IDEOLOGIE EDUKACYJNE

1. definicja ideologii edukacyjnych

ideologia edukacyjna - zbiór idei i przekonań wyznawanych przez grupę ludzi na temat formalnych ram edukacji, zwłaszcza szkolnictwa często także na temat nieformalnych aspektów edukacji - nauka w domu

2. podejście dychotomiczne - kontrastowanie dwóch przeciwstawnych modeli np.:

orientacja na nauczyciela - orientacja na dziecko

nauczanie otwarte - nauczanie zamknięte

przyjmowanie znaczeń - tworzenie znaczeń

system autorytarny - system demokratyczny

model tradycyjny - model postępowy

przekaz - interpretacja

szkoły otwarte - szkoły zamknięte

nauka zależna - nauka autonomiczna

3. modele analityczne oparte na kryteriach (model Meighana) - ustalenie kryteriów głównych cech ideologii i następnie wypróbowanie wszystkich możliwych kombinacji

model Meighana - łączy elementy podane przez Smitha i Hammersleya, który ma służyć do analizy poszczególnych klas, szkół lub systemów; w tym ujęciu ideologia edukacji ma różne teorie składowe:

1. teoria wiedzy, jej treści i struktury

• wiedza ukierunkowana na przeszłość - podział na przedmioty

• wiedza ukierunkowana na teraźniejszość - znaczenie integracji

• wiedza ukierunkowana na przyszłość - umiejętność rozwijania się i uczenia

• wiedza zbudowana hierarchicznie - składająca się z przedmiotów o równej dostępności - nie

1. teoria uczenia się i roli ucznia

• uczenie się to :czynność zbiorowa - czynność indywidualna

• uczenie się to :rywalizacja z innymi - rywalizacja wobec kryteriów osiągnięć - polega na współpracy

• uczniowie uczą się: unikać nieprzyjemnych konsekwencji - powiększać własną kompetencję

• uczenie się zależy - od zdolności manifestujących się przez rozwiązywanie coraz trudniejszych zadań - od umiejętności zorganizowania sytuacji uczenia się

• uczeń uczy się przez: słuchanie - oglądanie - działanie

• rola uczącego się: przyjmowanie decyzji bez kwestionowania - prowadzenie konsultacji - podejmowanie decyzji

• rola uczenia się - reprodukowanie wiedzy - tworzenie syntezy - znajdowanie nowej wiedzy

2. teoria nauczania i roli nauczyciela

• wymagania stawiane nauczycielowi dotyczą: wiedzy przekazywanej - roli specjalisty w przekazywaniu - roli pomocnika i konsultanta

• przy nauczaniu nacisk na: produkt - proces

• nauczanie to: przymus - negocjacje - kontrola wg demokratycznych zasad

1. teoria środków nauczania odpowiednich do procesu uczenia się

• środki nauczania to: doświadczenia pierwszego stopnia (prace badawcze lub symulujące) - doświadczenia drugiego stopnia (relacje z doświadczeń 1. stopnia z książek, filmów) - doświadczenia trzeciego stopnia (podręczniki ze streszczeniami doświadczeń innych niż autor ludzi)

• środki to: książki - materiały multimedialne - doświadczenia pierwszego stopnia

• dostęp do środków: bardzo ograniczony - ograniczony do kręgu danej społeczności - dostęp do niektórych środków dla osób spoza szkoły - otwarty dostęp

1. teoria organizacji sytuacji uczenia się

• organizacja szkoły: odpowiedzialność jednej osoby - wyższych rangą nauczycieli - wszystkich nauczycieli - wszystkich nauczycieli i starszych uczniów - całej społeczności szkolnej

• dzielenie na grupy: na podstawie wieku - płci - osiągnięć - kombinacji tych czynników - bez uwzględnienia żadnego z nich

• plan lekcji: ustalony przed przybyciem uczniów - wynik wyboru uczniów - wynegocjowany z uczniami

• nauczyciele zorganizowani jako: nauczyciele poszczególnych przedmiotów - nauczający w jednej klasie szeregu przedmiotów - zespół pracujący z jedną wielką grupą

1. teoria oceniania, że uczenie było prowadzone

• mogą oceniać: egzaminatorzy z zewnątrz - nauczyciele uczących się - uczniowie

• przedmiot oceny: kurs nauki za efektywność - nauczyciele za rezultaty - uczniowie za osiągnięcia

