Rozdział 3 - ROZWÓJ PRENATALNY I NARODZINY

Zapłodnienie

Połowa zapłodnionych oocytów (komórek jajowych) doczeka się narodzin. Jedna czwarta ginie z powodu wad genetycznych, następna czwarta część zostaje samoczynnie odrzucona w późniejszym okresie ciąży.

Podstawowe wiadomości z genetyki zapłodnienia

Zapłodniona komórka posiada unikatowy układ genetyczny - genotyp.

Fenotyp - obserwowalne cechy jednostki, który zależy od: genotypu, wpływu środowiska oraz ich wzajemnego oddziaływania.

Plemniki i komórka jajowa nazywane są gametami lub komórkami zalążkowymi (jako jedyne nie mają 23 par chromosomów).

Gen odpowiedzialny za jakąś cechę znajduje się zawsze w tym samym miejscu (locus), na tym samym chromosomie, u każdego przedstawiciela tego samego gatunku. Locus genu określającego grupę krwi znajduje się na 9 chromosomie, zaś locus genu odpowiadającego za czynnik Rh na 1 chromosomie.

Geny dominujące i recesywne

Przy dziedziczeniu barwy oczu kolor piwny zawsze dominuje nad błękitnym.
Większość cech ludzkich (temperament, inteligencja, kolor oczu, itp.) ma charakter poligeniczny - wpływa na nie ma więcej niż jeden gen.

Choroby wywołane genami recesywnymi to: mukowiscydoza, anemia sierpowata, choroba Taya-Sascha, fenyloketonuria, hemofilia, dystrofia mięśniowa Duchenne'a, daltonizm, marskość torbielowata.

Płeć męska czy żeńska?

23 pary chromosomów = 22 pary autosomów i 1 para chromosomów płci (23-cia para chromosomów)

Kobieta = układ XX; Mężczyzna = układ XY

Płeć męską warunkuje segment TDF (czynnik warunkujący powstawanie jąder).

Dziedziczenie sprzężone z płcią - dziedziczenie genów leżących na chromosomie X, Y; w ten sposób przenoszone są hemofilia i dystrofia mięśniowa (chłopiec dziedziczy jej wprost od matki).

Bliźnięta a rodzeństwo

Jedna ciąża na sto to ciąża mnoga (bliźnięta). 2/3 bliźniąt to bliźnięta dwujajowe (dwuzygotyczne), a 1/3- monozygotyczne. Trojaczki zdarzają się raz na 6400 urodzeń, czworaczki - 1/512 tys.

Rozwój od poczęcia do narodzin

Ciąża trwa 38 tygodni (256 dni).

W okres życia płodowego wyróżnia się trzy podokresy:

1. Okres powstawania listków zarodkowych - do 2 tyg.

Komórka zaczyna się dzielić od 24 do 36 godzin po zapłodnieniu.

Zygota Morula (zlepek komórek; do 4-ego dnia po zapłodnieniu) Blastocysta (blastula ssaków łożyskowych) Gastrula dwie warstwy komórek - z zew. powstają struktury wspomagające nowy organizm, a z wew. sam embrion)

Zagnieżdżenie (implantacja) - blastocysta składająca się z ok. 150 komórek przyczepia się do ścianki macicy (10 dni do 2 tyg. po zapłodnieniu).

2. Okres rozwoju zarodkowego (embrionalnego) - od 2 do 8-12 tyg.

Zawiązywanie się głównych narządów (organogeneza).

Warstwa wewnętrzna - owodnia, tworzy worek/torbę owodniową, wypełnioną płynem owodniowym, w którym zanurzone jest dziecko.

Z warstwy zewnętrznej - kosmówki, kształtują się: łożysko (w pełni rozwinięte ok. 4-ego tyg. ciąży, pełni rolę filtra - zatrzymuje wirusy, nie chroni jednak przed bakteriami i niektórymi lekami oraz środkami znieczulającymi) i pępowina (spełnia funkcje wątroby, nerek i płuc).

Bicie serca można wykryć ok. 4-ego tygodnia.

Pod koniec tego okresu wykształcone są podstawowe części u. nerwowego (rdzeń kręgowy, śródmózgowie, kresomózgowie, itd.).

3. Okres rozwoju płodowego - końcowe 24-38 tyg.

Udoskonalanie prymitywnych układów.

