Filozofia - egzamin 8.02.2012
Tales z Miletu (urodzony około 624 r p.n.e, zmarł 546 r p.n.e) - filozof joński. Żył za czasów Solona i Krezusa. Twierdził, że wszytsko powstało i składa się z wody. Woda więc to pratworzywo. Obserwował organizmy żywe, zajmował się matematyką i astronomią. Z notatek na jego temat wynika, że mógł być też dobrym politykiem, technikiem, inżynierem, kupcem i podróżnikiem. Z podróży przywiózł nie tylko towary ale i umiejętności. Nie spisał swoich poglądów. Przewidział zaćmienie Słońna na rok 585 p.n.e dokładnie 28 maja (wtedy to urodził się też Anaksymenes).
POGLĄDY:
1.Umiejętności:
- Tales znał sposób mierzenia wysokości piramid i odległości okrętów na morzu. Był uczonym geometrą.
- Przewidział zaćmienie Słońna na rok 585 p.n.e dokładnie 28 maja - astronom.
- obliczał nie umiejąc poprawnie uzasadnić obliczeń i przepowiadał zjawiska nie znając ich przyczyn - był więc technikiem.
- umiejętności mógł przyweiść z Egiptu bądź Babilonii.
- Tales posiada umiejętności a nie wiedzę naukową
- filozofowie greccy szukając swych przodków dochodzili zawsze do niego, a przed niego wyjść nie umieli. Jest więc dość prawdopodobne, że jego filozoficzna teoria była pierwszą teorią naukową, jaka pojawiła się w Europie, a może i w ogóle na ziemi.
2. Tales a Mitologia Grecka:
- teoria: Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa.
- Arystoteles twierdził, że już w mitologii jest mowa o takim zapatrywaniu na przyrodę. Jednak Tales mówił o wodzie, a jego poprzednicy o bóstwach wody. Tels mówił i relanym przedmiocie a nie o świecie waiary.
- przytoczenie Okeanosa i Tetydy - postaci z mitologii.
- zagadnieniem Talesa było pochodzenie świata. Ale nie pytał już, kto świat zrobił, lecz jakim świat był od początku - bardziej naukowe podejście.
- jego filozofia była archaiczna, niby inna od mitologii ale na jej pograniczu.
3. Pierwsze zagadnienia filozoficzne:
- przedmiotem jego badań była przyroda (filozof joński)
- Arystoteles nazwał Talesa i jego następców fizjologami - teoretykami przyrody
- Naczelnym pytaniem, jakie sobie stawiali, było: jaki był początek przyrody? A pytanie to znaczyło dla nich: jaki był pierwotny rodzaj ciał, z których rozwinęła się przyroda? Później formułowano to pytanie: Jaka była pierwotna materia? Pierwsi filozofowie nie znali bowiem pojęcia "materia" w takim sensie jak później ją określono. Uznawali ją za jeden ze składników ciał a nie jako np. bezwładną masę.
-pojęcia pierwszych filozofów były nieabstrakcyjne. Tales mówił, że „wszystko jest ożywione, jak to widać w bursztynie i magnesie"
- nie oddzielanie materii od życia, duszy i siły. Nazywano ich więc „hilozoistami", czyli tymi, co życie mieli za nieodłączne od materii .
- historycy nazwyają ich też materialistami.
- Tales stwierdził, że wszystko jest złożone z wody na podstawie obserwacji - wszytsko co żywe żyje wilgocią a martwe - wysycha. Woda jest więc życiodajna.
4. Znaczenie Talesa:
- Jego uczniem był Anaksymander, do Anaksy-mandra nawiązali Anaksymenes i Heraklit, a do nich dalsze pokolenia filozofów. Toteż Grecy nazywali go przywódcą swej filozofii.
- zasługa Talesa leży w pytaniu jakie postawił a nie w samej odpowiedzi na nie
Anaksymander (611 r p.n.e - 546 r p.n.e). Uczeń Talesa z Miletu. Za pramaterię uważa coś nieokreślonego (apeiron). Wszytko powstaje przez podział, a apeiron to coś, co jest bezgraniczne nieskończone i nieokreślone. Zatem początkiem rzeczy jest właśnie apeiron. Stworzył skomplikowaną teorię kosmogoniczną. Uwarzał, że wszytskie rzeczy świata ponownie do niego powracają, wywodzą się z niego przez przeciwieństwa.
- Uważa się, że napisał pierwsze w Grecji dzieło filozoficzne, traktowało ono O przyrodzie.
- Zaczęł używać pojęcia początek (arche). Początek był dla niego czyms więcej niż pierwszym momentem w rozwoju rzeczy (bierze się to stąd, że twierdził, iż to co było na początku zawsze wraca, tylko przybiera inne kształty).
- Tales szukał materii, która kiedyś istniała, ale już jej nie ma a Anaksymander szukał jej z przekonaniem o jej ciągłym istnieniu
- Pierwotne własności rzeczy pojmował zarazem jako trwałe, istotne, zasadnicze: „arche" była dlań już nie tylko początkiem, ale „zasadą" rzeczy (zmiana znaczenia słowa arche, podobnie jak inne wyrazy łacińskie bądź greckie). Przemiana terminologiczna była symptomem pojawienia się nowej myśli filozoficznej.
- "natura" pierwotnie przyroda, potem w znaczeniu "prawo", które przyrodą i życiem rządzi.
- jak pisze Arystoteles: „rozumiał przez zasadę nie wodę ani żaden inny z tzw. żywiołów, lecz jakąś inną naturę bezgraniczną, z której powstają wszystkie niebiosy i światy w nich zawarte".
- w poszukiwaniu wyszedł poza to, co daje obserwacja.
- Anaksymander twierdzi, że materia musi być bezgraniczna bo inaczej wyczerpałaby się.
- obserwacja + dedukcja
- nie była to zasada innowacyjna (kosmogoni aw Mitologii - świat powstał z bezkresu)
- dalsze pytania to: w jaki sposób powstaje materia ? Jak odbywa się przekształcanie się materii?
- Tales rozumiał to w sposób prosty - przez transformację. Anaksymander rozumiał sprawę w bardziej uczony sposób; starożytny historyk filozofii powiada, iż „przypuszczał, że stawanie się odbywa się nie przez przemianę żywiołów, lecz przez wyłanianie się przeciwieństw" - rozumieć: w pierwotnym bezkresie zawarte były wszelkie przeciwieństwa; w przyrodzie zaś są już wzajem oddzielone; zatem - oddzieliły się w procesie powstawania przyrody; proces ten polega tedy na wyłanianiu się przeciwieństw.
- proces ten powoduje wieczny Ruch i jest nieodłączny od materii
- usiłował opisać i wyjaśnić swoje poglądy. Jego opis jest więc pierwszą - niemitologiczną, kosmogonią (kolejne etapy powstawania świata wywodzi z przyjętej zasady).
- przez przeciwieństwa takie jak zimno i ciepło powstaje świat (różne stany skupienia): Ziemia, jako najcięższa, znalazła się pośrodku, a tamte otoczyły ją koncentrycznymi, coraz to lżejszymi i gorętszymi sferami. Sfera wody częściowo wyparowała i przeto w niektórych tylko miejscach znajduje się między ziemią a powietrzem. Zewnętrzna ognista sfera, otaczająca świat „jak kora otacza drzewo", rozerwała się, a części jej, odrzucone siłą odśrodkową; potworzyły ciała niebieskie
- był pierwszym Grekiem, który wykonał mapę, obliczał wielkości i wysokości gwiazd, miał zaawansowane poglądy kosmograficzne.
- wprowadził podział na zwierzęta lądowe i morskie, a ludzi odróżnił od innych gatunków zwierząt (pierwotna teoria descendencji).
Anaksymenes (585 r p.n.e - 525 r p.n.e) trzeci z szeregu filozofów z Miletu. Dzieło jego również traktuje O przyrodzie pisane prostą i niewyszukaną prozą. Jest bardziej empiryczny, umysłowością różnił się od Anaksymandra: miał się doń jak fizyk do metafizyka.
- zachował zasadniczy pogląd poprzednika: świat jest bezkresny i ruch jest wieczny, ale za arche uznał powietrze
- powietrze bo ono ze wszytkich materii zdawało się być nieskończone.
- powietrze = życie.
- obserowował życie - życie psychiczne jako dusza - technienie, czyli Pneuma. Pneuma ze swej natury nie jest inna niż powietrze. Jeśli dusza utrzymuje ciało przy życiu to powietrze analogicznie też.
-kiedy powietrze się zagęszcza tworzą się skały, ziemia i woda, kiedy zaś się rozrzedza powstaje to co ciepłe, czyli ogień. Gdy jest równomiernie rozproszone jest niewidoczne. Ludzie też mają udział w tej zasadzie.
- musiała istnieć siła, która ożywia
- łatwa zmienność powietrza
- Te fizykalne rozważania umocniły jeszcze przekonanie o jedności przyrody: wszystkie przedmioty stanowią jedność
- ruch powoduje zgęstnienie i rozrzedzenie powietrza. Ciepło i zimno powodują zaś zmiany w stanie powietrza (związek między temperaturą a stanem skupienia).
- wszytko to stosował np. w meteorologi (wyjaśnienie zjawisk takich jak wiatr, grad, śnieg i błyskawice...)
- wyjaśniał zjawiska astronomiczne. Twierdził, że Ziemia jest płaska, zaś Gwiazdy są materią ognistą, a towarzyszą im ciała stałe, których istnienie objawia się w zaćmieniach.