• cel oceniania: dla ukierunkowania nauczania - dla selekcji

• ocenianie skoncentrowane na: procesach uczenia się - końcowym produkcie

• ocenianie odnosi się: do osiągnięć pisemnych - niepisemnych

• forma: krótka adnotacja - sprawozdanie - prezentacja sylwetki - świadectwo - profil ucznia

1. teoria dążeń, celów i wyników

• cel: przypisanie ról rządzących i rządzonych uczniom (sztywne zasady nierówności) - możliwość awansu dzięki zasługom (stan płynnej nierówności) - wersja równości - pluralizm - indywidualizm

1. teoria miejsca uczenia się

• nauczanie przebiega: w specjalnym budynku - w terenie

4. autorytarne i nieautorytarne ideologie edukacji (porządek autorytarny, porządek demokratyczny)

1. autorytarne - system dyscypliny w związku zależności, w którym jedna osoba jest dominująca

• forma autokratyczna -strach - dyktator

• forma paternalistyczna - respekt - matka/ojciec

• forma charyzmatyczna - urok - mistrz

• forma ekspercka - informacja - mędrzec

• forma organizacyjna - tworzenie systemów - architekt

• forma konsultacyjna - reakcje - badacz rynku

1. niautorytarne

1. demokratyczne - system dyscypliny zawierający element niezależności w relacjach

• forma proceduralna - określone wcześniej reguły - sędzia sportowy

• forma reprezentacyjna - rzecznicy mający wpływ na decyzje

• forma komitetowa - przedstawiciele spotykający się i podejmujący decyzje

• forma forum - otwarta dyskusja

2. autonomiczne

5. nauka autonomiczna - nauka samodzielna, przyznająca większy stopień odpowiedzialności za proces uczenia uczniowi

1. powody zainteresowania nauką autonomiczną:

• zmiany w społeczno - ekonomicznym środowisku ucznia

• zmiany w technikach informacyjnych

• zmiany w teoriach uczenia się

1. jako alternatywna ideologia edukacji:

• teoria wiedzy: wiedza jako struktura płynna, pogląd na przyszłość

• teoria uczenia się i roli ucznia: uczeń tworzy znaczenia, motywacja wewnętrzna

• teoria nauczania i roli nauczyciela: zadaniem jest organizacja zajęć, od organizatora do konsultanta

• teoria źródeł odpowiednich dla procesu uczenia się: każde źródło umożliwiające uczenie się jest do przyjęcia, bezpośredni do nich dostęp

• teoria organizacji sytuacji uczenia się: organizacja przez uczniów

• teoria oceniania: rola nauczyciela jako oceniającego przejściowa, samoocena, ocena członków grupy przez grupę, zewnętrzne formy oceny

• teoria celów i rezultatów: wykształcenie człowieka

Polskie koncepcje pedagogiki ogólnej

Omawiając różne koncepcje pedagogiki ogólnej przytoczę najpierw kilka określeń słownikowych wyjaśniających, czym owa pedagogika ogólna jest, jakimi zagadnieniami się zajmuje i jakie cele sobie stawia.
Według Leksykonu PWN pedagogika ogólna to „dział pedagogiki zajmujący się jej podstawami teoretycznymi. W skład zagadnień pedagogiki ogólnej wchodzą następujące kompleksy tematyczne:

1) współczesne kierunki i ideologie pedagogiczne;

2)filozofia wychowania;

3)aksjologia wychowania;

4) metodologiczne przesłanki pedagogiki;

5) antyczne podstawy wychowania i jego funkcje społeczne;

6) język pedagogiki i ustalenia terminologiczne;

7) tożsamość pedagogiki;

8) metateoria pedagogiki;

9) relacje między teorią i praktyką edukacyjną;

