Psychoanaliza Freuda
Psychoanaliza jest terapią zapoczątkowaną pod koniec XIX wieku (S.Freud) . Jest to metodą kataryczna,gdyż "oczyszcza psychikę" poprzez opowieść, która podejmuje lekarz z pacjentem poddanym hipnozie. Skoro opowieść pacjenta może zmniejszać objawy i prowadzi do oczyszczenia to także literatura może spełnia kataryczne. Pierwszą opowieść tworzy pacjent (tekst do interpretacji) ,drugą (samą interpretację) lekarz ,który scala biografię pacjenta ,tłumacz niezrozumiałe fragmenty.
1. Pojęcie nieświadomości:
Freud jest twórcą teorii o zróżnicowaniu naszej psychiki. Twierdził, że jest ona niepodzielną całością, ale da się wyodrębnić w niej osobne cechy.
Odkrył on że istnieje strefa nieświadomości - oznacza to ,że nasza psychika nie jest świadoma sama siebie i że istnieją w nas strefy nie podające się racjonalnej kontroli
Nieświadomość zawiera w sobie wszystko to ,co nigdy nie zostanie uświadomione i co należy do sfery popędów ( biologicznej) ,co tworzy treści wyparte ,które nigdy nie dostanie się do przedświadomosci.U Freuda jest ona odgrodzona od świadomego Ja cenzurą która tłumi niewygodne treści . U Lacana nieśwaidomośc jest ustrukturyzowana na język ,co oznacza ,że przemieszcza podmiot między obcymi znaczącymi ,w których nie można się odnaleźć. Porównując swoje dokonania z dokonaniami Darwina i Kopernika ,twierdził , że „ja” nie jest panem we własnym domu, tylko musi się zadowalać tym co się dzieje nieświadomie w jego umyśle (czyli z polskiego na nasze ,że pewne rzeczy dzieją się w naszej nieświadomości i nie mamy na nie wpływu) . W ten sposób Freud wystąpił przeciw Kartezjańskiemu pojęciu podmiotu ( chodzi chyba o max. myślę więc jestem) i wpisał się w nurt antykartezjański nurt heremenutyczny. Nieświadomość potraktowana tu jest jako dyskurs . Freud nie odkrył nieświadomości ,ale pierwszy wskazał jej dyskursywna naturę : to ,ze mówi ona poprzez nasza mowę ,ze odzywa się w snach i odsłania pomyłki języka.
ID: to popędowy ( nieosobowy) biegun osobowości ,który z grubsza odpowiada nieświadomości. Jest wielkim zbiornikiem libido czyli pierwotnej energii seksualnej . ID to nieposkromiony chaos ,zróżnicowany żywioł ,który nie ma żadnej organizacji.
EGO: cześć aparatu psychicznego, usytuowane pomiędzy popędem a nakazami społecznymi, tworząc biegun osobowościowy . Opozycja ID a Ego to opozycja między rozumem a namiętnościami. Ja jest obronnym biegunem osobowości w konflikcie sił. W koncepcji Lacana pojawia się jako czynnik maskujący ,dzięki wytwarzaniu spójnych wyobrażeń . Odróżnia dwie instancje Ja: moi( które jest idealnym obrazem) oraz je: (które odsyła do wywłaszczającego porządku języka)
Superego( Nad- Ego) uwewnętrznienie zakazów i nakazów (rodzicielskich, społecznych ,kulturowych) . Ja, instancja sumienia , samoobserwacji ,uwewnętrznionych ideałów.
Libido- energia seksualna (popędowa) rządząca naszym życiem psychicznym. Zakłócenia w ekonomii libidynalnej powodują rozstrojenie psychiczne. Gdy dochodzi do zakłócenia libidynalnej relacji z rzeczywistością, powstaje psychoza. Gdy zakłóceniu ulega relacja między poszczególnymi instancjami psychiki ( ID, EGO. Superego) zwłaszcza między ID i Superego powstaje nerwica.
Narcyzm- przed odniesienie do mitu o narcyzie fascynacja własną osobą, miłość do samego siebie. Rozwój emocjonalny człowieka polega według Freuda na przemienności tzw. Kateksji , czyli obsadzania obiektu energią erotyczną ( libido). Pierwotny narcyzm określa zainteresowanie dziecka samym sobą . Jego przekroczenie oznacza miłość do drugiej osoby. Klęska obsady libidynalnej (czyli klęska miłości) powoduje wycofanie Ja do samego siebie ( narcyzm wtórny) . Narcyzm to powrót libido od obiektu do JA.