Wszakże nie tylko zagadnienia, ale i prymitywne ich rozwiązania, dane przez Jończyków, znajdowały zwolenników w późniejszych czasach. Jeszcze za czasów Peryklesa Hippon z Samos uważał wraz z Talesem wodę za zasadę, a Diogenes z Apolonii wraz z Anaksymenesem miał za zasadę powietrze; od Anaksymandra był znów zależny poeta kosmogoniczny Ferekydes z Syros. W późniejszym zaś okresie starożytności stanowisko hilozoistyczne odnowili stoicy
Eleaci:
Twórcą właściwej szkoły elejskiej był Parmenides
Ksynofanes (576 p.n.e - 480 p.n.r) - poprzednik Parmenides i jego nauczyciel, pochodził z dolnej Italii, za młodu walczył z Persami, gdy potem Jonia stała się prowincją perską wyjechał na Zachód do Wielkiej Grecji. Wiódł życie wędrownego rapsoda, a na starość osiadł w Elei. Był głownie poeta, twórcą poezji etyczno - religijnej, wsławiony jako krytyk politeizmu. Napisał również filozoficzne dzieło O przyrodzie. Ziemię uważał za zasadę przyrody. Jednakże nie przyroda była właściwym przedmiotem jego zainteresowań, lecz bóstwo.
O bóstwie zaś nauczał, że jest jedno. W związku zapewne z przekonaniem Jończyków, że zasada świata jest jedna, twierdził, że i bóstwo jest jedno. Krytyczną i polemiczną postawę wywoływały w Ksenofanesie nie tylko sprawy religijne, ale też i sprawa poznania, o którym posiadamy parę jego refleksji. Po kilku pokoleniach filozofów, którzy doszli do rozbieżnych wyników, nic dziwnego, że mógł powziąć wątpliwości co do pewności tych wyników. Mówił tedy, że są one tylko prawdopodobne, że prawda objawia się jedynie stopniowo; a nawet mówił: „Co się tyczy prawdy, to nie było nikogo i nie będzie, kto by ją znał o bogach i o tych wszytkich rzeczach, o których mówię".
Ksenofanes z filozofii Jończyków wysunął na czoło myśl o jedności. Do tej myśli nawiązał Parmenides i wysnuł z niej wielką doktrynę filozoficzną
Parmenides uczeń Ksynofanesa. Przedstawiciel doktryny przeciwnej Heraliktowi. Napisał dzieło filozoficzne wierszowane ale niepoetyczne.
Teza naczelna:
W pierwszych teoriach filozoficznych, jakie wydała Grecja, tkwił nie od razu uświadomiony antagonizm jedności i mnogości: boć zasadę świata przyjmowano jedną, a świat składa się z mnogości rzeczy. Tkwił w nich również antagonizm między trwałością i zmiennością: bo zasadę świata miano za niezmienną, tymczasem świat ulega ciągłym przemianom. Parmenides przyznawał Heraklitowi rację, ale - wyciągał stąd konsekwencję: o niczym w przyrodzie nie można rzec, że jest, lecz tylko, że staje się. Byłoby nadużywaniem wyrazu nazywać przedmioty obserwowane w przyrodzie „bytem", boć nie jest bytem, co może przestać być. Parmenides pragnął rozproszyć te nieporozumienia i pojęcie bytu uczynił przedmiotem swych rozważań.
Teoria bytu:
„Trzeba z konieczności powiedzieć i myśleć, że tylko to, co jest, istnieje. Bo byt jest, a niebytu nie ma". Czyli, polegał na samej tylko (jak się dziś mówi) „ontologicznej zasadzie tożsamości".
- stosował metodę dedukcyjną
- teorię próbował uzasadnić przez epistomologię: Argumentował tak: Skąd wiemy, iż „niebytu nie ma"? Bo o niebycie niepodobna w ogóle myśleć: „niebytu nie można ani poznać, ani wypowiedzieć". Dlaczego? Gdyż między myślą a bytem zachodzi związek najściślejszy. „Ta sama rzecz jest i jest myślana", „tym samym jest myśl i rzecz, której myśl dotyczy, boć nie znajdujesz myśli bez czegoś istniejącego, co wypowiada się w myśli".
- Parmenides utożsamił myśl i byt, choć przecież widział, że spostrzeżenia ludzkie ulegają złudzeniom i wyobrażenia pełne są błędów
Zenon z Elei (490 p.n.e - 430 p.n.e) - znany z tego, że poległ w walce o demokrację przecwiko tyranowi. Jest autorem klasycznych paradoksów w sprawie mnogości i ruchu. Pokazł, że uznanie ruchu za zmianę miejsca w czasie jest sprzecznością. Podaje przykład Achillesa ścigającego się ze żólwiem. Jego dzieło O przyrodzie pisane jest prozą schemtyczną w formie pytań i opowiedzi - forma dialogu. Był apologetą i polemistą. Argumenty Zenona przeciw ruchowi:
1. Dychotomia
2. Tzw Achilles
3. Tzw Strzała - lecąca strzała w teraźniejszości nie porusza się lecz spoczywa w powietrzu i nie przebywa przestrzeni. Czas składa się z chwili.
4. Tzw Stadion
Heraklit z Efezu (550 r p.n.e - 480 p.n.e) - zaincjował tzw wariabilizm. Pochodził z Efezu, życie spędził w koloniach Azji Mniejszej. Odstąpiwszy wysoką godność dziedziczną bratu odsunął się od życia czynnego, pełen pesymizmu i niechęci do ludzi.
- Dzieło jego składało się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego; rozszerzył zatem, w porównaniu z filozofami przyrody, zakres badań.
- przez sposób pisania (eliptyczny i przenośny) nazywany był "ciemnym"
- Już nie tylko obserwacja zewnętrznego świata, jak u pierwszych Jończyków, lecz introspekcja stanowiła podłoże jego teorii.
- myśl krytyczna i polemiczna (przeciwstawił się m.in koncpecji Eleatów)
- podobnie jak filozofowie jońscy poszukiwał arche i znalazł ja w innym rodzaju materii - ogniu. Ogień staje się morzem, powietrzem, ziemią i znów z powrotem ogniem. Przemiany ognia odbywają się na dwóch drogach, „w dół" i „w górę": spływając z górnych swych siedzib ogień zmienia się w powietrze, ono znów opadając skrapla się w wodę, a woda spływa na ziemię i wsiąka w nią itd.
- wszytko jest oparte na zasadzie przeciwieństw - świat jako ciągła wymiana przeciwwstawnych określeń - zmino staje się ciepłem, ciepło - zimnem, wilgoć - wysycha, życie i śmierć, jawa - sen, dzień - noc.
- Dusza ludzka jest częscią boskiego ognia
- zmysły nas mylą, myśl osiąga prawde. Zmysłami odbieramy bodźce, a myślą poznajemy. Zmysły są subiektywne.
- zmiennośc przyrody - Phanta rei - wszystko płynie. Obrazem rzeczywistości jest więć rzeka.
obrazem rzeczywistości jest również śmierć „obawiamy się jednej śmierci, a już wielu śmierciom ulegliśmy"; „dla duszy jest śmiercią stać się wodą, dla wody jest śmiercią stać się ziemią". Natura jest ciągłą śmiercią i ciągłym rodzeniem się; ta sama natura jest ciągle inna: „do tej samej rzeki wstępujemy i nie wstępujemy".
- nie ma bytu jest tylko stawanie się
- teoria powszechnej zmienności to wariabilizm nazwyany heraklityzmem
-względność rzeczy - nie ma nigdzie wyraźnej granicy, są wszędzie ciągłe przejścia. Przekonanie o zmienności doprowadziło go do realatywizmu - nic z tego, co obserwuje nie ma własności stałych i bezwzględnych
- o początku świata nie było już mowy, bo nie stworzył go żaden bóg, lecz istaniał od zawsze i przekształca się odwiecznie
- nie mogło być mowy o stałym składniku przyrody, bo nic nie jest stałe.
- pojęcie Anaksymenesa pojmowane było jako stałe, a ogień Heraklita nie. Nie był składnikiem przyrody lecz fazą wiecznej pzremiany - jakby równoważnik wszytkich rzeczy. Ogień jako obraz zmiennej rzeczywistości.
- porządek, wedle którego dokonują się przemiany, jest stały
- człowiekiem rządzi rozum - Logos. Stą wniosek, że i wszechświatem rządzi rozum. Rozum jest wieczny jak świat.
- był pierwszym filozofem, który rozmyślał nad sobą, a nie tylko nad przyrodą. Przyrodę rozumiał jako analogię do własnych przeżyć. Wiedział, że przeciwieństwa uzupełniają się i w przeciwieństwie do Eleatów nie lękał się ich.
- miał zainteresowania humanisty i postawił refleksje epistemologiczne i etyczne
- kult prawa i jednostki wyższej: prawo boskie i prawo ludzkie
- prymitywny totalista i antyindywidualista
- Znał, rzec można, dwa typy moralności: przeciętną i wyższa, moralność tłumu i moralność mędrca.
- NASTĘPCY. Uczniem Heraklita był Kratylos, który głosił wariabilizm w jeszcze skrajniejszej postaci, a którego słuchaczem był Platon. Heraklit oddziałał również pośrednio
na dalsze generacje: Platon przejął dla realnego (ale tylko dla realnego) świata wariabilizm; relatywizm i zainteresowania humanistyczne rozwinęli sofiści, zwłaszcza Protagoras; teorię ognia i rozumu kosmicznego odnowili stoicy.
