1. Potencjał ekonomiczny:

Jeśli przyjąć konsumpcję energii za jeden z najważniejszych wskaźników za pomocą którego mierzymy poziom rozwoju gospodarczego, to można dostrzec podział na państwa nisko i wysoko rozwinięte. Ma miejsce komplementarność energetyczna między państwami regionu, gdyż kilka z nich i to o znaczącym potencjale jest importerem energii.

Zasoby mineralne, w porównaniu do nośników energii, są rozmieszczone bardziej równomiernie, ale niektóre państwa są jednostronnie uzależnione od ich eksportu. Najbardziej wszechstronnie wyposażonymi w zasoby naturalne państwami regionu są: Australia, Kanada, Rosja, ChRL i USA.

Produkcja surowców rolniczych i żywności w regionie Azji i Pacyfiku odgrywa wyjątkowo ważną rolę ze względu na ogromną liczbę ludności. Głównym produktem rolniczym, będącym podstawą wyżywienia miejscowej ludności, jest ryż (Chiny, Indonezja, Tajlandia, Korea, Filipiny, Wietnam). W państwach Południowego Pacyfiku oraz Ameryki Północnej uprawia się głównie pszenicę jako podstawowe zboże konsumpcyjne. Produkcja żywności w regionie Azji i Pacyfiku jest silnie uzależniona od warunków naturalnych i klimatycznych, co sprawia, że udział ziem uprawnych w ogólnym areale jest stosunkowo niski. Produkcja żywności w państwach regionu jest jednym z najważniejszych wyzwań rozwojowych w przyszłości, biorąc pod uwagę wysoki wskaźnik urbanizacji. Zagrożenia w tej dziedzinie są szczególnie niebezpieczne dla państw mniej rozwiniętych, w których duży odsetek ludności zamieszkuje w miastach. Ogromnym wyzwaniem rozwojowo - cywilizacyjnym dla części państw regionu jest ubytek zasobów leśnych. Ich eksploatacja wynika z korzyści ekonomicznych, jakie przynosi eksport drewna. Również z punktu widzenia rozszerzania upraw rolnych daje to pozytywne efekty. Ale z drugiej strony tak wysokie tempo zmniejszania obszarów leśnych stwarza zagrożenie dla równowagi ekologicznej w wymiarze regionalnym i globalnym. W bilansie produkcji żywności w regionie bardzo ważną role odgrywa rybołówstwo. Około 50% światowych połowów ryb ma miejsce w tym regionie. Wiodącymi w tej dziedzinie są: Chiny, Japonia, Republika Korei, Tajlandia i Chile. Wśród surowców pochodzących z regionu należy wymienić też wełnę, bawełnę i jedwab. Surowcem, który wytwarza się głównie w tym regionie na potrzeby rynku światowego jest kauczuk.

Nierównomierność rozmieszczenia zasobów mineralnych i rolniczych jest wyjątkowo duża. Na przykład państwa bogato wyposażone w zasoby mineralne mają gorsze warunki do produkcji rolniczej. Szereg państw jest jednostronnie wyposażonych w dany surowiec. Natomiast inne są praktycznie pozbawione zasobów naturalnych. Państwa, które są w pełni wyposażone w podstawowe surowce mineralne i rolnicze, to: Australia, Kanada, Chiny i USA.

Zgodnie z kryteriami Banku Światowego, tylko takie państwa, jak: Australia, Nowa Zelandia, USA, Kanada, Japonia, Singapur i Hongkong można zaliczyć do państw wysoko rozwiniętych, gdzie dochód na mieszkańca przekracza 8 955 $. Pozostałe państwa notują średni dochód na mieszkańca, co wyznacza granica 725 - 8 955 $. Państwa najmniej rozwinięte to takie, które notują dochód na mieszkańca niższy niż 725 $; w regionie są trzy takie państwa.

