Ogólnie pojęcia „państwa upadłe” upowszechniło się w latach 90' XXw. na oznaczenie skutków kryzysu struktur państwowych i z biegu stało się zaprzeczeniem pojęcia „państwa normalnego”. Istnienie państw upadłych jest niebezpieczne dla ładu międzynarodowego, gdyż ten stan rzeczy stwarza warunki do rozwoju terroryzmu i zorganizowanych organizacji przestępczych. Zjawisko upadku państw jest charakterystyczne dla obszarów Trzeciego Świata, czyli Afryki, Bliskiego i Środkowego Wschodu, Azji środkowej oraz Ameryki Łacińskiej, a także terenów Europy płd-wsch.
Przyczyny upadku państw mają swój rodowód 1)w epoce systemu kolonialnego. Wraz ze zniszczeniem tradycyjnych struktur społecznych wykształcono nowe wytwory konstytucyjna-ustrojowe, które jednak nie przyjęły i szybko upadły, gdyż nie odpowiadały miejscowej specyfice etnicznej, społecznej i religijnej danego obszaru. Proces dekolonizacji, który legitymizował prawo do samostanowienia narodów nie wziął pod uwagę możliwości ich samodzielnego przetrwania po przekształceniu w byt państwowy. 2)Do upadku państw przyczynił się również koniec zimnej wojny i upadek systemu klientalnego, w którym pan udzielał swojemu słabszemu klientowi wsparcia ze względu na pokrewieństwo ideologiczne(po prostu mocarstwo starało się utrzymać korzystny dla siebie porządek w rejonie swego wpływu). 3)Także globalizacja przyspieszyła proces upadku państw - zmalal autorytet państwa, podważono jego klasyczne funkcje, co w konsekwencji doprowadziło do destrukcji i dekompozycji najsłabszych organizmów państwowych
ISTOTĄ UPADKU PAŃSTWA JEST UTRATA PRZEZ JEGO WŁADZĘ SPOŁECZNEJ LEGITYMIZACJI RZĄDZENIA - ZANIK IDENTYFIKACJI OBYWATELI Z WŁADZĄ
Państwa upadłe nie są w stanie sprawować jakiejkolwiek władzy ani spełniać podstawowych funkcji wobec ludności ,nie są zdolne do reprezentowania siebie na zewnątrz przez brak odpowiednich do tego instytucji, nie są w ogóle zdolne do udziału w obozie międzynarodowym. W tym kontekście termin państwo staje się pustym pojęciem. Z zewnątrz wygląda spójnie, lecz wewnątrz jest rozsadzane przez konflikty, zanika prawo, a szerzy się anarchia i chaos.
Podział państw według Roberta I. Rotberga
państwa słabe - weak states
państwa upadające - failing states
państwa upadłe - fallen states (w stanie katastrofy - in collapsed state)
Ilość państw upadłych bądź chylących się ku upadkowi wg szacunków z 2004r. wynosiła 30-40, natomiast wg Fundacji Pokoju i Fundacji Karnegie(dane z 2005r.) wynosiła od 60 do 70 państw i zamieszkiwała je 1/3 ludności świata
Przykłady
państwa powstałe z upadku - Liban, Nigeria, Tadżykistan
pogrążone w chaosie - Haiti, Czad, Kirgistan
słabe - Nigeria, Zimbabwe, Sri Lanka
upadające - Indonezja, Kolumbia oraz ROSJA
Skutki degradacji państw
upadek porządku państwowego, społecznego i gospodarczego
wewnętrzne konflikty zbrojne
masowe naruszenia praw człowieka i kryzysy humanitarne
endogeniczny charakter konfliktu
fragmentaryzacja społeczeństwa
Kwestia upadku państw w odniesieniu do filozofii i teoretyków powstania państwa:
Max Weber - utrata monopolu władzy, rozkład struktur państwowych, rządzą lokalni kacykowie, klany rodzinne i plemiona
Tomasz Hobbes - co prowadzi do bellum omnium contra omnes; brak lewiatana; zawłaszcznie, „prywatyzacja” i kryminalizacja państwa, co prowadzi do eskalacji przemocy i wojen domowych(DR Konga, Angola, Burundi, Sudan), zjawisko „komendantów” i „psów wojny”
W wyniku wojen domowych, które mogą dochodzić na tle różnic etnicznych, religijnych czy językowych, albo wskutek walki o surowce ograniczona zostaje władza centralna, gdyż jej zasięg ogranicza się często jedynie do rogatek stolicy, a w stosunku do reszty kraju nie jest ona zdolna do wypełniania funkcji administracyjnych, organizacyjno-gospodarczych, socjalnych i kulturalnych. Biurokracja zostaje zawłaszczona przez władzę i staje się instrumentem opresji; szerzy się kleptokracja,; powstają quasi-reżimy polityczne rządzone przez bogacące się elity, drastycznie spada wskaźnik PKB i PKB per capita, rośnie deficyt budżetowy.