Pitagoras (570 p.n.e - 500 p.n.e) - urodził się we wschodnich jońskich koloniach. Neopitagorejczycy stworzyli jego legendę. Urodził się prawdopodbnie na Samos. W wieku około 40 lat opuścił Jonię, która wówczas wszczynała walkę z Persami. Osiadł w Wielkiej Grecji. Tam też roztoczył akcję reformatorską: jako jej narzędzie w mieście Krotonie założył związek znany pod nazwą pitagorejskiego. Sam Pitagoras nie pozostawił po sobie żadych pism, a te które później kursowały w Grecji pod jego nazwiskiem, były apokryfami. Pitagoras dla pitagorejczyków był autorytetem, co w tradycji Greckiej sprawiało pozory mądrości i tak stworzyli postać fikcyjną, która później owaino wielką legendą.
Sam Pitagoras dał zapewne początek religijnym, etycznym i politycznym ideom, głoszonym przez pitagorejski związek. Mniej natomiast jest pewne, czy był także inicjatorem idei naukowych pitagoreizmu; w każdym razie nie stworzył całej nauki pitagorejskiej, która należy do późniejszej fazy w rozwoju kultury umysłowej i była dziełem wielu jednostek.
ZWIĄZEK PITAGOREJSKI: Powtał w Krotonie (Italia Południowa). Po spaleniu Krotonu wybitni następcy Pitagorasa przenieśli się do Teb (Filolaos i Lysis). Lisys był nauczycielem Epaminodosa. Choć brał udział w walkach partyjnych w Grecji nie był związkiem typowo politycznym. lecz etycznym. Przyłaczył się do politycznej partii arystokratycznej z nadzieją, że przez znią urzeczywistni sew surowe i konserwatywne hasła moralne. Były to hasła doryckie. Związek cechowała nagła zmienność powodzeń i niepowodzeń Po roku 440 p.n.e związek polityczny pitagorejczyków został rozbity. Właściwym podłożem związku były cele religijne, do których dostosowali przepisy etyczne. W Jonii nie było warunków ku temu wieć związek przeniseiono do Wielkiej Grecji. Związek kładł nacisk na życie ascentyczne, pitagorejczycy żyli jak w klasztorach. Przez to związek stał się ośrodkiem badań naukowych. W V w. dokonał się w związku rozłam: na „akuzmatyków" i „matematyków". Pierwsi przywiązywali uwagę do tzw ducha orfickiego i przylgnęli do tradycji mistycznych i sakramentalnych drudzy stawiali bardziej na podejście naukowe.Oni przekształcili związek w szkołę naukową.
Wierzenia pitagorejskie:
- dotyczyły duszy i metempsychozy i sprowadzały się do kilku dogmatów:
1. Dusza istnieje oddzielnie od ciała
2. Dusza może łączyć się z dowolnym ciałem
3. Dusza jest trwalsza od ciała
4. Ciało jest dla duszy więzieniem
5. Dusza jest więziona w ciele za popełnione winy
6. Dusza będzie wyzowlona z ciała kiedy się oczyściy
7. Życie cielesne służy wyzowlniu duszy
8. Nieszczęsciu jakim jest wcielenie można zapobiegać przez praktyki religijne
- wierzyli w wędrówkę dusz
- zasadą bytu była liczba, gorliwie zajmowali się matematyka, więc stąd stosunki liczbowe pojawiają się wszędzie . Wnioskowali, że liczby stanowią istotę wszystkiego. Liczba jako arche.
-symbolika liczb
- przeciwwstawiali liczby parzyste z nieparzystymi i przypisywali im znaczenie- tworząc system kategorii, zasadnicznych pojęć:
1. ograniczenie i nieograniczenie znaczenie to: punkt
2. parzystość - nieparzystość, prosta/linia
3. jedność - wielość, płaszczyzna
4. prawe - lewe, bryła/ciało geometryczne
5. męskie - żeńskie, barwa
6. spoczynek - ruch, życie
7. proste - krzywe, inteligencja, zdrowie, światło
8. światło - ciemność, miłość/mądrość
9. dobro - zło, technika/sprawiedliwość
10. kwadratowe - podłużne, doskonałośćwszechświata
Owe liczby są połączone harmonią (harmonia jest zależna od proporcji)
- Wszytko jest liczbą
- Sprawiedliwość jest kwadratem liczby 4 lub 9.
- nie rozumieli liczby jako abstrakcji lecz jako przestrzenna wielkość - realny kształt
- uznawali dwoistość bytu, w przeciwieństwie do jońskich filozofów (materialna zasada świata) Pitagorejczycy przyjeli zasadę, że forma może istnieć jedynie wespół z czymś, co jest formowane . Są więc dwa czynniki: kształtujący i kształtowany, ograniczający i ograniczany. Czynnikiem kształtującym i ograniczającym była właśnie dla pitagorejczyków liczba.
- dualizm kazał im dopatrywać sie przeciwieństw we wszytkim
- speulacje liczbowe rozwijali na dwa sposoby: spekulacje (Fantazja i symboliczne pojmowanie liczb) lub empiryczne dociekania naukowe
-ułożyli systematycznie straożytną symbolike liczb i ta spekulacje wprowadzili nawet do przyrody. Za ciało najdoskonalsze mielu kulę i tak też pojmowali świat.
- maja osiągniecia akustyczne: odkryli, że wysokość tonu w oktawie da się określić stosunkiem liczbowym
- twierdzili, że gwiazdy wydają dźwięk i obracają się na róznych wysokościach
-zajmowali się matematyką - umieli znaleźć drogę między symboliką a praktyką, z geometrii zrobili naukę.W geometrii odkryli dwa najważniejsze twierdzenia elementarne: o sumie kątów w trójkącie i twierdzenie noszące imię Pitagorasa, choć zapewne nie przez niego samego odkryte.
- przy wykonywaniu zadań powstały terminy: parabola, hiperbola, elipsa.
- w arytmetyce - klasyfikacja liczb: parzyste i nieparzyste, będące i nie kwadratami, odróżniali liczby niewymierne
-tworzyli początki matematyki i dowody ich były jeszcze prymitywne
- muzyka wedle ich wierzeń miała moc oczyszczającą: przyczyną dźwięku jest ruch i wkazują matematyczną prawidłowość.
- chcieli dojść do budowy wszechświata. Najpierw poszukiwali kształtu Ziemi. Były rużne poglądy: wklęsła, wypukła a oni uznali, że horyzontu nie da się objąć wzrokiem leczy myślą matematyczną.
- zerwali z tym, że wszechświat wypełniony jest ziemskim żywiołem, powietrzem, zatem gwiazdy poruszają się w próżni. Poruszają się przez tkwiącą w nich samych siłę.
- planety krążą po stałych orbitach, a nie błakają się.
- system pitagorejski - Ziemia krązy w okół idealnego ośrodka systemu planetranego
- Do pitagoreizmu przyznawał się Empedokles, ale chodziło mu zapewne o przekonania religijne, bo filozoficzne miał inne.
Sokrates (470 p.n.e - 399 p.n.e) syn Sofraniska (rzeźniarz) i Farenete (akuszerka). Nie był niczyim uczniem. Od niego zaczyna się filozofia człowieka. Nie napisał żadnych dzieł. Jego poglądy poznajemy przez jego ucznia Platona (Dialogi Platońskie). Urodził się w Atenach i tam spędził całe życie. Karjowi slużył jako żołnierz i urzędnik - prytan. Podczas wojny dawał dowody męstwa, a w czasie pokoju - rozwagi Poświecił się działalności nauczycielkiej - był tzw sofistą. Miał żonę Ksantybę. Oskarżony o deprwację młodzieży oraz bezbożność (twierdził, że jest wysłannikiem Boga). Ojciec etyki. Uczył ludzi cnoty, a ściślej mówiąc rozumu, aby przez to doprowadzić ich do cnoty. 3 polityków ateńskich w zmoiwe przeciw niemu zlożyło pozew. Sokrates na rozprawie nie wyparł się swoich poglądów i nie chciał uciec z więzienia. Wyrocznia Delificka, że nie znała mądrzejszego człowieka od Sokratesa. Wraz z rodziną żył w niedostatku. Był wszędzie tam gdzie mógl znaleźć rozmóców, zyskał sobie koło zwolenników i uczniów. Przeciętny Ateńczyk nie uważał go za kogoś kogo traktuje się poważnie. Spotykał sie z dużą krytyką. Ostatnie dni spędził w rozmowach z uczniami; Platon, choć wówczas z powodu choroby nieobecny, opisał w Fedonie na podstawie relacyj, ostatnie chwile Sokratesa.
Sokrates zajmował się tylko człowiekiem. Zajmował się jedynie sprawami etycznymi i logicznymi. Logikę uważal za niezbędną dla etyki.
- uważał, że cnota jest dobrem bezwzględnym
-cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem
- cnota jest wiedzą - wszelkie zło pochodzi z nieświadomości
- szukał prawdy razem ze swoimi uczniami - słuchaczami
- nie był teoretykiem lecz wirtuozem metody:
1. Metoda elenktyczna - metoda zbijania, polegała na doprowadzaniu do absurdu. "Wiem, że nic nie wiem", wcyiąganie z ludzi niewiedzy. Celem było zdemaskowanie tego, co jest pozorem wiedzy i oczyszczenie zeń umysłu.
2. Metoda maieutyczna - sztuka położnica - mniemał, że każdy człowiek posiada w sobie wiedzę prawdziwą, ale jej sobie nie uświadamia i trzeba mu w tym dopomóc. Spełniał ją przy pomocy pytań. Metoda ta dziś nosi nazwę metody heurystycznej. Podzielił pytania na proste. Poszukiwania rozpoczął od stwierdzenia faktów znanych i uznanych. Do czynnośći trudniejszych przechodzil drogą analogii.