Z punktu widzenia poziomu rozwoju gospodarczego w regionie Azji i Pacyfiku można wyróżnić następujące grupy państw:

• wysokouprzemysłowione państwa Zachodu: USA, Japonia, Kanada, Australia, Nowa Zelandia;

• pierwsza generacja państw uprzemysłowionych Azji Wschodniej: Singapur, Hongkong, Tajwan, Republika Korei;

• druga generacja państw nowo uprzemysłowionych: Filipiny, Malezja, Indonezja, Tajlandia;

• państwa o gospodarce przejściowej: Rosja, ChRL, Mongolia, Wietnam;

• słabo rozwinięte państwa regionu: Papua - Nowa Gwinea, Laos, Kampucza, Mongolia, Birma;

• minipaństwa Oceanii

2. Zróżnicowanie kulturowe

zróżnicowanie językowe - Potencjał demograficzny regionu Azji i Pacyfiku i jego struktura są w zasadniczym stopniu kształtowane przez czynnik chiński w postaci 53% udziału ludności chińskiej grupy językowej w całej populacji regionu. Większość tej ludności zamieszkuje w Chinach, reszta zaś na Tajwanie i pozostałych państwach regionu (Malezja, Singapur, Indonezja). Drugim pod względem liczebności w Azji Wschodniej jest język malajski (Malezja, Indonezja), malajska grupa językowa stanowi około 9% ludności regionu. Około 5%ludności regionu posługuje się językiem japońskim, a około 3% językami koreańskim i wietnamskim. Ocenia się, że w całym regionie funkcjonuje około 2000 całkowicie odmiennych od siebie języków, co czyni go najbardziej zróżnicowanym pod tym względem na świecie. Języka angielskiego używa około 25% ludności regionu (USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Singapur, Filipiny, minipaństwa Oceanii). Języka angielski reprezentuje nie tylko kulturę i wartości Zachodu, ale również państwa, które odgrywają wiodącą rolę w gospodarce regionu i są centrami finansowo - przemysłowymi. Właśnie ten język stał się narzędziem komunikowania się w stosunkach gospodarczych w regionie Azji i Pacyfiku.

• zróżnicowanie wyznaniowe - Specyfiką tego regionu jest współistnienie i wzajemne przenikanie się zasadniczo różnych systemów religijnych. W regionie Azji i Pacyfiku obecne są wszystkie współczesne systemy religijne. Struktura wyznawców religii w regionie przedstawia się następująco:

• hinduizm; ma niewielkie wpływy w regionie

• buddyzm; Korea i w niewielkim stopniu Japonia

• islam; jest drugą pod względem liczebności wyznawców religią w regionie (wyznaje go około 90% mieszkańców Indonezji; poza tym Malezja, Filipiny, Singapur i Zachodnie Chiny)

• chrześcijaństwo; największa pod względem liczebności i wpływów religia w regionie.

• kręgi kulturowo - cywilizacyjne w regionie Azji i Pacyfiku:

• buddyjski : Birma, Tajlandia, Laos, Kampucza;

• konfucjański: Chiny, Tajwan, Korea, Japonia, Singapur, Wietnam;

• muzułmański: Brunei, Malezja, Indonezja, południowe Filipiny;

• chrześcijański: państwa Zachodu i Filipiny.

3. Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych w regionie Azji i Pacyfiku

Najważniejszą przyczyną słabego poziomu instytucjonalizacji w skali ogólnoregionalnej, jest heterogeniczność państw, która przejawia się w nieomal wszystkich sferach stosunków międzynarodowych. Państwa tam położone są zróżnicowane pod względem potencjału gospodarczego, jak i poziomu rozwoju. Różnią je także systemy polityczne oraz odmienne cechy kulturowe. Trzy ważne czynniki uniemożliwiły utworzenie ogólnoregionalnej organizacji w okresie zimnej wojny:

• ze względu na stan wrogości między ZSRR i ChRL uwarunkowania bezpieczeństwa w regionie były złożone, stąd wobec braku zagrożenia pochodzącego tylko z jednego źródła nie istniały zachęty do utworzenia ogólnoregionalnego sojuszu;

• brakowało zainteresowania ze strony USA, które w tamtym okresie dominowały we wszystkich dziedzinach i preferowały stosunki bilateralne;

• w latach 70-tych i 80-tych w warunkach szybkiego wzrostu gospodarczego państw Azji Wschodniej również nie występowało zainteresowanie utworzeniem organizacji regionalnej, gdyż panowało powszechne przeświadczenie, że skoro sukces ekonomiczny zrodził się bez takiej organizacji, to w związku z tym celowość jej powołania jest wątpliwa.

W działaniach na rzecz instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych w regionie szczególna rolę odegrały Japonia i Australia.