Problem państw upadłych należy do sfery odpowiedzialności całej wspólnoty międzynarodowej. Celem tej wspólnoty powinna być rekonstrukcja państw upadłych i przywrócenie ich do normalnego funkcjonowanie ze stanu zawieszonej państwowości, przy jednoczesnym uszanowaniu ich dotychczasowych granic, osobowości prawnej, przynależności organizacyjnej i praw wynikających ze wzajemnych stosunków dyplomatycznych. Jednak charakter tych państw nie pozwala często zastosować odpowiednich norm prawa międzynarodowego, które pozwoliłyby jednoznacznie określić zakres tej pomocy. Większość środowiska prawniczego jest zwolennikiem tzw. teorii kontynuacji, w myśl której podmiotów powstałych na bazie starego państwa, czyli podmiotów niepaństwowych nie należy uznawać. W myśl tej teorii, państwo upadłe, mimo braku zdolności do działania w stosunkach międzynarodowych(demontaż instytucji politycznych, brak możliwości reprezentacji zewnętrznej i brak kontroli nad terytorium) zachowuje swoją podmiotowość.
W wyniku upadku państw,, w myśl art. 39 Karty NZ społeczność międzynarodowa dopuszcza zjawisko ingerencji w sprawy wewnętrzne danego państwa, co obalało zasady tzw. westfalskiego porządku międzynarodowego, które uznawały suwerenność państwa i jego ochronę, a także respektowania zasady nieingerencji w jego sprawy za nadrzędne wartości.
„RADA BEZPIECZEŃSTWA MOŻE ZARZĄDZIĆ INTERWENCJĘ HUMANITARNĄ GDY STWIERDZONO ISTNIENIE ZAGROŻENIA LUB NARUSZNIE POKOJKU LUB AGRESJI…”
W związku z ewentualnym rozpadem struktur państwowych i zmierzchem państw narodowych prognozuje się 2 kierunki ewolucji dotychczasowych struktur:
1) w kierunku struktur transnarodowych;
2) w kierunku struktur regionalnych.
W wyniku internacjonalizacji życia społecznego państwo nie będzie już musiało być strażnikiem ładu publicznego.
4 PODEJŚCIA RADY BEZPIECZEŃSTWA ONZ ODNOŚNIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ZWIĄZANYCH Z DEGRADACJĄ PAŃSTW
praktyka odwoływania się do rozdz. VII Karty NZ; poważne wykroczenie państwa przeciw własnym obywatelom stanowi zagrożenia dla pokoju, gdyż rząd nie dający się pogodzić z zasadami demokratycznymi, poważnie i systematycznie naruszający prawa człowieka, musi liczyć się z ewentualną interwencją RB ONZ np. sprawa Kurdów irackich w Iraku oraz sprawa Haiti
RB ONZ może udzielać autoryzacji państwom albo operacjom wojskowym do ingerencji w sprawy wewnętrzne państwa w celu wypełniania zadań z pozycji siły - tzw. „wymuszanie pokoju”, bez jednoczesnego nakładania sankcji w wyniku braku faktycznego agresora; interwencja ta odbywa się bez zgody danego państwa w imię wyższej racji, na podstawie przepisów prawa karnego lub tzw. „negotiorum gesto” np. BiH, Rwanda, Haiti, Somalia
Oprócz utrzymywania bezpieczeństwa w sensie wojskowym, RB ONZ ma za zadanie zapewnić dostęp do kraju, przez co rozumie się odnowę lotnisk, infrastruktury transportowo-komunikacyjnej, administracji itp.)
Udział różnych podmiotów, w tym niepaństwowych w przywracaniu pokoju, stosowania szerokiego asortymentu środków pokojowego rozstrzygania sporów między państwami, co wynika z VI. Rozdziału Karty NZ
W związku z tym zauważalne jest poszerzenie się kompetencji RB ONZ, która zaczęła pełnić funkcję ponadnarodowej administracji, która niesie Pomo państwom zagrożonym upadkiem. Charakterystyczne dla ostatnich lat jest współpraca ONZ z organizacjami regionalnym, t.j. UA, ASEAN, OBWE i OPA
ROZWÓJ MYŚLI INTERWENCYJNEJ:
- Program dla Pokoju ogłoszony w 1992r. przez Sekretarza Generalnego ONZ Boutrosa Boutrosa Ghalego postulujący utworzenie kompleksowej strategii wspólnoty międzynarodowej na rzecz utrzymania pokoju i rozwoju w XXI. Program przyniósł fiasko, gdyż doświadczenia pokazały, iż użycie siły nie wprowadza trwałych form ustrojowych, mimo zlikwidowania ludobójstwa i dyskryminacji ludzi.