3. Metoda indukcyjna - Jak zaś tę metodę pojmował, to wykazuje najlepiej jego rozmowa z Eutydemem spisana przez Ksenofonta. Aby ustalić, co to jest sprawiedliwość, Sokrates każe napisać po jednej stronie „S", po drugiej „N" i następnie pod „S" spisywać w jednej kolumnie wszystko, co jest czynem sprawiedliwym, a pod „N" - co niesprawiedliwym. Wypadło spisać pozycje bardzo różnorodne i rozbieżne. Na tę rozbieżność powoływali się sofiści, by dowieść, jak względna jest sprawiedliwość. Sokrates, przeciwnie, dążył do tego, aby względność przezwyciężyć i znaleźć cechy wspólne wszystkim czynom sprawiedliwym, ogólne cechy sprawiedliwości
- toria poznania głosiła, że prawdę można poznać za pomocą tworzenia ogólnych pojęć
-Sokrates był intelektualistą
SOKRATYZM - skrajny moralizm połaczony ze skarjnym intelektualizmem. (wszystkie jego poglądy na temat wiedzy i cnoty....)
Wzmianki co do uczniów sofistów i Sokratesa:
I. Cynicy np. Antystens z Aten. Był uczniem Gorgiasza i Sokratesa. Należał do ploretariatu ateńskiego. Nazwa szkoły cynicznej pochodzi od Cynosarges, gdzie wykładał. Miał wrogie stosunki z Platonem. Od Sokratesa wziął przeświadczenie, że cnota jest najważniejszą wartościa w życiu człowieka. Wszytsko inne jest obojętne (to jest nowość, tego Sokrates nie znał!) W etyce doprowadził pogląd Sokratesa do skrajności: uważał, że cnota jest jedynym dobrem i celem w życiu. Jego uczniem był Diogenes z Synopy
II. Cyrenaicy np. Arystyp z Cyreny: sprawy praktyczne są ważniejsze niż teoretyczne. Toteż lekceważenie wiedzy i niewiara w nią cechowały cyrenaików tak samo jak cyników. Wiedzę pojmowali całkowicie w duchu Protagorasa, jako dostarczaną wyłącznie przez zmysły i zupełnie względną Ponadto ograniczali ją jeszcze w myśl subiektywizmu: poznajemy tylko własne stany, a nie rzeczy, które te stany wywołują.
Platon (427 p.n.e - 347 p.n.e) - rodowity Ateńczyk. Nazywał się Arystokles i był ponoć rosłym mężczyzną. Tak go nazywał jego mistrz - Sokrates, który miał na niego znaczny wpływ. Przez 8 lat był jego uczniem i przyjacielem, ale nie był przy jego śmierci. Po jego śmierci wyjechał do Megary a potem to Egiptu. Ok. 388 r pne udał się na Sycylię. Tyranem był tam Dionizjusz Starszy. Misja kończy się spzredaniem go w niewole na rynku. Wykupił go kolega Anicerysa i dzięki temu wrócił do Aten, gdzie założył Akademię Platońską (szkoła publiczna). Uczył filozofii i matematyki. Utworzył Koło Uczniów, którzy spotykali się regularnie. "Dialogi: to tak na parwdę jego myśli wpisane w usta Sokratesa. Według Greków idealny Grek. Umarł w dniu swoich urodzin - uznany za półboga. Był też uczniem Kratyla.
Pierwszy filozof, który pozostawił spuściznę literacką: 35 dialogów autentycznych. Pierwsze głównie wspominają Sokratesa, drugi etap do arcydzieła o głębokiej treści np. Uczta, Fedon, Fajdros, Protagoras, trzeci okres to suche rozprawy, trudniejsze w odbiorze np.: Polityk, Sofista , Parmenides, Kratylaos, czwarty okres - schyłek życia np.; Państwo (wizja utopijna). Jego pisma łączą w sobie artyzm i treść filozoficzną - wyjątkowe połączenie. Opis śmierci Sokratesa w Fedonie obok męki Chrystusa jest najbradziej dramatycznym opisem śmierci w historii.
Najważniejsze są: Obrona Sokratesa, Laches (dialog o odwadze), Charmides (o roztropności), Eutyfron (o pobożności), Protagoras (o cnocie), Gorgiasz (dialog o retoryce, zawierający krytykę egoizmu i hedonizmu), Kratyl (dialog o języku, będący zarazem krytyką heraklityzmu i nominalizmu), Menon (dialog o możności uczenia się cnoty, z ważnym epizodem epistemologicznym), Fajdros (alegoryczny opis stosunku duszy do idei), Fedon (o nieśmiertelności duszy), Uczta (o miłości), Teajtet (o poznaniu), Państwo (wielkie dzieło w dziesięciu księgach o idealnym państwie, zawierające poglądy Platona we wszystkich ważniejszych dlań kwestiach), Parmenides (pokaz dialektycznej metody), Sofista (o bycie), Fileb (o dobrach, specjalnie o stosunku rozkoszy i' mądrości), Timaios (filozofia przyrody w formie opisu stworzenia świata), Prawa (powtórzony wykład teorii idealnego państwa). - Tytuły tych dialogów brane są zazwyczaj od imienia jednego z rozmówców. O teorii idei, będącej jądrem poglądów Platona, nie traktuje specjalnie żadne pismo jego, natomiast większość posługuje się nią: Fedon stosuje ją w psychologii, Teajtet w teorii poznania, Państwo w teorii państwa, - Timaios w filozofii przyrody. Przy okazji szkicowana była sama nauka o ideach: najdokładniej w Państwie i Fedonie, w poetyckiej prze-nośni w Fajdrosie: autokrytykę teorii idei zawierał Parmenides.
- jest źródłem i początkiem filozofii europejskiej w szerokim znaczeniu idealistycznej
U Platona oprócz cnoty w filozofii pojawia się tzw. intuicja. Platon rozszerzył pogląd Sokratesa o wiedzy zawartej w pojęciach do wszystkich istniejących pojęć - nie tylko etycznych. Sokrates nie sądził, że pojęcia etyczne mają odwzorowanie w rzeczywistości wręcz przeciwnie. Platon postawił jeszcze inne pojęcia i stworzył nowe zagadnienie: co jest rzeczywistością?
- jak wszyscy filozofowie greccy był realistą: był pewien, że pojęcia zawierają wiedzę i muszą więc mieć jakiś przedmiot rzeczywisty. Własnością pojęć jest jedność i stałość.
-Tymczasem wszystkie rzeczy, jakie znamy z doświadczenia, właśnie tych cech nie posiadają, są bowiem złożone i zmienne: to trzecia przesłanka. Stąd wniosek: nie rzeczy są przedmiotami pojęć.
-rozważał sprawę piękna - idea piękna oraz inne pojęcia
-odkryty przez siebie byt nazwał właśnie "ideą". Idei jest wiele i stanowią one odrębny świat. Ustrój świata idei jest hierarchiczny (od niższych do co raz wyższych, aż do najwyższej idei - idei dobra)
-idee były paradoksem dla laików, a także dla niektórych filozofów.
-skupił się na etyce i matematyce
-idee nie tylko rozwijały filozofię, ale usuwały też trudności dawnej filozofii. Bezsensowny stał się spór o to czy byt jest zmienny czy stały: jest po torszę taki i taki.
- Platon miał podejście dualistyczne: przyjmował, że istnieje wiele rodzajów bytu
- mówiąc ściśle, nie ma dwóch rodzajów bytu, lecz jest tylko jeden, mianowicie idee.
- idea nie jest bytem fizycznym, bo uczestniczą w wielu rzeczach (to samo odnosi się do róznych rzeczy), nie jest też bytem psychicznym, bo są przedmiotami myśli.
- Platon nie podał gotowej teori idei
- Kto pojmuje idee na podobieństwo rzeczy lub myśli, ten natrafia na trudności i absurdy; takie pojmowanie Platon wykluczał
- Nasuwały się dwie możliwości: pojmować idee bądź w sensie logicznym, bądź w religijnym. Platon najczęsciej opisywał idee w pierwszej interpretacji. Zapewne wahał się między obu interpretacjami, immanentną i transcendentną.
- idee istniejąw sposób ponadczasowy, same dla siebie. Istnieją w bezwzględnej czystości i w bezruchu. Tworzą własny, niezmienny świat.
- idealizm Platona ma dwojaki charakter:
1. Arystotelizm - drobiazgowe badanie przyrody, wierzy w moc rozumui logik. Spadkobiercami Platona są wszyscy stoicy i scholastycy
Nauka o Duszy:
Trzy rodzaje duszy:
1. Rozumna - w głowie
2. Impulsywna - serce/płuca
3.Zmyslowa - brzuch/żołądek
Trzy rodzaje cnoty:
1. Mądrość
2. Męstwo
3. Umiarkowanie
dodatkowo 4. Spraweidliwość - pełnia harmonii duszy
Trzy hierarchie w państwie:
1. Filozof - mędrzec, uczciwość
2. Wojsko - żołnierz posiada męstwo
3. Rolnik
-Platon wierzył w reinkarnację. Twierdził, że dusza jest wieczna - nie ma początku ani końca. Dusza nieśmiertelna ma początek a nie ma końca.
-kiedy dusza zgrzeszyła wchodziła w inne ciało by odpokutować ale nie pamięta swojego życia idealnego. Cykl powrotu może trwać nawet 10.000 lat
-funkcja biologiczna duszy: Filozofowie-przyrodnicy widzieli w duszy czynnik życia: człowiek żyje, póki ją w sobie posiada, a umiera, gdy ją traci. Platon zachował ich biologiczne pojmowanie duszy: również i dla niego była czynnikiem życia, bez którego ciało jest martwe. Życie jest źródłem samorzutnego ruchu.