10) miejsce pedagogiki w kontekście przemian cywilizacyjnych”.
Według Encyklopedii PWN pedagogika ogólna to dział pedagogiki zajmujący się podstawami, strukturą i celami wychowania, metodologią badań pedagogicznych, analizą ogólnych doktryn pedagogicznych oraz filozoficznych, podstawami edukacji i wychowania.
Mimo uprawianej od dawna refleksji nad tożsamością pedagogiki ogólnej jako dziedziny dyskursu edukacyjnego status tej dyscypliny nie jest przez pedagogów polskich definitywnie i jednoznacznie określony. Koniec wieku XIX i wiek XX to czas rozwoju polskiej myśli pedagogicznej. Wielu pedagogów tworzyło w tym czasie swoje koncepcje, pod wieloma względami opierali je na tradycji, a pod innymi wykraczali poza jej ramy.
Jednym z takich pedagogów był Kazimierz Sośnicki (1883 - 1976). Pedagogika ogólna zdaniem tego autora, jest to teoria wychowania. Ma ona ustalić ideał wychowania i normy postępowania umożliwiające jego skuteczną realizację. Redaguje zasady tworzenia systemu pedagogicznego i jego normatywną koncepcję. Winna analizować naczelne idee wychowawcze i normatywne koncepcje systemów wychowawczych i uzasadniać ich racjonalność i możliwość ich praktycznej realizacji. W wyniku badań i analiz pedagogicznych winien powstać naukowy system pedagogiczny. Spełniałby on walory racjonalności i zgodności z naturą człowieka, umożliwiałby skuteczne kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży. Pedagogika ogólna zdaniem Sośnickiego bada istotę wychowania, zagadnienie dziedziczności, cele wychowania, psychiczne podłoże celów wychowania, formalne strony celu wychowania, zasady i wartości oraz ich związki z wychowaniem, środki wychowania oraz osobowość wychowawcy. Do zadań pedagogiki ogólnej zalicza Sośnicki także porównawczą analizę systemów pedagogicznych. Charakterystyczne dla poglądów autora jest to, iż po pierwsze ogranicza zadania poznawcze pedagogiki ogólnej do opisu rzeczywistości; po drugie do zadań tej dyscypliny naukowej zaliczył dokonywanie analizy porównawczej systemów pedagogicznych, będące dziś przedmiotem badań pedagogiki porównawczej.
Przedmiotem jego badań i uogólnień były także zagadnienia takie jak:
pojęcie wychowania, przedmiot wychowania, psychiczna i fizyczna strona człowieka jako przedmiot wychowania, zagadnienie dziedziczenia organicznego i psychicznego, metody badań psychicznego podłoża wychowania, treści celów wychowania, zagadnienie końcowych i etapowych celów wychowania, związek celów wychowania z indywidualnością i z naturą człowieka, zagadnienia charakteru, zagadnienie wartości, aspekty psychologiczne i społeczne, zagadnienie środków wychowania oraz problem osobowości wychowawcy.
Drugim pedagogiem, którego koncepcje pedagogiki ogólnej tutaj przytoczę jest Zygmunt Mysłakowski (1890 - 1971). Zdaniem Mysłakowskiego „pedagogika ogólna” jest tą częścią „pedagogiki”, która ma za zadanie wyodrębnić, zanalizować i opisać formy wychowania syntetycznie, w ich podstawowej strukturze. Do szczegółowych zadań autor zalicza takie czynności, jak: selekcjonowanie faktów, wyodrębnianie faktów istotnych, syntetyczne ujmowanie faktów znaczących, wykrycie funkcji, jaką wychowanie pełni w całokształcie życia społecznego, systematyzowanie wiadomości o wychowaniu i wyjaśnienie istoty, mechanizmów i prawidłowości procesu wychowania. Pedagogice ogólnej przypisuje on także zadania badawcze, które dziś realizuje socjologia wychowania. Mysłakowski twierdził, iż pedagogika ogólna jest podstawą teoretyczną dla opisu i analizy, a przede wszystkim wyjaśniania faktów, wykrytych przez pedagogiki specjalne - szczegółowe. Dostarczać ona powinna pedagogikom szczegółowym teoretycznych narzędzi umożliwiających systematyzowanie, problematyzowanie i interpretowanie zjawisk i procesów wychowawczych.
Ogólnie można stwierdzić, że według Zygmunta Mysłakowskiego naczelnym zadaniem pedagogiki ogólnej jest poszukiwanie uniwersalnych prawidłowości i formułowanie na ich podstawie uniwersalnych praw dotyczących wszystkich dziedzin wychowania.
Inna koncepcja pedagogiki ogólnej to koncepcja Bogdana Suchodolskiego (1903 - 1992), który ujmuje przedmiot badań i problematykę pedagogiki ogólnej rozwojowo, zarówno związku z praktyką wychowawczą szkoły i rodziny, jak i z rozwojem życia społecznego. Celem pedagogiki ogólnej jest kształcenie osobowości, przygotowanie do życia i powszechne kształcenie. Oryginalność poglądów B. Suchodolskiego na pedagogikę i jej zadania jako nauki polega na tym, iż rozpatruje on jej istotę i cele, jej rozwój i społeczne funkcjonowanie w ścisłym związku z procesami kształtowania się nowoczesnej cywilizacji, z rozwojem nauki, sztuki i techniki, z przeobrażeniami w dziedzinie ludzkiej pracy zawodowej. Istotę i zadania pedagogiki ogólnej ujmuje Suchodolski na tle rozwoju innych specjalistycznych, szczegółowych nauk pedagogicznych. Szczególną zasługą Profesora w kształtowaniu koncepcji pedagogiki ogólnej jest ukazanie jej związków z antropologią filozoficzną. Określenie istoty człowieka i czynników określających jego tożsamość, traktowanie pedagogiki jako nauki o człowieku, stanowi wielki i trwały wkład w rozwój antropologii filozoficznej, ukierunkowanej na problematykę edukacyjną.
Rozwój pedagogiki ogólnej jako podstawy wszystkich szczegółowych pedagogik uważa Suchodolski za cel nadrzędny. Uznając, że pedagogika ma badać i określać podstawy wychowania, wskazuje autor na konieczność uczestnictwa tej dyscypliny naukowej w wyjaśnianiu takich fundamentalnych zagadnień, jak istota i geneza wychowania, jego specyfika, prawidłowości rozwoju, jego rola w kształtowaniu osobowości człowieka i jego udział w kształtowaniu poziomu kultury i społeczeństwa. Do ważnych zadań badawczych i normotwórczych Suchodolski zalicza analizowanie i kreowanie celów wychowawczych uwzględniających zarówno prawa człowieka do samorealizacji, jak i społeczne potrzeby. Pedagogika ogólna ma także badać i analizować strukturę wychowania, jego składniki i ich wzajemne powiązania, związek wychowania umysłowego, społecznego, estetycznego i fizycznego, jego udział w rozwijaniu osobowości ludzi. Profesor wskazuje także na konieczność wypracowania przez pedagogikę ogólną założeń, koncepcji i zasad metodologii badań pedagogicznych, uwzględniających specyfikę przedmiotu badań, jakim jest wychowanie człowieka ( jego podmiotowy charakter, cele badawcze, tradycje, doświadczenia i style badawcze, aktywny charakter wiedzy pedagogicznej współkreującej przedmiot badań).