Kamienie milowe rozwoju płodowego:

Wiek ciąży w tygodniach	Główne nowości rozwojowe
12	Można określić płeć dziecka; mięśnie są już dość mocno rozwinięte; istnieją powieki i usta; do 14 tygodnia następuje pełne rozróżnienie narządów płciowych; głowa stanowi połowę całkowitej wielkości płodu.
16	Matka może wyczuć pierwsze ruchy płodu; początek rozwoju kości; prawie całkowicie wykształcone uszy.
20	Rozpoczyna się porost włosów; płód wyglądem przypomina człowieka; głowa stanowi 1/3 wielkości ciała; odruch ssania kciuka.
24	Całkowicie rozwinięte oczy (lecz nadal zamknięte); powstają paznokcie, gruczoły potowe i kubki smakowe; pod skórą znajduje się pewien zapas tłuszczu. Taki, przedwcześnie narodzony, płód byłby zdolny do oddychania.
28	Układ nerwowy, krwionośny i oddechowy są wystarczająco rozwinięte, by utrzymać dziecko przy życiu. Urodzone w tym momencie wcześniaki mają zachwiany cykl snu i czuwania oraz nieregularnie oddychają.
29-40	Powstają połączenia między neuronami; płód przybiera na wadze; narządy/układy gotowe do samodzielnej pracy.

Układ nerwowy tworzą głównie neurony i komórki glejowe (funkcja: podtrzymywanie struktury i jędrności mózgu, oddzielanie od siebie neuronów i usuwanie ich jak obumrą lub zostaną uszkodzone).

Neurony składają się z : 1) ciała komórki, 2) dendrytów/”drzewek dendrytowych” - podstawowe receptory impulsów nerwowych, 3) aksonu - może mieć do 1 metra długości, 4) rozgałęzionych komórek aksonu, będących podstawowymi narządami przesyłkowymi.

Miejsce styku komórek to synapsa. Do komunikacji między synapsami dochodzi dzięki neurotransmiterom (mediatorom nerwowym).

Komórki glejowe powstają w 13-tym tygodniu ciąży, a ich liczba zwiększa się do 2 roku życia.

Większość neuronów powstaje między 10 a 18 tygodniem ciąży. Rozwój dendrytów przypada na 8 i 9 miesiąc ciąży. Proces rozwoju aksonów i dendrytów będzie trwał do kilku lat po urodzeniu. Również większość synaps powstaje już po porodzie (np. w obszarach mózgu odpowiedzialnych za widzenie w wieku 6-ciu miesięcy dzieci mają 10-cio krotnie więcej synaps niż w chwili narodzin).

Połowę długości ciała, jaką dziecko będzie miało w momencie porodu, osiąga ok. 20-ego tygodnia, a połowę wagi po 32 tygodniach.

Potencjalne problemy w rozwoju dziecka

Najbardziej niebezpieczny okres dla embriona to pierwszych 12 tygodni -> wtedy najgwałtowniej się rozwija.

1. Błędy genetyczne

Błąd materiału genetycznego może wystąpić w 3-8% zapłodnionych jajach. W 90% takich przypadków dochodzi do samoistnego poronienia. Tylko 1 % noworodków reprezentuje tego typu nieprawidłowości.

Mamy 50 typów anomalii chromosomowych. Są to m.in. :

1) zespół Downa (mongolizm lub trisomia 21) - dziecko posiada trzy kopie chromosomu 21; przydarza się to 1 na 800-1000 urodzeń, jeśli kobieta ma od 35 do 39 lat - 1/280 urodzeń, a jeśli więcej niż 45 lat - 1/50; charakterystyczne jest małogłowie, wady serca i opóźnienie umysłowe; ryzyko spłodzenia chorego dziecka wzrasta u mężczyzn, pracujących w zanieczyszczonym środowisku.

2) anomalie dotyczące chromosomów płci (występują 1/400 urodzeń):

- zespół Klinefeltera (układ XXY): dotyka tylko chłopców (1-2/1000) i wywołuje niedorozwój jąder, a w dorosłości rozrzedzenie nasienia oraz trudności w posługiwaniu się językiem i uczeniu się.

- układ XYY: chłopcy, o nieprzeciętnie wysokim wzroście i umiarkowanym upośledzeniu.