- Zachowując biologiczne rozumienie duszy, Platon przestał ją natomiast rozumieć materialnie. Dusza jest, właśnie jako czynnik życia, przeciwieństwem materii, bo materia jest z natury bezwładna, a dusza jest źródłem ruchu. Jest realna, ale nie materialna
- funkcja poznawcza duszy: wczesna filozofia grecka nie uznawała funkcji poznawczej za funkcję psychiczną, lecz funkcję ciała. Platon to zmienił. Nie mając narządów zmysłowych dusza poznaje tu sama. Nie ciało poznaje lecz dusza.
- nie poznanie rzeczy, lecz idei przemawiało, według Platona, najdobitniej za tym, że poznanie jest funkcją duszy.
- funkcja religijna duszy: Faktycznie więc Platon operował niejednym, lecz dwoma pojęciami duszy: szerszym i węższym. Pierwsze było oparte na rozważaniach biologicznych i psychologicznych, drugie na religijnych. Dusza w pierwszym znaczeniu obejmowała czynności zmysłowe, w drugim - była samym rozumem. Pierwsza była składnikiem materialnej przyrody, druga nie była niczym z tą przyrodą związana. Pierwsze pojęcie rozwinął wśród następców Platona Arystoteles, drugie odnowił religijnie myślący schyłek starożytności, a rozwinęło chrześcijaństwo.
- Dusza a ciało: dusza jest nieśmiertelna, jest oddzielna od ciała, niezależna, dusza w przeciwieństwie do ciała nie jest złożona z części (stanowi jedność), z wyższości duszy nad ciałem wynika, że jej połaczenie z ciałem nie jest dla niej korzystne, dusza jest niematerialna
- uważał, że wiedzę dusza musiała zdobyć przed urodzeniem. Pojęcie duszy związane jest z pojęciem życia. Złem duszy jest niesprawiedliwość, niewstrzemięźliwość, tchórzostwo i cemnota a to prowadzi do upadku.
- Platon stawiał - wzorem orfików - pytanie, dlaczego dusza, doskonała i wieczna, związana jest z ciałem niedoskonałym i znikomym? Odpowiedź dał etyczno-religijna, taką samą jak oni; przyjmował wraz z nimi, że a) dusza istniała pierwotnie bez ciała, b) zaciążył na niej grzech, c) dla odkupienia została złączona z ciałem.
Nauka o przyrodzie:
1. Celowość świata: Platon był daleki od mechanistycznego pojmowania przyrody, cechującego filozofię Demokryta. w przyrodzie widział nie zbiór mechaniczny części i wytwór ślepej konieczności, ale zespół organiczny, ułożony celowo i rozumnie.
-choć jest materialna to ma pierwiastki idealne i duchowe
-widząc niedoskonałość przyrody przeciwstawił jej doskonałe idee, np.:
Skoro Ziemia jest kulista, a szlaki planet okrężne, to znaczy, że we wszechświecie panują kształty najprostsze i najdoskonalsze i że harmonia jest zasadą jego budowy.
- Nie przypadek tedy ani mechaniczna konieczność, lecz cel świata - jego doskonałość - tłumaczy szczegóły jego budowy. Czas np. istnieje po to, by upodobnić świat do wiecz-ności, planety - bo potrzebne do miary czasu; żywioły są cztery, bo tyle członów ma doskonała proporcja; rośliny istnieją, by służyć za pokarm dla istot rozumnych, istoty żywe są celowe w każdym szczególe, celowa jest ich organizacja, ich kształty, funkcje ich narządów. W całości świat jest „widzialną, żywą istotą, obrazem twórcy, postrzegalnym bogiem, jest największy i najlepszy, najpiękniejszy i najdoskonalszy".
2. Materia: świat musiał z czegoś powstać, musiała istnieć materia, z której świat zostastał zbudowany. Była, obok Demiurga i idei, trzecią przyczyną świata: obok sprawczej i celowej była przyczyną materialną.
- materia z natury jest bezkształtna, nieograniczona i nieokreślona, ale może przyjmować wszelkie kształty.
- Gdy Demiurg dał tej nieokreślonej materii określony kształt, wtedy powstał z niej wszechświat.
- idee i dusze Platon włączył do przyrody jako jej składniki. Po odciągnięciu tych składników dla materii została sama nieokreśloność i niedoskonałość.
- dwa wieczne czynniki bytu: idee i materia.
- świat nie postępuje lecz cofa się. Na początku był doskonały ale to się zmieniło
- Pierwej stworzone zostały dusze, jako najdoskonalsze składniki świata, a potem dopiero ciała. Ciała jako twór niedoskonały nie mogły być pierwotnym tworem Boga. Stworzone były po duszach i dostosowane są do niej jako narząd. Ciało to wtórny składnik świata.
-Badając zjawiska przyrody szukał dla nich nie tylko przyczyn, lecz także celów; przyjąwszy, że świat jest „najpiękniejszym z tworów", dedukował z tego założenia „wedle pojęć i liczb" jego własności.
- W dziedzinie przyrody Platon nie poruszał się tak swobodnie jak w rzeczach etycznych i logicznych
- nieprawdą jest, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy i że poznanie jest niemożliwe
- poznanie rozumowe - Teajteta w całości jest poświęcone rozważaniom na temat poznania. Pierwotną grecką koncepcją było, że poznanie jest to postrzeganie: rzeczy można poznać tylko przez zetknięcie się z nimi za pomocą zmysłów. Platon tę koncepcję odrzucił. Odrzucenie jej było konsekwencją teorii idei - bo zgodnie z nią poznanie ma obejmować idee, postrzeganie zaś zmysłowe oczywiście nie nadaje się do poznawania idei. Jeżeli w ogóle można poznać idee, to jedynie myślą, a nie zmysłami. Platon doszedł do przekonania, że zmysły nie tylko nie sięgają idei, ale też nie wystarczają do poznania rzeczy. Barwy poznajemy oczami, dźwięki uszami; ale różność, jaka zachodzi między barwą a dźwiękiem, nie jest widziana ani słyszana; tak samo tożsamość, liczba i wiele innych własności „wspólnych". Nie posiadamy dla nich właściwego organu zmysłowego
-poznanie wrodzone - myśl jest niezależna od postrzegania, twierdził, że myśl, choć występuje po postrzeżeniu, nie opiera się na nim.
- Z postrzegania nie moglibyśmy np. zaczerpnąć pojęcia równości, bo rzeczy, jakie postrzegamy, nie są nigdy naprawdę równe i tylko zbliżają się do równości. Stosunek jest odwrotny: to nie pojęcia opierają się na spostrzeżeniach, lecz postrzeżenia - na pojęciach.
STOPNIE POZNANIA
- Od prawdziwego poznania wymagał dwóch rzeczy: aby dotyczyło samego bytu i aby było niezawodne.
- Wiedza rozumowa i zmysłowa stały się przeto dla Platona stopniami na drodze poznania.
- Platon rodzielił też myśl na dwa rodzaje: myśl dyskursywną i myśl intuicyjną.
- Platon rozwinął teorię nauki i metodę dialektyczną (teoria naukowa w duchu skrajnego racjonalizmu)
- Taki wzgląd kazał Platonowi wąsko ująć pojęcie nauki i ograniczyć jej za kres do czysto racjonalnych dociekań. Empiryczna znajomość faktów wcale, wedle niego, do nauki nie należała; obserwacja nie była metodą naukową.
- Dla Platona dialektyka była czymś więcej niż metodą, była filozofią. Ona bowiem, i ona jedna, ze względu na swój nieempiryczny sposób postępowania pomija zjawiska i sięga idei, jako zaś nauka o ideach jest nauką o prawdziwym bycie, a tym właśnie ma być filozofia.
- Platon był stanowczym wrogiem empiryzmu, ale nie był równie stanowczym zwolennikiem racjonalizmu
- miłość platoniczna - emocjonalna
- Ta jego dojrzała teoria etyczna składała się z trzech tez: 1) dobra stanowią hierarchię, 2) szczytem hierarchii nie jest żadne z dóbr realnych, lecz dobro idealne: idea dobra, 3) dobra realne są natomiast początkiem i nieuniknionym etapem w drodze do szczytu
- Etyka Platona, a zwłaszcza jego nauka o miłości, mimo swój poetycki polot i patos, była najpozytywniejszą częścią jego filozofii; transcendentne były dla niej nie byty, lecz cele, a stosunek idei i zjawisk nie był stosunkiem dwóch światów, lecz stosunkiem celów i środków. Tu idealizm Platoński miał najwznioślejszą, a zarazem najmniej metafizyczną postać
Nauka o państwie:
- konkretne działania człowieka nie przejawiają się w indywidualiźmie, życiu jednostkowym lecz w życiu społecznym
- platońska teoria państwa stawia mu cele
- państwo powinno dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideom - powszechność i stałość
- Państwo doskonałe ma jeden cel obowiązujący wszystkich; nie jest dopuszczalne, aby każdy obywatel dążył na swoją rękę do swojego dobra. (Państwo - organizm)
- państwo musi być oparte na wiedzy
- do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są dla niego potrzebni
- idealne państwo jest ascetyczne
- Ta utopia Platońska była oparta na pięknej zasadzie: na podporządkowaniu jednostek państwu, a państwa celom czysto moralnym, idealnym, powszechnym i stałym.
ESTETYKA
Platon sam był artysą oprócz filozofem, miał zaufanie do natchnienia, nad wszytsko cenił twórczość. W poezji widział boski „szał" (/uaria), w poecie „boskiego męża", pośrednika między bogami a ludźmi, przez którego przemawiają bogowie.