W zakresie przedmiotu badań pedagogiki ogólnej mają także wchodzić te zagadnienia i dziedziny, które się jeszcze nie usamodzielniły. Wskazywać, więc będzie powstawanie nowych, ważnych i trudnych problemów wychowawczych, proponować ich zaklasyfikowanie do określonych nurtów myślenia pedagogicznego.
W ujęciu B. Suchodolskiego pedagogika ogólna jest, zatem nie tylko teorią ideałów wychowawczych, ale także teorią optymalizacji procesu wychowania i jego skutecznej realizacji.
Inna koncepcja omawianej pedagogiki to teoria Janusz Gniteckiego , który twierdzi, że pedagogika za główny cel przyjmuje tworzenie lepszego człowieka i lepszego świata a co za tym idzie wolności, równości i dobrobytu. Gnitecki wskazuje jednak, że tak ukierunkowana edukacja może stać się utopią. Pedagogika ogólna jako teoria krytyczna winna, zatem ukazywać realne możliwości wyboru takich ideałów, które mogą być w praktyce urzeczywistnione. Pedagogika ogólna winna, zatem odpowiadać na pytanie, jakie trzeba stworzyć warunki dla edukacji, aby możliwe było przygotowanie młodego pokolenia do realizacji ideałów kultury i człowieczeństwa.
Warunkiem uprawiania pedagogiki ogólnej zdaniem Gniteckiego jest refleksja krytyczna. Refleksja ta ma spełniać dwie funkcje: ma pomagać w demistyfikacji edukacji, odsłonięciu jej ukrytych wymiarów oraz ujawnieniu szkodliwych praktyk w wychowaniu szkolnym (przemoc, niszczenie indywidualności i samodzielności uczniów).