- zespół Turnera (układ X0): dziewczynki, u których zauważamy zahamowanie wzrostu, bezpłodność, słabe umiejętności przestrzenne, przeciętne umiejętności werbalne.

- układ XXX: są to dziewczynki, które nie nadążają z rozwojem fizycznym, mają słabe zdolności werbalne, niższy iloraz inteligencji i nie radzą sobie w szkole.

3) syndrom kruchego X: przytrafia się 1 na 1300 chłopców i dotyczy delikatnej części DNA na chromosomie X; jest to nieprawidłowość przekazywana według wzoru dziedziczenia sprzężonego z płcią; wszyscy chłopcy wykazują opóźnienie rozwoju; między wiekiem dziecięcym, a dorastaniem następuje obniżenie IQ o prawie 10 punktów; 5-7% wszystkich upośledzeń u mężczyzn spowodowanych jest tym zespołem.

4) Uszkodzenia pojedynczych genów:

- choroba Huntingtona: uwarunkowana przez gen dominujący; zaburzenie neurologiczne, prowadzące do utraty umysłowych i fizycznych możliwości funkcjonowania w wieku średnim.

- fenyloketonuria: zaburzenie przemiany materii uniemożliwiające metabolizm aminokwasu - fenyloalaniny. Leczenie polega na wyeliminowaniu go z diety. Choroba dotyka 1 na 8 tys. dzieci.

- choroba Taya-Sachsa: prowadzi do zwyrodnienia u. nerwowego. Chorzy umierają po 3-4 latach. Jej gen najbardziej powszechny jest wśród Żydów wschodnioeuropejskich (1/3500 przypadków). Możliwość wykrycia w okresie prenatalnym.

- anemia sierpowata: choroba krwi, której towarzyszą bole stawów czy podwyższona wrażliwość na infekcje. Choroba głównie Afro amerykanów (2 mln nosicieli). Możliwość wykrycia w okresie prenatalnym.

- marskość torbielowata: śmiertelna choroba atakująca płuca i jelita. Chorzy żyją ponad 20 lat. Nosicielami są głównie biali (10 mln w Ameryce). Nosicielki nie można zidentyfikować przed zajściem w ciążę, a dzieci nie można zdiagnozować w okresie prenatalnym.

-dystrofia mięśniowa: śmiertelna choroba wyniszczająca mięsnie; chorują na nią wyłącznie chłopcy; możliwa jest diagnoza prenatalna dystrofii typu Duchenne'a.

Pośród czynników powodujących opóźnienia rozwojowe znajduje się 141 chorób i zaburzeń, których loci zostały zidentyfikowane, i 361chorób, których lokacji jeszcze nie znaleziono.

Przeciętny dorosły nosi geny 4 różnych chorób recesywnych lub anomalii.

Dzięki badaniom krwi można uzyskać informację odnośnie nosicielstwa danej choroby. A ponadto wykonywana jest diagnoza prenatalna: test alfa-fetoproteiny (AFP) i ultrasonografia używane są w celu wykrycia problemów z powstawaniem cewy nerwowej (niezamknięcie się cewy w okolicy ogonowej prowadzi do rozszczepu tylnego kręgosłupa) oraz punkcja owodni i badanie próbek kosmówki - CVS, które używane są w celu wykrycia anomalii chromosomowych czy chorób dziedzicznych.

Punkcję owodni nie można wykonać wcześniej niż w 16 tygodniu ciąży.

Badania próbek kosmków dokonuje się w 9-11 tygodniu ciąży.

2. Teratogeny - czynniki chorobotwórcze i substancje chemiczne

Choroby matki (1 - mogą zaatakować łożysko, ograniczając przesyłanie substancji odżywczych; 2- mogą przeniknąć przez łożysko i zaatakować bezpośrednio płód, jak np.: różyczka, CMV, syfilis, błonica, grypa, dur brzuszny, HIV, ospa wietrzna i WZW typu B; 3 - drobnoustroje znajdujące się w śluzówce kanału rodnego mogą zainfekować dziecko podczas porodu, jak np.: opryszczka, AIDS):

- różyczka: głównymi objawami są głuchota, zaćma i wady serca. Nieprawidłowości u dzieci, których matka przeszła różyczkę po 3-im miesiącu ciąży, stanowią zaledwie ok. 10% uszkodzeń, gdyby choroba miała miejsce w pierwszych 4-5 tygodniach ciąży. Szczepienia należy dokonać na 3 miesiące przed planowanym zajściem w ciążę.