Nie wyzwolił się jednak z greckiego poglądu, że malarstwo i rzeźba są z natury tylko umiejętnościami a malarz i rzeżbiarz to rzemieślnik. Przejął myśl znaną już sofistom, że osnową sztuk jest naśladownictwo. Mistyczne rozumienie sztuki jako wieszczbiarstwa i źródła najgłębszego poznania raz po raz odtąd powracało w dziejach, a rozumienie naturalistyczne, jako naśladownictwa, było w ciągu wielu stuleci najbardziej rozpowszechnioną z teorii estetycznych.
PODSUMOWANIE: ISTOTA PLATONIZMU.
Platonizm jest idealizmem, czyli teorią głoszącą, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania, obok pierwiastków realnych, które są przemijające, istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi. W szczególności platonizm oznacza:
w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny;
w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jest niższe i zależne od niej;
w teorii poznania: przekonanie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona i że wiedza zmysłowa, jako zależna i niepewna, musi jej być podporządkowana; w metodologii: uznanie metody dialektycznej i podporządkowanie jej wszelkiej metody empirycznej.
w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne, jako niższe, powinny im być podporządkowane i traktowane tylko jako środki.
Wpływ Platona
Platon na razie nie oddziałał: Grecja nie poszła torem jego wskazań politycznych, a teorie Platona nie przyjęły się nawet we własnej jego szkole. Jednakże dość prędko przyszedł jego czas; jeszcze przed końcem ery starożytnej nastąpił przewrót uczuć i przekonań, rzeczy doczesne i zmysłowe straciły na wartości wobec wiecznych i nadzmysłowych, zewnętrzne wobec wewnętrznych, „ludzkość nawróciła się na platonizm". Ostatnie wieki filozofii starożytnej od I w. p.n.e. są pod przemożnym wpły-wem Platona.
Jednocześnie pod jego też wpływem powstała filozofia chrześcijańska, a ustrój kościelny zrealizował zasadnicze punkty Platońskiego programu z Państwa. Przez wczesne średniowiecze aż po XIII w. Platon był nieporównanie najpotężniejszą powagą europejskiej filozofii. W XIII i XIV wieku też nie przestał liczyć zwolenników, a już w XV w. rozpoczęło się w filozofii „odrodzenie" pod hasłem powrotu do Platona.
Arystoteles (384 pne - 322 pne) nazywany jest Stagirzystą bo uordził się w Stagirze. Był synem lekarza dworskiego Amnitosa. Pochodził z rodziny lekarzy. Ze środowiska, w którym wyrósł wyniósł pewien zasób wiedzy empirycznej, przyrodniczo - lekarskiej. W wieku 18 lat przybył do Aten i do Akademii Platońskiej Uczył się tam przez 20 lat (aż do śmierci Platona). Po śmierci Platona zaczął podróżować po wyspach Grecji. Był nauczycielem Aleksandra Wielkiego. W około 334 r po objęciu tronu przez Aleksandra wrócił do Aten, gdzie założył szkołę zwaną Liceum, którą wzorował na Akademii, ale miała ją prześcignąć. Szkoła znajdowała się w Likeionie. Utworzył pierwszą znaną nam bibliotekę. Gdy po śmierci Aleksandra rozpoczął się ruch antymacedoński w Grecji, opuścił Ateny i udał się do Chalkis, gdzie wszakże niebawem żywot zakończył. Uchodził wówczas za macedońskiego agenta.
Na filozofii Arystotelesa wzorowana jest prawie cała filozofia chrześcijańska. W jego bibliotece było wiele okazów zoologicznych, a jego szkoła stała się instytutem badawczym, w którym uczeni musieli ze sobą współpracować. Napisał olbrzymią zoologię. Przed napisaniem "Polityki" zebrał ponad 180 konstytucji róznych miast Grecji. Jego dzieła popredzone są dużymi traktatami.
Dzieła:
- pisma logiczne: Organon, Kategorie, Analityki Pierwsze i Wtóre, Hermeneutyka
- pisma fizyczne: Fizyka, O Niebie, Metereologia, O duszy, O częsciach zwierząt, Botanika (zaginęła)
- pisma etyczne: Etyka Eudameiska, Etyka Wielka, Etyka Nikomachejska (jego ojeciec Nikomach), Polityka, Konstytucja Ateńska.
- inne: Retoryka, Poetyka
Jego pisma dzielą się na:
1. Pisma wydane przez niego samego i przeznaczone dla szerszego ogółu. Pochodziły z pierwszego okresu gdy Arystoteles należał do Akademii
2. Materiały naukowe
3. Pisma zawierające opracowania naukowe
4. Pisma logiczne
5. Pisma przyrodnicze
6. Metafizyka
7. Pisma praktyczne
8. Pisma poetyczne
- Arystoteles jest realistą i jest najwybitniejszym przedstawicielem naszego kręgu kulturowego. Od Platona nuaczył się idealizmu ale z natury był właśnie realistą.
- od Platona przejął ostatecznie tylko połowę: zachował teorię wiedzy, ale odrzucił teorię bytu. Zaprzeczał, iżby istniały idee poza jednostkowymi rzeczami; natomiast uznawał, że wiedza jest zawarta w pojęciach ogólnych. Stanęło na tym: byt jest jednostkowy, a wiedza - ogólna.
- Dociekania naukowe rozpadły się na dwa działy: naukę o wiedzy i naukę o bycie; logika, traktująca o wiedzy ogólnej, oddzieliła się od metafizyki, traktującej o jednostkowym bycie
Zasługi:
- stworzenie logiki formalnej
- stworzenie metodologii nauk dedukcyjnych
- zwrócenie uwagi i pierwsze systematyczne obserowowanie przyrody
- stworzenie naukowej psychologii
- stworzenie metereologii
- był wielkim politykiem, a więc napisał pierwszy ścisły traktat prawa konstytucyjnego
- stworzył pierwszą systematyczną estetykę.
- charakteryzuje go grecki umiar i harmonijne podejście do każdego zagadnienia. Jest idealistą ale nie w takim sensie jak Platon.
- nie szuka idei poza światem lecz znajduje ją w materii.
- jest spirytualistą
- dusza jest w ciele ale nie jest w nim uwięzion. Dusza jest w harmonii z ciałem. Nie rząda rozbicia ciała i duszy
- wysoko ceni znaczenie rozumu (logika formalna). Nie odrzuca ani świadectwa zmysłów ani intuicji
- system zwany filozofią jedności. Jedność ta jest strukturalna w systemie i materialna, bo jego wzrok jest zwrócony na to, co łaczy fragmenty w całość
- filozofia trzeźwa oparta na doświadczeniach, postępująca metodycznie i logicznie.
- Pojęcia są ogólne w mniejszym lub większym stopniu i tworzą przez to hierarchię coraz ogólniejszych pojęć. Szczytem hierarchii są najogólniejsze rodzaje
- Analogiczne stosunki panują w teorii sądów. Sądy również tworzą hierarchię, mianowicie hierarchię racji i następstw, przy czym sądy bardziej ogólne mogą stanowić rację dla mniej ogólnych, nigdy odwrotnie. Szczytem hierarchii sądów są sądy najogólniejsze.
- Hierarchiczny układ pojęć, powiązany definicjami, i hierarchiczny układ sądów, powiązany dowodami, stanowią idealny obraz wiedzy, ale nie wiedzy rozwijającej się, lecz już zakończonej. Logika Arystotelesa zawierała tedy metodę wykładania wiedzy zdobytej raczej niż metodę jej zdobywania. Że z ogółu wynika szczegół, a nie odwrotnie, to leży w naturze rzeczy
- funkcja rozumu: na podstawie materiału dostarczonego przez zmysły poznaje to, co jest w rzeczach ogólne, a przeto, jak mniemał Arystoteles, istotne. Wiedza rozumowa jest celem, natomiast wiedza zmysłowa jest niezastąpionym początkiem i podstawą. W taki sposób Arystoteles oddawał rozumowi i zmysłom suum cuigue i kompromisowo godził pretensje racjonalizmu i sensualizmu
- Arystoteles, kładąc nacisk na empiryczną podstawę poznania, stawał w opozycji przeciwko jego rzekomym czynnikom wrodzonym, ale bardziej jeszcze przeciwko czynnikom mistycznym. Żadne wieszcze natchnienie nie może zastąpić doświadczenia. W przeciwieństwie do Platona, który widział bezsilność rozumu wobec ostatecznych zagadnień, Arystoteles ufał rozumowi, a nawet i zmysłom
- . Arystoteles dokonał podziału oddzieliwszy najpierw logikę jako dyscyplinę przygotowawczą, a następnie podzieliwszy filozofię na dwa wielkie działy: na teoretyczną i praktyczną. Dychotomię tę uzasadniał zarówno tym, że rozum posiada dwojaką funkcję (poznawanie zasad bytu i zasad działania), jak i tym, że możemy wieść dwojaki tryb życia (życie badawcze i życie czynne).
- filozofii praktycznej wyróżniał dwa główne działy, etykę i politykę
- Filozofię zaś teoretyczną dzielił trychotomicznie na fizykę, matematykę i pierwszą filozofię.