Przedstawicielem nurtu myślenia o pedagogice ogólnej jako źródle wiedzy podstawowej stanowiącej inspirację i układ odniesienia dla nauk szczegółowych jest Marian Nowak. Określa jej specyfikę i zadania w sposób następujący. Pedagogika ogólna powinna obejmować jak najpełniej fakty, zjawiska i okoliczności procesu wychowania, aby mogła ogarniać większość podstawowych problemów pedagogicznych, które analizuje z punktu widzenia antropologii i filozofii. Pedagogika ogólna bada, zatem podstawy wychowania i pedagogiki oraz wprowadza w poszczególne problemy i dyscypliny wiedzy pedagogicznej. Ma obowiązek analizowania procesu wychowania globalnego, ograniczonego i całościowego powinna ukazywać aksjologiczną strukturę i naturę wychowania oraz badać jej cele. Podstawowymi zadaniami pedagogiki ogólnej są:
1. Ukazanie podstawowych kategorii pedagogicznych umożliwiających badanie i analizowanie procesu wychowania.

2. Formułowanie kategorii pedagogicznych tak, aby mogły one odnosić się do konkretnych zdarzeń i sytuacji wychowawczych.
3. Wyjaśnienie sensu i znaczenia oraz przydatności kategorii pedagogicznych do analizowania sytuacji, problemów i zdarzeń wychowawczych.

Innym autorem - pedagogiem zajmującym się teorią pedagogiki ogólnej jest Joanna Rutkowiak. Pedagogika ogólna - pisze J. Rutkowiak - postrzegana przez pryzmat racjonalności parapinowej posiada status meritum, które sytuuje się w systemie pedagogiki jako nauki, właściwe na szczycie owego systemu. Określana mianem podstaw pedagogiki, wprowadzenia do pedagogiki, wstępu do pedagogiki, filozofii pedagogiki, zawiera wówczas treści wyjściowe niezbędne do scharakteryzowania pedagogiki jako nauki, czyli jej przedmiotu, zadań, metod badań, podstawowych pojęć i zagadnień. (...) Autorka sytuuje pedagogikę na pierwszym miejscu jako wiedzę wyjściową i podstawową dla innych dziedzin nazywanych przez nią „wtórnymi”.
Interesujące i cenne są uwagi J. Rutkowiak na temat pedagogiki ogólnej jako przedmiotu studiów akademickich, i możliwości ukazywania jej ogólności. Jeśli uznamy pedagogikę ogólną za zasadę pierwszą, to nauczanie może być, w oparciu o formowane przez nią prawa strukturalizowane, hierarchizowane i spójne.
Stosunek pedagogiki ogólnej do nauk szczegółowych według. Rutkowiak jest problemem nadal otwartym, ponieważ można ją uznawać za teoretyczną podstawę nauk szczegółowych, a także może być traktowana jako uogólnienie wyników badań subdyscyplin pedagogicznych. Przemyślenia autorki wnoszą nowe, cenne wartości do sposobu myślenia o edukacji i o uprawianiu nauk pedagogicznych
Autorka sygnalizuje, że szczytowe usytuowanie tejże pedagogiki w systemie nauk pedagogicznych jest kontrowersyjne i budzi wątpliwości, co do słuszności takiego jej ustawienia.
Inaczej problem pedagogiki ogólnej ujmuje Andrzej Tchorzewski. Wyodrębnia on trzy rodzaje obszarów problemowych, którymi winna się zajmować pedagogika ogólna, czyli metapedagogika. Pierwszym obszarem problemowym jest zagadnienie wychowania jako bytu społecznego. Drugim obszarem są zagadnienia metod poznania wychowania jako bytu społecznego. Trzecim obszarem refleksji jest metodologia. Metapedagogika ma także dostarczać dyscyplinom pedagogicznym założeń gwarantujących naukową poprawność w obszarze szczegółowych metodologii w obrębie konkretnych dyscyplin dążących do usamodzielnienia. Pedagogika ogólna, czyli metapedagogika, umożliwia naukom szczegółowym uprawianie badań naukowych ze świadomością uwarunkowań poznawczych o charakterze ideologicznym, teoretycznym i metodologicznym. Tchorzewski określa także w swojej koncepcji warunki, których spełnienie przyczynić się może do nadania naukowego charakteru pedagogice ogólnej. Są to następujące warunki:
1. Opis i krytyczna analiza zastanych nauk pedagogicznych oraz ideologii, doktryn i systemów wychowania.