- Raport Brahimiego z 21 VIII 2000 przedstawiony na 55 sesji ZO ONZ, który postulował wprowadzenie efektywnego systemu ostrzegania na wypadek nadciągających kryzysów. Składać się nań miała właściwa ocena dynamiki zmian wewnątrz potencjalnych państw-upadkowiczów oraz obserwacja istotnych wskaźników, t.j. standardy życia ludzi, korupcja, kleptokracja, czy degradacja instytucji rządzenia. Państwa upadłe są traktowane jako kraje wychodzące z konfliktu, zatem oprócz ochrony ludności wspólnota międzynarodowa odpowiedzialna jest również za ich odbudowę. Zgodnie z doktryną „Democratic Governance” , czyli przechodzenia od stanu wojny do pokoju poprzez politykę zarządzania. Zadaniem Komisji Budowania Pokoju ma być koncentrowania uwagi na działaniach zmierzających do rekonstrukcji lub tworzeni instytucji koniecznych do prowadzenie odbudowy po konflikcie oraz wspieranie rozwoju zintegrowanych strategii mających na celu tworzenie solidnych podstaw dla zrównoważonego rozwoju
- Kofi Annan - postulat tworzenia tzw. „Kultury zapobiegania” w miejsce „Kultury reagowania”, co wiąże się ze zmniejszeniem kosztów odbudowy państwa, np. przywrócenie porządku prawnego(szkolenie prawników, odtworzenie systemu sądownictwa), otwieranie biur agend rządowych, rekonstrukcja szkolnictwa, placówek opieki medycznej, infrastruktura, finalnym efektem ma być kompromisowa i sprawiedliwa konstytucja.
KONCEPCJE ODBUDOWY PAŃSTWA
Francis Fukuyama: transfer uniwersalnych i sprawnych instytucji, sposobów administrowania z państw bogatych i stabilnych do biednych, także dostosowanie pewnych instytucji do specyfiki lokalnej(wg „Budowa państwa. Władza i ład międzynarodowy”) -> praktykowanie tzw. „miękkiej siły” - kształcenie lokalnych elit, ruchów obywatelskich, w miejsce zachowań unilateralnych, propagowanie inicjatyw wielostronnych, co przyczynia się do wolniejszej, ale skuteczniejszej odbudowy państwa(wg „Ameryka na bezdrożach”
Niell Ferguson: przywracania imperialnych meto rządzenia wobec społeczeństw biednych i pozbawionych tradycji państwowych „ koniec liberalnego imperium, kontrolowanego przez supermocarstwo, koniec multilateralnej utopii i systemu oenzetowskiego, powrót do koszmarnej anarchii w średniowiecznym stylu” <- konkluzja: mocarstwa odpowiedzialne za ład międzynarodowy
Konkludując, główną przesłanką zasady interwencji państw jest ochrona praw człowieka, która nie jest możliwa, jeśli państwo nie funkcjonuje właściwie i nie zaspokaja socjalnych, ekonomicznych i kulturalnych potrzeb obywateli(II i III generacja praw) łamiąc zarazem prawa człowieka należące do I generacji. W myśl prawa międzynarodowego humanitarnego, zwłaszcza art. 3 Konwencji Genewskiej z 1949 przyjmuje się, iż głównym celem interwencji jest ochrona życia ludzkiego, bez względu czy mamy do czynienia z wojną międzypaństwową czy domową. Zarówno stan, gdy „państwa jest za dużo”, a także „zbyt mało albo wcale” prowadzi do łamania praw człowieka i tworzenia reżimów represyjnych, dlatego w trakcie przywracania państw do życia ważne jest, by znaleźć złoty środek między wzmocnieniem pozycji rządu centralnego, który umiał uchronić w przyszłości państwo przed upadkiem, a siłą i zakresem wartości liberalnych i praw człowieka. Nie może dojść do sytuacji, gdy, jak stwierdza prof. Bieleń każdy rząd(nawet ludobójczy), jest lepszy niż brak rządu w ogóle. Dlatego nie należy lekceważyć licznych procesów, które mają miejsce w różnych zakątkach naszego globu, a którego systematycznie prowadzą do upadku struktur państwowych, jak miało to miejsce po zakończeniu zimnej wojny (Gerald Helman, Steven Ratner, Robert Kaplan).