzietnych. Na podstawie danych z badania budżetów gospodarstw domowych GUS z 2004 roku. (WWW.stat.gov.pl) .

Szerzej zagadnienia organizacji pomocy rodzinom i pracy samorządów na rzecz rodzin wychowujących dzieci omawiam w pracy pt. Odrzuceni…Analiza procesu umieszczania dzieci w domach dziecka. Praca w druku w ISP, Warszawa 2006. Problemy te podejmuje też w niepublikowanej pracy doktorskiej dr M. Racław-Markowskiej pt. Kształtowanie polityki rodzinnej w Polsce, ISNS, UW Warszawa 2002.

14

---