Nerwica - to zaburzenie psychogenne ,w którym objawy są symbolicznym wyrazem konfliktu psychicznego, mającego swoje korzenie w przeszłości. Nerwice nie pochodzą z seksualności, lecz zawdzięczają swe powstanie konfliktowi między jaźnią a seksualnością. Nerwice powstają w wyniku niezaspokojenia libido.
Wyparcie- zachodzi zawsze wtedy ,gdy impulsy, pragnienia albo wspomnienia ( posiadające zazwyczaj seksualny charakter) są blokowane i spychane do nieświadomości przez JA, które w ten sposób broni świadomość przed utratą jej integralności i stabilności . Wyparcie może się także pojawić ,kiedy impulsy nie są zgodne ze standardami etycznymi narzucanymi przez Nad - JA. Zepchnięte do nieświadomości impulsy i pragnienia znajdują z czasem inną drogę powrotu ( głównie za pomocą mechanizmu przemieszczania) . Ciągły konflikt pomiędzy Ja i nieświadomością prowadzi do powstawania symptomów , które funkcjonują jako substytuty satysfakcji seksualnej. Wyparcie nie jest pojedynczym aktem lecz procesem , który ciągle się powtarza.
2. Tekst literacki jako symboliczna interpretacja nerwicy- Skoro niemożność zaspokojenia energii jest tyleż powodem nerwic, co źródłem sublimacji ,psychoanaliza zastosowana do badań nad sztuką w wersji freudowskiej zajmuje się podmiotem znerwicowanym ,wyrażającym się poprzez tekst. Tekst literacki jest więc traktowany jak symboliczna interpretacja nerwicy i teza o symbolicznej reprezentacji nieświadomego jest najważniejszą tezą w badaniach literackich ( podzielaną we wszystkich szkołach metodologicznych) .Różnice polegają jedynie na tym czy psychoanalizie poddany jest autor ,w którego biografii szuka się przyczyn powstawania nerwicy, czy też sam tekst ,od którego przejście do życia autora nie jest wcale pewne . wraz z powrotem autora nasilającym się obecnie , w postaci reakcji na jego strukturalistyczną w teorii literatury i postrukturalistyczną „śmierć” powraca także żywe zainteresowanie psychoanalizą podmiotu ,ponownie osadzonego w życiu. Ogólnie rzecz ujmując twórczość literacka przypomina obronną działalność psychiki ludzkiej ,ponieważ między światem a Ja zostaje umieszczony filtr fantazji, który zapobiega doznawaniu przykrości. Tekst literacki nie jest autonomicznym artefaktem ale zawsze odwołuje nas do twórcy, a konkretniej do jego nieświadomych fantazji dzięki którym rozwiązuje on dotkliwe problemy własnej psyche.
3. Hermeneutyka Freuda: objaśnienie marzeń sennych
Psychoanaliza jest hermeneutyka ,gdyż zajmuje się interpretacja tekstów jako symptomów chorobowych. Jeżeli „interpretować „znaczy tyle co znaleźć ukryte znaczenie ,to psychoanaliza szuka ukrytych źródeł znaczeń wpisanych w tekst. Założenie jest takie Objaw= symptom jest pełen znaczenia i pozostaje w związku z przeżyciami chorego ,dlatego hermeneutyka jest terapeutyczną symptomatologią. Jest jednocześnie terapią, czyli usuwaniem symptomów przez interpretację ich ukrytego znaczenia. ( Dla Freuda objaśnianie czyli interpretacja snów była odpowiednikiem badań nad nerwicami i psychozami) . Freudowi chodzi o zrozumienie snu: (temat hermeneutyczny) i odsłonięcie jego istoty (temat fenomenologiczny) . Odpowiedz na pytanie, czym jest i jak jest zbudowane marzenie senne pozwala zrozumieć zarówno jego rolę w życiu psychicznym człowieka ,jak i znaleźć przejście miedzy psychoanaliza a badaniami literackimi. Marzenie senne to dostępny świadomości „wytwór pracy marzeń sennych” . Freud wysnuł hipotezę, ze marzenia senne wynikają ze zjawisk psychicznych- są wywoływane przez nieświadome, nieakceptowane życzenia, uwalniane podczas snu. We śnie pragnienia te stają się możliwe do zaakceptowania, gdyż pojawiają się w formie zniekształconej, ukrywającej ich prawdziwą naturę. Posiadają strukturę dynamiczną ( marzenia senne ) ,na nią składają się
Ukryta myśl czyli „materiał do obróbki” ,jest to myśl senne ,tekst źródłowy ,który następnie ulega przekształceniu przez pracę marzenia sennego.