2. Opis i krytyczna analiza typowych czynności uprawiania nauk pedagogicznych.
3. Ocena wartości tego, co jest rezultatem myślenia pedagogicznego o wychowaniu, czyli bycie społecznym, jak i o wychowaniu w kategorii zadania stanowiącego przedmiot badań pedagogicznych.
Jednym z istotnych warunków rozwoju pedagogiki ogólnej jest, zdaniem autora, rozwój myślenia poszukującego, globalnego, a jednocześnie alternatywnego, nadającego nowe znaczenie doświadczeniom wychowawczym i scalającym je w integralną całość.
Pedagogika systematyczna, pedagogika praktyczna, pedagogika teoretyczna, filozofia wychowania, pedagogika ogólna są to nazwy pedagogik, które Zygmunt Wiatrowski proponuje nazwać jako - nauki pedagogiczne. W związku z tym wyróżnia on podstawowe (np. pedagogika ogólna, historia oświaty) i szczegółowe (pedagogika przedszkolna) dyscypliny pedagogiczne. Z uwagi na duże „rozdrobnienie” pedagogiki można zdaniem autora mówić o dwóch znaczeniach nazwy pedagogika ogólna:
1. Znaczenie szerokie - to równoważnik tradycyjnie pojmowanej dyscypliny - pedagogika.
2. Znaczenie węższe - to równoważnik subdyscypliny w ramach nauk pedagogicznych
Według Zygmunta Wiatrowskiego podstawą dla rozwoju nauk pedagogicznych jest pedagogika ogólna. Winna ona badać i teoretycznie wyjaśniać następujące problemy: przedmiot nauk i badań pedagogicznych, podstawowy układ pojęć i twierdzeń oraz prawidłowości określające istotę działań pedagogicznych, zagadnień metodologicznych, kwestii przetwarzania informacji naukowych, zagadnień reprezentacji instytucjonalnej i personalnej.
Uniwersalne treści pedagogiki ogólnej mają być inspiracją dla rozwoju subdyscyplin pedagogicznych. Oznacza to, że pedagogika ogólna powinna w większym stopniu przyczyniać się do integracji nauk pedagogicznych oraz syntezy ich dorobku.
Roman Schulz w swojej koncepcji pedagogiki ogólnej za najważniejsze zadania tejże pedagogiki przedstawia:
1. Zadania autodefinicyjne, polegające na tworzeniu teorii światopoglądu, teorii ideologii myśli pedagogicznej; określenia istoty , własności oraz funkcji światopoglądów jako tworów kultury duchowej, a także istoty i własności dyskursu światopoglądowego jako specyficznej formy świadomości edukacyjnej społeczeństwa.
2. Zadania poznawcze, badawcze naukowe w dziedzinie podstaw światopoglądowych edukacji i pedagogiki. Sprowadzają się do ewidencjonowania, rejestrowania, opisu, analizy, systematyzacji, oceny, interpretacji dorobku światopoglądowego przeszłości lub współczesności.
3. Zadania rozwojowe, twórcze, w dziedzinie światopoglądowej, tzn. artykułowanie, wyrażanie, tworzenie, światopoglądów, ideologii edukacyjnych odpowiadających aktualnemu stadium rozwojowemu wychowania.
4. Zadania upowszechniająco -aplikacyjne.
5. Zadania dydaktyczne. Obejmujące przekazywanie w usystematyzowanej postaci, podstawowych, głównych, elementarnych składników dorobku światopoglądowego edukacji jako etap kształcenia.
Najważniejsze są oczywiście zadania rozwojowe, które muszą być podejmowane w każdym czasie i miejscu. Jeżeli brać pod uwagę tylko ten rodzaj aktywności uprawianej w ramach pedagogiki ogólnej, można powiedzieć, że jej celem jest udzielanie ogólnych, podstawowych odpowiedzi w kwestii istnienia oraz porządku edukacyjnego oraz w kwestii sposobów poznania tego porządku.


Bibliografia:
1. Kunowski S., Problematyka współczesnych systemów wychowawczych, Wyd. Impuls, Kraków 2000
2. Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Kielce 1998
3. Turos L., Pedagogika ogólna i jej subdyscypliny, Warszawa 1999
4. Śliwierski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1998

Co rozumiemy posługując się pojęciem "wartość"?