- AIDS: na świecie jest 3 mln kobiet zarażonych wirusem HIV (3-5% ciężarnych); 0,5% testów na nosicielstwo robionych dzieciom pryz urodzeniu daje wynik pozytywne; leczenie matek podczas ciąży lekiem AZT obniżyło ryzyko przekazania chrobry dzieciom aż do 8%.

- CMV (cytomegalowirus): wirus z grupy opryszczek, który jest przyczyną wrodzonego opóźnienia, uszkodzeń CUN i głuchoty. 60% kobiet posiada przeciwciała CMV, a 1-2% dzieci tych kobiet zostaje zarażonych w okresie prenatalnym (chyba, że choroba jest w fazie aktywnej, wtedy zarażenie sięga 40-50%). Jednak tylko 5-10% (2 na 1000) dzieci wykazuje wyraźne objawy po urodzeniu.

Czynnik Rh: w USA jest 15% białych i 5% czarnych z Rh-. Gdy matka posiada Rh-, a dziecko Rh+, może dojść do konfliktu serologicznego -> gdy w macicy dojdzie do zmieszania krwi matki i dziecka, jej organizm wytwarza przeciwciała (by zwalczyć czynnik Rh+), które przenikają przez łożysko i wytwarzają bilirubinę (kolor skóry dziecka nabiera żółtego koloru i może nastąpić uszkodzenie mózgu). Ryzyko uszkodzenia płodu wzrasta z każdą następną ciążą. Dlatego w ciągu 3 dni od narodzin 1-ego dziecka, matce wstrzykuje się RhooGam - substancja zapobiegająca produkcji przeciwciał.

Substancje chemiczne spożywane przez matkę:

- tytoń: dzieci matek palących są średnio o ćwierć kg lżejsze po urodzeniu niż dzieci matek niepalących, ponieważ nikotyna zwęża naczynia krwionośne, ograniczając dostawę krwi - substancji odżywczych. Dzieci te mają problemy z nauką i koncentracją.

- alkohol: przy płodowym syndromie alkoholowym (FAS) dzieci z reguły są mniejsze i mają mniejszą objętość mózgu; często występują u nich wady serca i mają charakterystyczne twarze - spłaszczone nosy, duża odległość między nosem a ustami, małe głowy, lekkie upośledzenie umysłowe. Dzieci, matek pijących dwa kieliszki wina dziennie mogą mieć IQ poniżej 85 i problemy z koncentracją.

Badania Ann Streissguth nad skutkami działania alkoholu w okresie prenatalnym: spożywanie przez matkę alkoholu podczas ciąży powodowało ociężałość i słabszy odruch ssania u niemowlaków, niższe IQ u dzieci 8-miesięcznych, jak i u 4 i 7-latków, oraz problemy z koncentracją u 4, 7, 11 i 14-latków. Poziom IQ u 7-latków, których matki wypijały podczas ciąży jedną uncję alkoholu, był niższy o 6 punktów niż u dzieci matek niepijących.

- kokaina: 1/3 dzieci poddanych działaniu kokainy rodzi się przedwcześnie, a dzieci urodzone w terminie mają niską wagę ciała oraz 3 razy częściej mają bardzo mały obwód główki. Niektóre wykazują objawy głodu narkotykowego - drażliwość, zniecierpliwienie, piskliwy płacz i drżenie.

Inne teratogenny:

- witamina A: nadmiar (>10 tys. jednostek) w pierwszych dwóch miesiącach ciąży może doprowadzić do uszkodzenia embriona.

- aspiryna: stosowanie jej wraz z kwasem benzoesowym podnosi ryzyko wystąpienia fizycznych wad rozwojowych zarodka/płodu.

- dwuetylostylbestrol (DES): syntetyczny estrogen, wywołujący u dziewczynek nowotwory, a u chłopców - zniekształcenia narządów rodnych i bezpłodność.

- związki ołowiu: obniżają poziom inteligencji, zwiększają skłonność do roztargnienia i zwiększają poziom agresji.