Praca marzenia sennego zamienia to co ukryte ,w to , co jawne. przebiega ona analogicznie do tworzenia tekstu literackiego tzn., że pewne myśli się krzyżują i splatają i takie krzyżowanie myśli ma charakter topologiczny ( symboliczny) . Tropologia marzenia sennego jako system przekształceń i zniekształceń treści ukrytej snu ,składają się na nią :
Kondensacja: zagęszczenie (tak działa metafora)
Przesunięcie: przemieszczanie (II- II metonimia)
Obrazowość - słowa przekładane są na obrazy
Wtórne opracowanie: jeden obraz pozostaje przekształcony w drugi
Treść jawna - efekt marzenia sennego ,odznacza się niezrozumiałością .
Objaśnianie marzeń sennych polega na usunięciu zniekształceń jakie powstały przy pracy marzenia sennego i do dotarciu do prawdziwej treści snu a że nie można usunąć symboliki snu to należy znaleźć identyczność miedzy treścią jawna a ukryta ,miedzy symptomem a jego źródłem i znieść różnice. Ogólnie znaczy dojść do źródeł tych Marzen. Tekst literacki wykazuję pewną strukturalną analogię z marzeniem sennym . Oznacza to, że analiza snu może stać się wzorem analizy literackiej ,a wówczas ej celem stanie się odkształcenie zniekształcenia, jakiemu zostaje podana ukryta treść snu w procesie pracy marzenia sennego. Jako ,że praca ta ma charakter topologiczny, musi się zmierzyć analityk z maskująca retoryka tekstu, która przemieszcza prawdziwe znaczenie. Nie każdy tekst ,podobnie jak sen można objaśnić ponieważ , cechuje ich pewna siła oporu przeciwko interpretacji ,dlatego interpretator skazany jest jedynie na stawianie hipotez „ muskając swymi przypuszczeniami budowę aparatu psychicznego i grę aktywnych w nim sił”
Pojęcie archetypu u C. G. Junga, N. Frye'a i G. Duranda.
Archetyp- ( prawzór) w teorii Junga ( od 1919) ukryte wyobrażenie zakorzenione w kolektywnej nieświadomości i rządzące ludzka psyche. Archetypy jako ponadjednostkowe struktury wyobraźni ,opierają się racjonalnej analizie. Archetyp jako obraz pierwotny należy odróżnić od obrazu (wizualnego bądź językowego ) ,który jest jego jednostka reprezentacyjna . Według Junga archetypy odsyłają do uniwersalnych doświadczeń ludzkich ,takich jak dzieciństwo ,macierzyństwo, związane z mitologia ,śmiercią,itp.Ich obecność we wszystkich religiach i mitologiach świadczy o głębokiej łączności poszczególnych postaci nieświadomości ,niezależnie w jakiej kulturze człowiek się rodzi i w jakiej kształtuje się jego osobowość.
W strukturalistycznej koncepcji Norhropa Frye'a archetyp to powracający obraz, który pozwala połączyć się ze sobą przynajmniej dwa dzieła literackie ,a dzięki temu zintegrować nasze doświadczenia literackie.
Dla Gilberta Duranda ,autora Antropologicznych struktur wyobraźni - świat wyobrażeń ( czyli chyba archetyp ) to znaczy Ocean wszystkich ludzkich wyobrażeń i jest ostateczna miara wszystkich rzeczy. ( tyle było o nim napisane)
Psychoanaliza Lacana i jej znaczenie dla literaturoznawstwa.
1a . Jacque's Lacan ( 1901-1981) ( francuski psychiatra) radykalnie przeformułował poglądy Freuda. Zreinterpretował Freudowskie zdanie „ Gdzie było To ,musi nastąpić Ja” ( czyli po Id musi nastąpić Ego” .
W skrócie chodzi o to ,że poglądy interpretatorów Freuda podszyte wówczas Heglowską filozofią epoki ducha mówiły ,że podmiot wygnany w obcą sobie zewnętrzność powraca do siebie bogatszy o to, co zostało poza nim. Podmiot negując swoje pragnienia ma nad nimi dominację i osiąga poziom niezakłóconego samopoznania. Chodzi tu o samo przejrzystą strukturę Ja , gdzie podmiot ma świadomość siebie w procesie odzyskiwania świadomości .