- Arystoteles żywił przekonanie, że bytem samoistnym, czyli - wedle ukutego później łacińskiego terminu - „substancją" są jedynie konkretne rzeczy. Jednak z tych „kategorii" (orzeczenie) jedna tylko „rzecz" jest substancją, natomiast jakości, kwanty i stosunki mogą istnieć tylko w związku z rzeczami jako ich „przypadłości"
- Rozważania logiczne skłoniły Arystotelesa do rozróżnienia w substancjach dwu składników - forma i materia
- Własności pojęciowe, ogólne, gatunkowe rzeczy Arystoteles nazwał formą, a pozostałe materią. Forma była dlań ważniejsza: bo pojmował ją jako realny odpowiednik pojęcia, zupełnie tak jak Platon ideę transcendentną
- istotny składnik rzeczy stanowi to, co w niej jest pojęciowe. Posągiem jest tylko to, co posiada własności należące do pojęcia „posąg"; i te tylko są dla posągu istotne, wszystkie inne są przypadkowe
- Wyjaśnienia własności rzeczy można szukać w czworaki sposób: odwołując się bądź do formy rzeczy, bądź do ich materii, bądź jeszcze do ich przyczyny sprawczej lub celu. Poznawszy bowiem formę rzeczy lub jej materię, przyczynę lub cel, rozumiemy przez to samą rzecz
Forma, materia, przyczyna i cel
- Ponieważ naturę formy stanowi działanie, Arystoteles charakteryzował ją jako energię (eregyeta, po łac. actus, stąd też „aktem" zwana). Ponieważ zaś forma jest istotnym składnikiem bytu, więc energia, aktywność, działanie stanowią istotę bytu. „Jest" to nie znaczy „zajmuje przestrzeń", lecz znaczy „działa".
- materia jest Jest potencją wyraz o dwóch znaczeniach: siła i możność
- W jego koncepcji przyroda była więc 1) substancjalna, 2) jakościowa, 3) dynamiczna, 4) celowa.
- Normalny ruch ciał - padanie kamienia lub wznoszenie się dymu - tłumaczył Arystoteles jako ich celowe dążenie do właściwego każdemu miejsca. Przy tym głosił, że odległość, jako będąca stosunkiem, a nie substancją, nie może działać i przeto nie może zmieniać siły owego dążenia. Wychodził tedy w mechanice z fałszywych założeń i fałszywie sformułował prawo ruchu, a błędowi jego sądzone było trwać przez tysiąclecia
- Świat jest wieczny, a zarazem przestrzennie ograniczony. Świat jest wieczny, bo materia, z której powstał jest wieczna
- analiza Pierwszego Motoru - Boga - Pierwszego Poruszyciela z perspektywy robaka
- ośrodkowa doktryna Arystotelesa to teoria aktu i możności
- w każdym przedmiocie można odkryć dwa podstawowe składniki: czynnik bierny i nieokreślony - możność oraz atkt (energis)
- rzecz, która może się stać taką a taką, nazywa się taką a taką możnością np.: biała ściana jest w możności, brła marmuru może być posoągiem w możności
- dwa czynniki podstawowe powstają jednak w wyniku aktu, istnieje sama materia, z której coś powstało. Akt więc to forma
AKT I MOŻNOŚĆ - FORMA I MATERIA
- trzeba dojść do tzw materii pierwszej - układ nieokreślony. Materia ta jest czystą możnością. Nie istnieje sama lecz pod jakąś formą.
- w biologii teoria celu i obserwacje biologiczne
- życie to zdolność ruchu spontaniczneg: materia porusza a akt jest poruszający
- Akt ten w roślinie czy zwierzęciu nazywa duszą (psyche entelecheja)
- Dusza jest formą ciała
- to co stanowi istotę i treśc duszy jestmiędzy formą a metrią
- broni jedności organizmu
Trzy rodzaje duszy:
1. Dusza roślinna (wegetatywna) - odpowiada za wzrost i żywienie się
2. Dusza zwierzęca - posiada funkcje poznania zmysłowego
3. Dusza ludzka - odznacza się zdolnością rozumowania i intuicji
- zajął się rozmnarzaniem zwierząt
-zgodnie z teorią aktu i możności twierdzi, że samiec odkrywa rolę aktu a samica funkcję możności. Samiec daje duszę, a samica ciało
- odróznia 9 klas zwierząt
- człowiek jest najważniejszym ze zwierząt i posiada tzw nous ( dusza roślinna + zwierzęca) Dusza zwierzęca ma 5 klas/zmysłów (nie są one organami). Poznanie zmysłowe jest neizawodne w soich granicach. Ponad zmysłami zewnętrznymi Arystoteles przyjmuje zmysły wewnętrzne
- poznaniu zmysłowemu odpowiada uczucie, które jest funckją zmysłową w przeciwieństwie do woli
-sfera psychiczna zależna od sfery fizjologicznej
-jego dusza duchowa wyposażona jest w nout: sprawność intuicja i myślenie, które człowiek za pośrednictwem zmysłów poznaje idealnie
- dusza duchowa musi być podwójna. Przed poznaniem zmysłowym dusza nic nie wie i dopiero działanie przedmiotów na zmysły pobudza ją do poznania
- trzeba przyjąć istnienie umysłu biernego, który jest niejako materią dla poznania i umysłu czynnego, który będzie działał na wyobrażenia , aby z nich wybrać treść intelektualną i wycisnąc ją na umyśle biernym
- umysł czynny opisany jest jako wieczny
- Arystoteles jest pierwszym autorem naukowej doktryny, która przetrwała do dziś
- celem człowieka jest eudaimonia - szczęście i tym największym szczęsciem nie jest możność ale cnota bo umożliwia doskonałość. Ona wymaga zdrowia, potem zamożności, potem obre stosunki rodzinne
- cnota dzieli się na intelektualną i moralną
Pięć cnót intelektualnych:
Teoretyczne:
1. mądrość
2. nauka
3. inteligencja
Praktyczne:
4. sztuka
5. roztropność
- cnota moralna nie leży w intelekcie, cnota nie jest więc tym samym co wiedza, pochodzi z dyspozycji wrodzonych. Głowne cnoty: sprawiedliwość, męstwo, umiarkowanie, przyjaźń.
- człowiek z reguły to zwierze społeczne stąd stawia: 1. rodzina, 2. gmina, 3. polis
- Państwo jest wychowawcą
-państwu nie wolno było znosić rodziny ani własności prywatnej
- nie ma idealnego ustroju
Sześć form ustroju:
W nich rządzący dbają o dobro całości, w zasadzie dobre:
1. monarchia
2. arystokracja
3. politeja
Rządzący troszczą się tylko o swoje dobro. Panuje korupcja
4. tyrania
5. oligarchia
6. demokracja
Cztery cele sztuki:
1. Zabawa
2. Kultura moralna
3. Oświecenie
4. Oczyszczenie
własności tego niezależnego bytu:
1) Jest nieruchomy i niezmienny: nie może być poruszany, bo nie byłby pierwszą przyczyną, ani nie może poruszać sam siebie, bo byłby bytem złożonym. 2) Jest niezłożony: bo zespolenie z części musiałoby mieć przyczynę. 3) Jest niematerialny: bo materia jest źródłem zmiany i wszystko materialne jest zmienne. Jest więc czystą formą, czystą energią. 4) Jest istotą duchową: inaczej bowiem niematerialnej formy niepodobna pojąć. 5) Jest rozumem: analogia z ludzkim życiem duchowym każe wyłączyć niższe funkcje psychiczne, jako pobudzane przez przyczyny zewnętrzne. 6) Jakże rozum może wprawiać w ruch materialny świat? Tylko w ten sposób, że stanowi cel, który pociąga świat. Działa „jak ukochany, który pociąga kochającego". Porusza świat będąc celem świata. Zasada jego działania to zasada nieruchomej atrakcji. 7) Działaniem rozumu może być jedynie myślenie. A przedmiotem myślenia może być w tym wypadku jedynie sam rozum: poznający bowiem upodobnia się do poznawanego i gdyby pierwsza przyczyna za przedmiot swych myśli miała świat, to upodobniłaby się doń i przyjęła jego niestałe własności. 8) Jest tylko jeden: inaczej nie byłoby jedności w świecie, świat byłby tylko zbiorem epizodów, a tymczasem świat rzeczywiście jest jednością. 9) Jest konieczny: bo nie zawiera materii, która nosi w sobie różne możliwości. 10) Jest doskonały: bo najdoskonalsza w bycie jest forma, rozum, energia.
Kosmologia:
- pojawia się okrąg niebiański i ziemski - dualizm świata i Boga, nidoskonałego i doskonałego bytu
-Bóg działa w sposób niezmienny więc ich ruch jest niezmienny
- Niebiański, wprawiany w ruch przez pierwszą przyczynę i przez pokrewne jej istoty, które wywołują ruch sfer, jest nieporównanie doskonalszy; ruch, jaki w nim panuje, jest okrężny (ruch okrężny jest najdoskonalszy, bo najbardziej regularny i jednolity), a materia - eteryczna. W okręgu ziemskim (który znajduje się w samym ośrodku świata) ruch normalny jest prostolinijny, a materia zbudowana z czterech żywiołów. Tamten jest okręgiem rzeczy wiecznych i niezmiennych na modłę eleatów, ten zaś zmiennych i przemijających na modłę Heraklita. I jeśli świat ziemski ma w sobie co cennego, to tylko przez wpływ świata niebiańskiego, przez działanie gwiazd.
Epikur z Samos (341 pne - 270 pne) był synem Ateńczyka, założył Szkołę w Ogrodzie (pod krzakiem). Prowadził prosty tryb życia, był mistrzem w zachowaniu umiaru.
- naówczas Ksenokrates zarządzał Akademią, a Arystoteles żył jeszcze, ale przebywał już w Chalkis. Epikur słuchał filozofów różnych kierunków; przez demokrytejczyka Nauzyfanesa poznał atomizm; poznał również poglądy sceptyka Pirrona.