Inne czynniki mogące wpłynąć na rozwój prenatalny:

- dieta: niedobór kwasu foliowego (minimalna dawka to 400 mikrogramów/doba) zwiększa ryzyko rozszczepu kręgosłupa; skutkiem poważnego niedożywienia może być poronienie, niska waga lub śmierć dziecka w 1-szym roku życia; a także może wystąpić karłowacenie mózgu - mniejsza waga i objętość, zahamowanie rozwoju dendrytów i mniejsza ilość synaps.

- wiek matki: w 1992 roku w USA aż 23,5% pierwszych urodzeń to dzieci kobiet po 30-tym roku życia, a od 1970 ich odsetek zwiększył się ponad dwukrotnie. U matek takich występuje podwyższone ryzyko poronień w zaawansowanej ciąży i większa śmiertelność noworodków, cierpią też one dwukrotnie częściej na komplikacje ciążowe - krwotok czy śmierć podczas porodu. Współczesne badania donoszą, że dla kobiet optymalnym czasem do rodzenia jest wiek zaraz po skończeniu 20 lat. Drugą skrajnością są matki bardzo młode. U kobiet poniżej 17 roku życia ciąża ma częściej niepomyślny finał - porody przedterminowe dwukrotnie częstsze, niedowaga noworodka. Są to konsekwencje ciąży kobiet, które same nie zakończyły jeszcze swojego rozwoju.

- stany emocjonalne matki: kobiety klasy średniej, które miały negatywny stosunek do własnej ciąży, lub które doznały w czasie jej trwania jakiegoś urazu czy stresu, częściej doświadczały komplikacji podczas porodu, a ich dzieci rodziły się z niedowagą. Podobnych zależności nie zaobserwowano u kobiet ubogich.

W 1990 roku Narodowy Instytut Medyczny wydał wskazówki, uzależniające zyskaną masę ciała od przed ciążowych proporcji ciała kobiety: 1) kobieta, której waga jest proporcjonalna do jej wzrostu, powinna przybrać od 11 do 16 kg; 2) kobieta, która jest nadzwyczaj szczupła, jak na swój wzrost, powinna przytyć od 12,5 do 18 kg; 3) kobieta, która jest tęga, jak na swój wzrost, powinna przybrać od 7 do 11, a kobieta otyła nie mniej niż 7 kg.

Różnice płciowe w rozwoju prenatalnym

Pomiędzy 4 a 8 tygodniem po zapłodnieniu jądra męskiego embriona zaczynają wydzielać testosteron. Jeśli to nie nastąpi lub hormon będzie wydzielany w niewystarczających ilościach, embrion zostanie „odmężczyźniony” i wykształci żeńskie organy płciowe.

Obecność hormonu męskiego w okresie krytycznym (zażywany przez matkę cierpiącąna wrodzony rozrost kory nadnerczy) działa „de feminizująco” lub „umężczyźniająco” na żeński płód, co objawia się upodobnieniem narządów rodnych do męskich i agresywnym zachowaniem.

Dziewczynki w rozwoju kośćca są szybsze. W momencie narodzin wyprzedzają w tym zakresie chłopców o 1 do 2 tygodni.

W momencie narodzin chłopcy są ciężsi i dłużsi.

Chłopcy są bardziej podatni na problemy pojawiające się w okresie prenatalnym (poczętych zostaje 120-150 embrionów męskich na 100 żeńskich, jednak rodzi się 105 chłopców na 100 dziewczynek).

Chłopcom częściej grożą uszkodzenia podczas porodu i mają oni więcej wrodzonych wad rozwojowych.

Dorośli mężczyźni mają krótszą średnią długość życia, chłopcy częściej sprawiają problemy wychowawcze, mają problemy z nauką i gorzej reagują na stres -> jest to przyczyną różnic genetycznych (dziewczynki posiadają układ XX, co chroni je przed syndromem kruchego X i chorobami zakaźnymi znajdującymi się w tym chromosomie.

Narodziny

Poród dzieli się na trzy etapy:

1. Pierwsze stadium porodu - rozwarcie i skrócenie szyjki macicy

W momencie porodu rozwarcie musi wynosić 10 cm. Występują tu dwie fazy. We wczesnej (utajonej) skurcze są stosunkowo rzadkie. W fazie aktywnej, rozpoczynającej się przy rozwarciu 3-4 centymetrowym, skurcze są częste i intensywne, i trwają aż rozwarcie wyniesie 8cm. Kolejne 2 cm rozwarcia następują w okresie zwanym przejściem - bardzo częste i silne skurcze.