Wartość - termin dla wielu rozważań bez wątpienia podstawowy lecz wyjątkowy, wieloznaczny, trudny do interpretacji, nieostry. Trudny do zdefiniowania wg W. Tatarkiewicza jeśli w ogóle możliwy. Termin ten najpierw rozpowszechnił się w ekonomii, dziś pojęcie wartość należy do standardowego języka humanistyki. Stosowane jest w najważniejszych rozważaniach z dziedziny:

- filozofii, etyki, antropologii kulturowej, etnografii, socjologii, psychologii społecznej, prawa, prakseologii, polityki społecznej. Mówiąc o wartościach dotykamy spraw niezmiernie ważnych dla człowieka i jego aktywności poznawczej, orientacji w różnych sytuacjach, sensu naszego życia. O różnych wartościach i ich znaczeniu rozprawiano od dawna, świadczy o tym literatura starożytna wyczulona na problemy moralne. Problematykę tę podejmowali również filozofowie starożytni, choć nie znali jeszcze pojęcia wartości. Np.: platońska teoria czterech cnót (mądrość, męstwo, panowanie nad sobą i sprawiedliwość) jest swoistą teorią "wartości" która ma znaczenie dla późniejszych rozważań socjologicznych.

WARTOŚĆ - Wg Jana Szczepańskiego - to dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany w stosunku do którego jednostka przyjmuje postawę szacunku, przypisuje mu się ważną rolę w życiu, dążenie do jego osiągnięcia traktowane jest jako przymus.

Wartości mają kluczowe znaczenie dla sposobu myślenia człowieka, dla jego przeżyć kierunków i sposobów działania. Wartości są punktami orientacyjnymi w skomplikowanej rzeczywistości społecznej, kryteriami dokonywanych ocen, są podstawą do podejmowania różnych decyzji wytyczanymi do planowania działań.

Co nazywamy "hierarchią wartości"?

Można wyróżnić co najmniej dwa znaczenia pojęcia hierarchia wartości

- hierarchia jako "drabina", "schody", nie prowadzi ona jednak do pełnego uporządkowania wartości, które ze swej istoty są nieporównywalne, nieprzeliczalne;

- hierarchia jako preferencja określonych wartości w sytuacji wyboru.

Socjologowie zakładają, że system wartości jest zbudowany hierarchicznie, z czego wynika, że jednym wartościom można w tym systemie przyznać wyższą, innym zaś niższą rangę.

Jadwiga Koralewicz-Zębik stwierdza, że system wartości to hierarchicznie uporządkowany zespół wartości ogólnych z odpowiadającymi im wartościami szczegółowymi, a także powiązane z nimi wartości, w stosunku do których owe wartości ogólne są instrumentalne.

Wg Ryszarda Borowicza hierarchie wartości mogą tworzyć różne rodzaje powiązań, np:

- pionowe, gdy jedne wartości dominują nad innymi, powstaje wówczas układ liniowy;

- poziome, nie istnieje wówczas relacja nadrzędności lub podrzędności między wartościami lub typami wartości, mamy do czynienia z układem szeregowym;

- mieszane, które charakteryzuje jednoczesne występowanie obu wymienionych postaci powiązań.

Pojęcie wartości w znaczeniu psychologicznym i socjologicznym.

Definicje o charakterze socjologicznym traktują wartość jako:

• przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujące względnie podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek- członków grup społecznych

• przekonania rozpowszechnione w grupie społecznej, określające sądy i zachowania członków tej grupy

• przekonania pojedynczych jednostek lub przekonania rozpowszechnione w grupach społecznych określając cechy poszczególnych grup i społeczeństwa

w socjologicznym rozumieniu wartości jako przedmioty i idee mogą być uznawane za pożądane przez jednostkę lub określone grupy społeczne. Społeczny charakter wiąże się z rodowodem wartości, gdyż powstają, rozwijają się i ewoluują wraz ze zmianami zachodzącymi w świecie. Z jednej strony wartości utrzymują tożsamość narodowa i kulturowa społeczeństwa z drugiej trwałość wartości możliwa jest dzięki ciągłemu odnawianiu ich treść, dzięki uaktualnieniu ich znaczenia odpowiednio do zmian zachodzących w społeczeństwie.

Definicje o charakterze psychologicznym ujmują wartość jako:

• element systemu przekonań jednostki o nienormatywnym charakterze

• element systemu przekonań jednostki o normatywnym charakterze

• przekonania innych ludzi na temat stanu psychicznego, fizycznego lub działań jednostki uważanych za godne pożądania

• przedmiot, który zaspokaja potrzeby jednostki

- obserwowalne zachowania jednostki

Wartość to doznanie podmiotowe, wartości są to różnorodne działania subiektywne, także rzeczy i zjawiska, które stanowią źródło przeżyć.