Zainteresowanie Japonii utworzeniem regionalnych struktur współpracy wynikało z poszukiwań odpowiedniej dla siebie roli międzynarodowej oraz przeświadczenia, że multilateralizm w regionie pozwoli na poprawę stosunków z państwami tam położonymi. Takie działania Japonii znajdowały zrozumienie w USA, które chciały, aby wzięła ona na siebie większą odpowiedzialność za obronę interesów Zachodu w regionie.

Motywy Australii były nieco odmienne. Po tym, jak rozluźniła swe stosunki z Wielką Brytanią po drugiej wojnie światowej, najbliższy geograficznie region Azji stał się przedmiotem jej zainteresowania politycznego i ekonomicznego, wynikającego z konieczności wypracowania dla siebie nowej roli międzynarodowej.

Idea zinstytucjonalizowanej współpracy w regionie zrodziła się z inicjatywy środowisk akademickich i prywatnego biznesu.

W procesie instytucjonalizacji współpracy gospodarczej w regionie Azji i Pacyfiku dają o sobie znać dwie przeciwstawne, ale zarazem uzupełniające się tendencje rozwojowe. Pierwsza przejawia się w dążeniu do ustanowienia ogólnoregionalnych struktur współpracy, a druga polega na stosowaniu subregionalnych rozwiązań takich, jak: CER, NAFTA, AFTA oraz promowaniu współpracy transgranicznej jako odpowiednik euroregionów w Azji Wschodniej.

4. Uwarunkowania bezpieczeństwa w regionie Azji i Pacyfiku

W porównaniu z innymi regionami świata na obszarze Azji i Pacyfiku nie stworzono do tej pory zinstytucjonalizowanego systemu bezpieczeństwa, w przeciwieństwie do sfery stosunków gospodarczych.

W ostatnich latach coraz częściej postrzega się region jako stabilne i pokojowe środowisko międzynarodowe, które sprzyjając rozwojowi państw tam położonych, zwiększa poczucie ich bezpieczeństwa. Jest to jednak wniosek przedwczesny. Pomimo zakończenia zimnej wojny w regionie Azji i Pacyfiku nie do końca przezwyciężono jej skutki, o czym świadczy utrzymujący się nadal podział Korei oraz napięte stosunki między ChRL i Tajwanem. Jeśli przyjąć, że zimna wojna była także rywalizacją ideologii liberalnego i demokratycznego Zachodu z komunizmem, to z tego punktu widzenia w regionie nadal ma miejsce konfrontacja ideologiczna, zważywszy na istnienie państw o ustroju komunistycznym.

Regionalne strategie mocarstw położonych w regionie Azji i Pacyfiku nie są w swym ostatecznym kształcie kooperatywne. Największe obawy w związku z tym wyrażane są wobec ekspansji ChRL, która jest często postrzegana jako próba ustanowienia w tradycyjnym stylu „Pax Sinica”.

Zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa regionalnego, jak: modernizacja i rozbudowa potencjałów wojskowych państw; spory terytorialne, z których najważniejszą rolę odgrywają te dotyczące suwerennej zwierzchności nad wodami terytorialnymi; licznie występujące w poszczególnych państwach etniczne spory i konflikty oraz kontrowersje związane z przestrzeganiem praw człowieka.

Zagrożenia bezpieczeństwa w regionie Azji i Pacyfiku można więc sklasyfikować w dwojaki sposób. Pierwsze to pośrednie zagrożenia wynikające z konkurencyjnych strategii międzynarodowych państw. Drugą grupę zagrożeń tworzą te, które bezpośrednio oddziałują na stan bezpieczeństwa. wynikają one z historycznych zaszłości, podbojów, walki o strefy wpływów oraz zróżnicowania państw i społeczeństw regionu we wszystkich wymiarach.