2. Drugie stadium porodu - poród właściwy (trwa zwykle mniej niż godzinę)

Matka wspomaga narodziny dziecka poprzez parcie. Większość dzieci rodzi się główką zwróconą stronę kręgosłupa matki, tylko 3-4% przyjmowanych jest z przodowania pośladkowego.

3. Trzecie stadium porodu - popłód

Rodzi się wtedy łożysko wraz z resztą materii pozostałą w macicy.

Leki podawane podczas porodu

W użyciu znajdują się 3 rodzaje:

1. Leki przeciwbólowe (np. demerol) - podawane w pierwszym stadium porodu.

2. Środki uspokajające (np. nembutal, valium, torazyna) - podawane w pierwszym stadium porodu.

3. Środki znieczulające (narkoza ogólna, znieczulenie miejscowe - w16% porodów w USA używa się znieczulenia zewnątrzoponowego) - podawane w fazie przejściowej lub w drugim stadium porodu.

Prawie wszystkie podane podczas porodu leki (głównie środki znieczulające) przenikną przez łożysko do układu krwionośnego dziecka, gdzie pozostanie przez kilka dni. Dzieci takie są bardziej ociężałe, wolniej przybierają na wadze i więcej czasu przesypiają.

Miejsce porodu

W USA istnieją 4 możliwości:

1. Tradycyjny oddział położniczy w szpitalu

2. Przyszpitalne centrum urodzeń lub sala porodowa w szpitalu, ale oferująca warunki zbliżone do domowych; uczestniczyć mogą członkowie rodziny

3. Centrum urodzeń zlokalizowane poza obrębem szpitala, gdzie przy porodzie towarzyszy położna

4. Porody domowe

USA: dzisiaj 98,3% dzieci przychodzi na świat w szpitalach, 1% - w domu, a pozostałe w centrach urodzeń (wybór popularny wśród Amerykanek pochodzenia meksykańskiego)

Holandia: 1/3 porodów odbywa się w domu.

Obecność ojca przy porodzie

W 1972 roku w USA tylko ¼ szpitali wpuszczała ojców na salę porodową. Do roku 1980 wskaźnik ten wzrósł do 4/5. Dzisiaj obecność ojca jest normą.

Obecność ojca przy porodzie może łagodzić obawy matki i służyć jej psychologicznym wsparciem. Obecność współmałżonka skraca czas porodu i ogranicza użycie leków. Ojciec może też bardziej przywiązać się do dziecka (choć nie ma na to dowodów).

Problemy w trakcie porodu

1. Cesarskie cięcie - dokonywane z powodu: przodowania pośladkowego płodu, zagrożenia płodu lub wcześniej już przebytego przez matkę cesarskiego cięcia oraz u matek starszych. Wzrost wykonywania cesarskich cięć nastąpił w Kanadzie, Australii, Wielkiej Brytanii, Norwegii, i in. W USA dokonuje się go w jednym na cztery porody.

2. Przedwczesne narodziny -> niska masa urodzeniowa dziecka (<2500 g - niska masa urodzeniowa; <1500 g - bardzo niska masa urodzeniowa; <1000 g - skrajnie niska masa urodzeniowa).

W 1992 roku 7,1% noworodków (290 tys. dzieci) ważyło poniżej 2500 g.

Niska masa urodzeniowa powszechniej występuje wśród czarnych (13,6%) niż wśród anglosaskich (5,8%) czy latynoskich (6,1%) obywateli amerykańskich. Różnice pomiędzy czarnymi a białymi w częstotliwości występowania niskiej wagi urodzeniowej nie istnieją na Kubie.

Dziecko małe jak na swój wiek- dziecko ważące mniej niż 2500 g, które nie jest wcześniakiem.

Dzieci z niedowagą urodzeniową charakteryzują się niższym progiem.

Dzieciom urodzonym 6 tygodni przed terminem zdarza się zespół zaburzeń oddychania (ZZO) zwany też zespołem błon szklistych. Ich płucom brak substancji zwanej surfaktantem.

Minimum konieczne do przeżycia to 500-600 gramów (przeżywa ¼) lub 23-ci tydzień ciąży.

40-50% dzieci ważącym przy porodzie mniej niż 1000 g ma upośledzenie umysłowe, niższe IQ i większe trudności z nauką.

---