Natomiast Lacan twierdził. że jest odwrotnie inaczej ,że podmiot nigdy nie będzie Panem u siebie i jest on sobie całkowicie niedostępny. Podmiot mówi, ale nie wie ,co mówi gdyż jest wplatany w siec symbolicznych mediacji niepozwalających mu na scalenie własnego wizerunku . Istnieje porządek symboliczny (czyli dyskurs, mowa)która interweniuje w porządek wyobrażony ( autoportret ,jaki tworzymy w nadziei ,że jest to nasze prawdziwe „ Ja” i to uniemożliwia porozumienie. Te dwa porządki wyobrażony i porządek symboliczny - zderzają się ze sobą w procesie komunikacji Podmiotu. Tu jest przykład z dzieckiem ,które wyobrażenia o sobie buduje w stadium zwierciadła ( w psychoanalizie Lacana to etap rozwoju emocjonalnego dziecka miedzy 6 a 18 miesiącem życia ,w którym dziecko rozpoznaje siebie w lustrze i scala własny wizerunek. ) ,tworząc idealny obraz siebie ,podczas gdy wraz z nauka języka wkracza porządek symboliczny ,który pozbawia podmiot (je) autonomii. Człowiek musi mówić ,żeby wyrazić siebie ale nie mówić od siebie tylko używa slow ze sfery alienującej kultury . Dlatego Lacan ,mówi ,że podmiot zostaje nieuchronnie wyeliminowany w znaczącym ( signifiant) ,co oznacza, co oznacza że to nie mówi językiem tylko język mówi nami. Nieświadomość ustrukturyzowana jest tak samo jak język . Dla Lacana Nieświadomość TO JĘZYK . Dla Freuda nieświadomość manifestowała się poprzez język .
1b. Lacan i literatura.
Pierwsze znaczenie jego psychoanalizy dotyczy wspomniane wyżej podmiotu. Reprezentacja symboliczna choć nieunikniona zawsze dokonuje zniekształcenia podmiot (tak, że mówi on zawsze cos innego a nie to co chciałby powiedzieć . Podmiot ten jest wzniesiony na braku ,bo samym brakiem jest już niemożliwość nalezienia własnego signifiant dla wyrażenia samego siebie.
Pojęcie rzeczywistości a ściślej tego co realne. Według niego realne jest co na skutek urazu nie poddaje się symbolizacji . Powstaje wówczas efekt dziwności ,niesamowitości np. gdy jakiś przedmiot codziennego użytku zostanie pozbawiony oczywistego, rutynowego znaczenia) ,powstaje udziwniony czyli pozbawiony symbolicznego znaczenia . Dla /Lacana realne to, to , co w doświadczeniu psychicznym nie podaje się symbolizacji czyli przekładowi na znaki języka ,doświadczenie realnego powoduje niepokój podmiotu ,który staje w walce oko w oko ze światem pozbawionym znaczenia. W tym znaczeniu możemy traktować sztukę jako obszar ,w którym wypierane ( sztuka konwencjonalna) ,bądź tez obszar ,w którym powrót realnego staje się nie do zniesienia ( i także podlega wyparciu i cenzurze) Sztuka świadomie lekceważy Realne, gdyż jest ono nie do wytrzymania ,ze względu na jego radykalnie asymboliczny charakter . Pod wpływem Heideggera Lacan wprowadził do słownika psychoanalizy pojęcie Rzeczy . Owa rzecz to coś ,do czego nie da się wprawdzie dostrzec ,co jednak określa dokładnie sytuacje podmiotu. Jest ona pozbawiona całkowicie znaczenia choć je generuje. Rzecz jest podłożem symbolicznym i jest niewypowiadalna ,choć mowa od nie zależy. Widać ,że ta rzecz jest obcym ciałem ,które tkwi w naszym ciele i jako cos obcego należy jednocześnie do nas.
Pojęcie Innego - w koncepcji Lacana miejsce ,z którego zostaje postawione pytanie o moje pożądanie ,a więc miejsce ,w którym jestem rozpoznany jako ja i w którym tego rozpoznania (uznania) się domagam (pożądanie) . Inny to nie drugi człowiek ,ale symbolicznie miejsce, w którym zajmuję, odczuwam brak (gdybym braku nie odczuwał to bym niczego nie pragnął) . INNY JEST BRAKIEM WE MNIE>
Wejście w wymiar symboliczny czyli pisanie np. ( porządek automaton) jest mimo ze najbardziej skazane na alienacje w znaczącym Male z drugiej strony unika tego co najbardziej w podmiocie traumatyczne - Rzeczy ,której nie można zsymbolizowac( porządek tuche) . Realnego a wiec traumy nie można się pozbyć ale nie można jej tez dotknąć według Lacana.
Pisanie jest wiec próba zamaskowania owego traumatycznego jadra przez identyfikacje z symbolicznym powołanie literackim dylemat literatury polega ze pisanie nie może się do traumy nie odnieść ( gdyż jest traumatyczne z zasady) ,choć nie może także traumy zamaskiwac ( ucieczka przed trauma jest powołaniem literackim) .Taki jest najważniejszy sens jego psychoanalizy w kontekście literatury.