W regionie występują liczne spory, napięcia i konflikty dotyczące obszarów lądowych i morskich oraz sprawowania nad nimi kontroli:

• japońsko - rosyjski spór o Wyspy Południowych Kuryli;

• japońsko - południowokoreański spór o Wyspy Skaliste;

• spór między ChRL a Tajwanem o suwerenną zwierzchność nad wyspą;

• chińsko - japoński spór o Wyspy Senkaku;

• separatystyczne ruch komunistyczne i islamskie na Filipinach;

• spór filipińsko - malezyjski o stan Malezji Sabah;

• spór między ChRL a Wietnamem o Wyspy Paracelskie;

• spór między ChRL, Wietnamem, Brunei, Malezją, Tajwanem i Filipinami o Wyspy Spratley;

• spór graniczny miedzy ChRL a Wietnamem;

• spór między Indonezją i Wietnamem o przebieg linii demarkacyjnej szelfu kontynentalnego w okolicach Wysp Natuna;

• spór graniczny między Wietnamem a Kampuczą;

• spór między Wietnamem a Malezją związany z rozgraniczeniem terytorialnych wód morskich;

• ruch separatystyczny Bougainville w Papui - Nowej Gwinei;

• ruch separatystyczny Organissasi Papua Merdeka w Zachodniej Indonezji;

• walka ludności chrześcijańskiej o autonomię na Wschodnim Timorze;

• ruch niepodległościowy Acech na północnej Sumatrze;

• spór między Singapurem i Malezją o suwerenną zwierzchność nad wyspą Palau;

• spór między Indonezją a Malezją o suwerenną zwierzchność nad wyspami Sipadan, Sebatik, Ligitan;

• spór graniczny między Malezją i Tajlandią;

• spory wewnętrzne w Kampuczy;

• napięcie i walki między rządem a opozycją w Laosie;

• działalność partyzantki lewicowej na pograniczu między Laosem i Tajlandią;

• konflikt graniczny miedzy Tajlandią i Birmą;

• ruchy separatystyczne Shah, Kachin i Karen, partyzantka lewicowa i działalność ruchów prodemokratycznych w Birmie;

• napięcie na granicy Birma - Bangladesz;

• spór terytorialny ChRL - Indie.

Czynniki stabilizujące sytuację w regionie Azji i Pacyfiku mają charakter dwojaki.

Pierwszym z nich jest nadzwyczajne tempo wzrostu gospodarczego oraz handlu i inwestycji, które przyczyniając się do wzrostu współzależności, spowodowały zmiany w postrzeganiu i relacjach bezpieczeństwa państw oraz w podejściu do konfliktów i pokoju.

Drugim ważnym czynnikiem stabilizującym stosunki w regionie i zwiększającym poziom bezpieczeństwa państw jest obecność polityczno - wojskowa USA w regionie, która przejawia się w wypełnianiu przez to mocarstwo dwóch funkcji. Pierwszą z nich jest odstraszanie realizowane przez system dwustronnych sojuszy oraz bezpośrednią obecność wojskową w regionie, a druga przejawia się w stymulującym oddziaływaniu USA na wzrost gospodarczy państw regionu i międzynarodowy podział pracy między nimi, co stabilizuje sytuację na tym obszarze.

W regionalnym kompleksie bezpieczeństwa Azji i Pacyfiku można wyróżnić dwa subregionalne kompleksy bezpieczeństwa, tj. Azję Północno - Wschodnią i Azję Południowo - Wschodnią.

Wyłaniający się nowy system bezpieczeństwa jest pochodną oddziaływania następujących czynników:

• zróżnicowania zagrożeń, które mają swoje źródła w rozwoju gospodarczym, strategiach politycznych oraz wewnątrzpaństwowych kulturowo - historycznych uwarunkowaniach;

• decentralizacji regionalnego układu sił i odejścia od bipolarnej struktury stosunków;

• wzrostu współzależności ekonomicznych, które czynią ewentualne konflikty mniej prawdopodobnymi;

• pluralizmu w budowaniu optymalnego zinstytucjonalizowanego systemu bezpieczeństwa.

• Biorąc zatem pod uwagę powyższe uwarunkowania, można wskazać na cztery kluczowe problemy strukturalno - funkcjonalne wyłaniającego się systemu bezpieczeństwa w regionie Azji i Pacyfiku:

• wzajemne relacje rozwoju gospodarczego i bezpieczeństwa;

• znaczenie regionalizmu morskiego;

• specyfikę zbrojeń i modernizacji sił zbrojnych;

• wybór optymalnego modelu instytucji bezpieczeństwa regionalnego.