Kulturowe definicje wartości.

Kulturowe definicje określają wartość jako:

Powszechnie pożądane w danym społeczeństwie przedmioty o symbolicznym lub nie symbolicznym charakterze Powszechnie akceptowane sądy egzystencjonalno-noramtywne (orientacje wartościujące) Rozpowszechnienie w danym społeczeństwie przekonania, określające sądy i zachowania członków tego społeczeństwa Przekonania na temat systemu wartości i norm, uważanego za godny pożądania dla danego społeczeństwa Wartości o charakterze kulturowym odnoszą się do rzeczywistości kulturowej bez udziału konkretnych jednostek, chociaż właściwe jednostki są nosicielami kultury.

Wartości autoteliczne i wartości instrumentalne.

Wartości autoteliczne - to wartości mające znaczenie autonomiczne, są to wartości naczelne, centralne, zajmujące najważniejsze miejsce w hierarchii wartości

Wartości instrumentalne - to wartości podrzędne, o niższym znaczeniu, są elementem pomocniczym w osiąganiu wartości najwyższych (autotelicznych) mają one charakter wykonawczy, służą w wykonywaniu celów wyższych.

Termin ideologia został utworzony przez A.L.Destuta de Tracy w 1796r na określenie nauki o ideach, przez które autor rozumiał percepcje zmysłowe. Nauka ta miała ukazywać relacje i związki między owymi percepcjami i dowodzić, w jaki sposób z pierwotnych danych zmysłowych powstaje wiedza i moralność. Koncepcja ta spotkała się z krytyka Napoleona Bonaparte. W tym czasie upowszechniać zaczęło się pojmowanie ideologii jako zbioru poglądów uznawanych za niebezpieczne, niepożądane, rewolucyjne. Zdawała się być zagrożeniem dla opartego na zdrowym rozsądku myślenia o społeczeństwie. Myślenie to wiodło do utopijnych teorii społecznych. Słowo ideologia odbierane więc było pejoratywnie (w świetle niekorzystnym, ujemnym). W nauce pojecie ideologia rozpowszechniło się w niemieckiej filozofii w XIX w., (w marksizmie) przybierając jedno ze znaczeń: - ogólny system pojęć i postaw charakteryzujących społeczeństwo w danym czasie np.: religia, nauka, koncepcje moralności lub prawa - także fałszywa świadomość ukształtowana w określonych warunkach społeczno-ekonomicznych i racjonalizująca je, a przyjmowana jako słuszna i niezmienna np.: przekonanie o prawomocności władzy, istniejącej stratyfikacji społecznej - zbiór idei i poglądów wyrażających interesy jakiejś klasy, sprzyjających jej utrzyma-nie oraz narzucanie innym ludziom swego sposobu widzenia i interpretacji świata. W następnych latach pojęcie ideologia było stosowane jako jeden z podstawowych terminów przez wielu przedstawicieli nauk społecznych. Socjologiczne pojmowanie ideologii może być sprowadzone do znaczenia filozofia grupy wg Meighana-> Ideologia to szeroki zbiór idei i poglądów o świecie wyznawanych przez grupy ludzi. Współczesne ideologie są coraz bardziej złożone, wykładane w bardzo zróżnicowany sposób, za pomocą podobnie zróżnicowanej argumentacji. Ich pełne rozszyfrowanie na ogół wymaga zastosowania gruntownej wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym. Można wyróżnić następujące ideologie: neokonserwatyzm, konserwatyzm, neoliberalizm, liberalizm, nurt radykalny.

Ideologia edukacyjna -to szeroki zbiór idei i poglądów o edukacji które są przyswojone i wyrażane przez inne grupy ludzi (narodowe, wyznaniowe, lokalne). Wg Kazimierza Przyszczypkowskiego - ideologie edukacyjne maja baja bardziej skonkretyzowany charakter niż większość systemów filozoficznych, są tez związane bardziej z polityka i moralnością. Głównym celem ideologii edukacyjnej jest nie tyle wyjaśnianie i porządkowanie wiedzy, ile aktywizowanie ludzi do różnorodnych działań. Z tego wynika że zawsze mają określonego adresata.

---