W regionie czynnik ekonomiczny przestaje być źródłem bezpośrednich zagrożeń konfliktów. Ma to związek za zmniejszeniem się roli tradycyjnych czynników produkcji takich, jak: zasoby surowców, siła robocza i ziemi w rozwoju gospodarczym, co w sposób naturalny obniżyło ich rangę w kalkulacjach bezpieczeństwa państw, a niczym nie ograniczony dostęp do nich przestał być kwestią przeżycia państw w sensie ekonomicznym.

Zapewnienie w długim okresie warunków sprzyjających wzrostowi gospodarczemu wymaga od państw tam położonych podejmowania działań na rzecz tworzenia stabilnego i bezpiecznego środowiska międzynarodowego. W ten sposób bezpieczeństwo regionalne w coraz większym stopniu przestaje być funkcją globalnej równowagi sił - a coraz bardziej wynika z inspirowanych regionalną specyfiką działań i oddziaływań państw jako funkcji ich szybkiego wzrostu gospodarczego i narastających współzależności ekonomicznych..

Zbrojenia i towarzyszący temu wyścig uważane są z a największe zagrożenie bezpieczeństwa. problem ten w regionie jest stosunkowo nowy i rozpatrywany głównie z punktu widzenia państw Azji Wschodniej, które w ostatnich latach, korzystając z owoców szybkiego rozwoju gospodarczego, przystąpiły do modernizacji swoich sił zbrojnych. Problem ten można rozpatrywać z punktu widzenia uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Co się tyczy przesłanek wewnętrznych, to na pierwszym miejscu należy wymienić cechy systemów politycznych państw Azji Wschodniej, które charakteryzują się dużymi wpływami wojska w sprawowaniu władzy.

Dążenie do budowy silnych struktur władzy i państwa, gdzie roli sił zbrojnych i instytucji z nią związanych przypisuje się państwowotwórcze znaczenie. Mówiąc o przyczynach wewnętrznych zbrojeń w regionie, nie można pominąć faktu licznych konfliktów separatystycznych i etnicznych, które uzasadniały zwiększenie budżetów wojskowych i wyjątkową rolę sil zbrojnych w sprawowaniu władzy.

Rola czynników zewnętrznych, jako stymulatora zbrojeń w regionie, ujawniła się dopiero w ostatniej dekadzie i paradoksalnie od zakończenia zimnej wojny, kiedy USA wycofały swoje siły morskie i lotnicze, a ZSRR zrezygnował z posiadania własnych baz w Wietnamie. Powstała w ten sposób jakościowo nowa sytuacja polityczno - strategiczna, w wyniku której bezpieczeństwo i regionalna równowaga sił przestały być funkcją zimnowojennych uwarunkowań, natomiast wzrosła rola czynników lokalnych.

Odpowiedzią państw Azji Wschodniej na te wyzwania okresu pozimnowojennego był jakościowy, a także ilościowy wzrost ich potencjałów zbrojeniowych.

Użytecznym wskaźnikiem, za pomocą którego można zmierzyć tempo zbrojeń w regionie są wydatki na import uzbrojenia, odgrywający w przypadku państw Azji Wschodniej ważną rolę w modernizacji sił zbrojnych tamtejszych państw.

W gronie największych światowych importerów broni znajdują się cztery państwa Azji Wschodniej (Tajwan, Japonia, ChRL i Republika Korei). w latach 1992- 1996 największymi eksporterami broni byty: USA - 61 686 mld USD, Rosja - 15 471 mld USD, ChRL- 4357 mld USD, Kanada - 1151 mld USD, Korea Północna - 626 mln USD, Korea Południowa - 113 mln USD.

Możemy wyróżnić zbrojenia konwencjo­nalne i nuklearne. Co się tyczy tych ostatnich, to w regionie Azji i Pacyfiku wolno mówić o dominacji w tej dziedzinie USA i Rosji. Z punktu widzenia interesów bezpieczeństwa pozo­stałych państw regionu poważne obawy budzi program rozwoju sil nuklearnych ChRL.

Niepewność odnośnie do zasad i celów chińskiej doktryny nuklearnej w połączeniu z innymi parametrami potęgi ChRL przyczynia się do wzmożenia wyścigu zbrojeń w tym regionie, gdyż pozostałe państwa odpowiadają na to rozwijaniem antyrakietowych systemów obronnych (Japonia, Tajwan). W sferze zbrojeń konwencjonalnych największą dynamikę rozwoju notują morskie siły zbrojne, o czym świadczy ilościowy wzrost poszczególnych systemów broni.

Okręty wojenne to drugi typ uzbrojenia coraz powszechniej stosowany w regionie. Poza notami USA i Rosji, dominującymi w tym regionie, znaczące siły morskie posia­dają Japonia (18 okrętów podwodnych i 63 bojowych okrętów nawodnych) oraz ChRL (52 okręty podwodne i 50 nawodnych). Spośród państw ASEAN największą flotą wojenną pod względem tonażu i liczby jednostek dysponuje Indonezja.

Jakościowo nową dziedziną zbrojeń w regionie jest broń i środki łączności elek­tronicznej, obejmującej zbieranie danych, nasłuchu, dowodzenia i zakłóceń, czyli to wszystko, co określa się mianem broni elektronicznej. Państwami, które obok Rosji, USA i ChRL posiadają takie systemy, są: Japonia, Republika Korei i Singapur.

Omawiane przez nas aspekty zbrojeń z regionie Pacyfiku nie stwarzają jednoznacznych zagrożeń dla bezpieczeństwa państw tam położonych i genero­wania wyścigu zbrojeń. Istnieją jednak jeszcze inne wymiary zbrojeń, które przeja­wiając się w mniejszej lokalnej skali, stwarzają wyjątkowo duże zagrożenia dla regio­nalnego bezpieczeństwa. Chodzi tu o dwa węzły sprzeczności i konfliktu, których, rodowód sięga okresu zimnej wojny i wiąże się z podziałem dwóch państw - Korei i Chin. Jednym ze skutków tego podziału jest wyścig zbrojeń między

podzielonymi częściami tych organizmów, tj. między obydwoma państwami koreańskimi oraz ChRL i Tajwanem.

Półwysep Koreański jest miejscem o wyjątkowej koncentracji zbrojeń, która w po­łączeniu z polityczną agresywnością Korei Północnej czyni zeń główne źródło zagrożenia bezpieczeństwa regionalnego.

W regionie Azji i Pacyfiku każde z państw, dążąc do zapewnienia sobie bezpie­czeństwa, podejmuje działania na własną rękę lub tworzy sojusze dwu- i wielostronne.

USA utworzyły pod swoim przywództwem: a) subregionalne sojusze: ANZUS (Australia, New Zeland, The United States Treaty Organization) i SEATO (The South East Asia Treaty Organization), b) Amerykańsko-Japoński Pakt Bezpieczeństwa (US-Japan Security Pad) oraz układy o wzajemnej obronie z Filipinami, Tajwanem i Republiką Korei.

Najważniejszym wyzwaniem w instytucjonalizacji bezpieczeństwa w regionie Azji i Pacyfiku jest pogodzenie wymogów zbiorowego (wspólnego) bezpieczeństwa z bogatą różnorodnością regionu we wszystkich dziedzinach, co przejawia się w odmiennych potrzebach i interesach bezpieczeństwa państw. Utrudnia to ich godzenie, harmonizację i sprowadzanie do wspólnego mianownika.

W chwili obecnej możemy mówić o następują­cych formach instytucji bezpieczeństwa w regionie Azji i Pacyfiku.

• Bilateralne instytucje bezpieczeństwa, których bogate spectrum obejmuje: dwu­stronne układy i traktaty o normalizacji stosunków, układy o przyjaźni i współpracy, dwustronne układy graniczne, sojusze i układy wojskowe o różnym zakresie zobowiązań stron.

• Tymczasowe i ad hoc instytucje powołane z myślą o rozwiązaniu konkretnego problemu destabilizującego sytuację w regionie

• 3. Subregionalne instytucje bezpieczeństwa takie, jak ASEAN w Azji Południo­wo-Wschodniej i ANZUS na Południowym Pacyfiku

• 4. Pozarządowe instytucje bezpieczeństwa, których liczba w regionie Azji i Pacy­fiku przekracza dwadzieścia. Są to przeważnie instytucje badawcze fora dyskusyjne gromadzące przedstawicieli środowisk akademickich, polityków, dyplomatów oraz wojskowych.

• Regionalne Forum ASEAN to jedyna międzyrządowa o wielostronnym charakterze instytucja bezpieczeństwa w regionie.

• Instytucje ograniczające zbrojenia i wyścig zbrojeń.

---