- Pisma jego były bardzo liczne i różnorodnej treści; Diogenes Laertios wspomina o 300 napisanych przezeń księgach, a wymienia tytuły 40 dzieł; dzięki Laertiosowi przechowały się zwięzłe Zasady Epikura oraz 3 jego listy, zawierające zarys fizyki, meteorologii i etyki. Poza tym odnaleziono w Herkulanum części jego wielkiego dzieła 37 ksiąg o naturze. Reszta zaginęła
- hedoznim łaczył z kultem życia. Ważny dla niego jest brak cierpień
- epikureizm to system skrajnie realistyczny, nominalistyczny. mechaniczny w etyce hedonistycznej
- etyke uznają za cel w filozofii i sądzą, że nauka teoretyczne jest najzupełniej zbędna. Logika jest w ogóle niepotrzebna. Jest u nich za to kanonika (docieranie do prawdy)
- Świat uwalnia człowieka z obawy przed bogiem, cierpieniem i śmiercią
- należy cieszyć się życiem i to jest już szczęście. Brak cierpienia = przyjemność
- życie jest dobrem i to jedynym jakie dano nam na własność
- byli niejako sektą czcicieli życia
- Złudzeniem była dla Epikura wiara w metempsychozę i w periodyczny powrót rzeczy
- przyjemności zewnętrzne cielesne są bardziej zasadnicze, gdyż duchowe nie mogłyby istnieć bez nich, są bowiem (np. przyjemność jedzenia) związane z podtrzymywaniem życia, a życie jest pierwszym szczęścia warunkiem; w tym sensie Epikur mówił, że „przyjemność brzucha jest podstawą i korzeniem wszelkiego dobra".
- ale duchowe dają więcej szczęścia
- Dwa są zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum.
- Epikur jest atomistą. Jego atomy spadają w próżni prostopadle. Ale będąc obdarzone wolną wolą mogą zboczyć z drogi.
- przyrodę należy pojmować mechanicznie, a nie teologicznie
- odrzucić należy wszelki rozum świata i Opatrzność
- życie powsataje poprzez działanie czynników mechanicznych, rozwija się przez walkę o byt
- bogowie są ciałami ale posiadają subtelniejsze ciała
- miarą dobra i zła są przeżycia
- ideałem jest spokojność umysłu
- roztropność, męstwo, umiarkowanie
- filozofia uczy rozumności i jest to najlepszy sposób na osiągnięcia szczęścia
- wytworzył, on jedyny w okresie hellenizmu, system ściśle przyczynowy, podczas gdy wszystkie inne szkoły rozwijały tylko finalistyczną metodę Platońskiego Timaiosa.
- wytworzył, on jedyny w okresie hellenizmu, system ściśle przyczynowy, podczas gdy wszystkie inne szkoły rozwijały tylko finalistyczną metodę Platońskiego Timaiosa.
- Był przekonany, że dusza, jako rzeczywista i czynna, musi być cielesna. Jest cielesna, ale - zgodnie z powszechnym w starożytności poglądem - innej natury niż ciała; pojmował ją jakby jakiś koloid, jako materię płynną rozprowadzoną po całym ciele, na podobieństwo ciepła. Dusza i ciało są dwiema materiami, dwoma rodzajami atomów, oddziaływającymi na siebie wzajem
- „Poczwórnym lekarstwem" na te cztery cierpienia miała być filozofia Epikura; dwa pierwsze leczyła jego etyka, dwa następne jego fizyka: 1) radość, która jest jedynym dobrem, łatwa jest do zdobycia, jeśli tylko człowiek żyje rozumnie; 2) cierpienie, które jest jedynym złem, łatwe jest do zniesienia, bo gdy jest silne, to nie jest długotrwałe, a gdy długotrwałe, to nie silne; a zresztą, to nie cierpienie naprawdę dokucza ludziom, lecz lęk przed cierpieniem ; 3) bogów nie ma się co lękać, bo nie mieszają się do życia ludzkiego; 4) i śmierci nie, bo „największe zło, śmierć, nie dotyka nas ani trochę, gdyż póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć, nie ma nas". Ludzkość, dzięki kulturze, jaką sobie wywalczyła, zdołała już osiągnąć pewną ilość szczęścia
- Stanowisko, jakie Epikur w niej zajął, było sensualistyczne: przez wrażenia zmysłowe, i tylko przez nie, można znaleźć prawdę - sensualizm epistemologiczny
- Wrażenia odtwarzają rzeczywistość taką, jaka jest; nacechowane są jasnością i dają poczucie oczywistości
- sensualizm psychologiczny - zajmował się genezą poznania, oparli się na wrażeniach zmysłowych: dopatrzyli się w nich nie tylko kryterium poznania, ale także jego źródła, z którego wszystkie nasze przedstawienia i sądy się wywodzą. Znaczy to, że wyznawali sensualizm również i w sensie genetyczno-psychologicznym
- Epikurejczycy zajmowali się również indukcją w sensie logicznym
Plotyn (203 pne - 270 pne) urodził się w Likopolis w Egipcie. Młodość spędził w Aleksandrii i tam rozpoczął naukę filozoficzną. Spośród filozofów aleksandryjskich pociągnął go najwięcej Amoniusz Sakkas. Jest twórcą neoplatonizmu. W 244 r pne udał się do Rzymu Przeszedł przez życie obcy sprawom materialnym i doczesnym, pochłonięty całkowicie życiem duchowym. Wstydził się, jak pisze uczeń jego i biograf, Porfiriusz, że posiada ciało. Dlatego był szanowanym kierownikiem duchowym. Sprzyjał mu sam cesarz Galien. Zmarł w kampanii rzymskiej. Chciał założyć miasto filozofów Platonopolis.
- zaczął pisać późno bo w wieku 50 lat i pisał niesystematycznie a nauki Platona brał dosłownie
- pozostawił 54 pisma, które Porfiriusz ułożył w 6 dziewiątek, czyli Ennead.
- były to rozprawy etyczne, fizykalne, kosmologiczne, o rozumie, o bycie, dobru i jedności
- w Bogu podkreśla transtendencje - Boga wynosi ponad wszytsko
- Bóg nie jest osobą
- na wstkutek transtendencje nie może być mowy od stworzeniu przez Niego. Wyłania On za to z siebie umysł - na kształt promienia światła. Jest też logosem. 5 kategorii:
byt, ruch, stałość, tożsamość, różnica
- metaria nie jest tylko marnym cieniem bytu jest także rodzajem nibytu
- wszelkie zło pochodzi z materii, ale jest ona konieczna
- stworzenie materii przez duszę jest bezwolne i deterministyczne. Jest też czynnością wieczną
- świat zmysłowy jest marnym odblaskiem świata nadzmysłowego
- punktem wyjścia dla jego filozofii był dualizm
- To dynamiczne pojęcie bytu umożliwiło stworzenie monistycznego systemu: nie ma wielu bytów, lecz jest jeden byt, rozwijający się i przybierający różnorodne postacie. Naturalną cechą bytu jest ekspansja. Dzięki niej wyłaniają się z bytu coraz nowe jego postaci.
- Plotyn zakładał, że postacie bytu są więcej lub mniej doskonałe. Im byt jest doskonalszy, tym ma większą moc twórczą; a twór jest zawsze mniej doskonały od twórcy
- ABSOLUT - filozoficzne przeciwstawienie świata idealnego i realnego. Zgodnie z duchem czasu świat idealny był w jego oczach doskonalszy od realnego. Ale i w ideach nie widział doskonałości zupełnej i wnosił stąd, że istnieje byt od idei doskonalszy. Bóg stał ponad ideami. Byt pierwotny, jako najdoskonalszy, musi być wolny od jakiejkolwiek mnogości i jakichkolwiek przeciwieństw; jest przeto czystą jednią
- z absolutu emanują inne postacie bytu, ale coraz mniej doskonałe, coraz mniej posiadające jedności, coraz bardziej zależne. Postacie te Plotyn nazywał hipostazami. Wyróżniał ich trzy: duch, dusza i materia.
- proces emanacji jest konieczny, nie jest dziełem woli
- Pierwszą po absolucie hipostazą był świat ducha, czyli świat idealny
- Drugą hipostazą był dla Plotyna świat psychiczny, pojmowany przezeń jako jedyna dusza świata, w której zawarte są dusze jednostkowe
- duszę ludzką Plotyn dzielił na dwa składniki: wszystkie funkcje związane z ciałem, funkcje roślinne i zwierzęce, a także wszystkie niedoskonałości i grzechy składał po platońsku na część niższą duszy, aby za to wyższa była całkowicie wolna od więzów cielesnych i wszelkiej niedoskonałości. Tak pojętą duszę mógł zaliczyć do wyższych regionów bytu.
- Drogę wzwyż dusza może przebyć różnymi szlakami: przez wysiłek poznawczy, estetyczny lub moralny. Toteż teoria poznania, estetyka i etyka stanowiły równoległe człony systemu filozoficznego Plotyna.
- Teoria poznania Plotyna nie była teorią nauki, jak u Platona, ani logiką formalną,
jak u Arystotelesa Była natomiast teorią zbliżenia się do Boga przez poznanie. Poznanie takie nie mogło być dziełem ani zmysłów, ani dyskursywnego rozumu. Plotyn musiał, podobnie jak Platon i Filon, odwołać się do specjalnej zdolności umysłu: do intuicji. A intuicja musiała tu być pojęta w szczególny sposób : nie była - jak jeszcze u Platona - aktem intelektualnym, lecz - jak już u Filona - czymś zgoła innym : ekstazą, „zachwyceniem", bo tylko na takiej drodze możliwe jest połączenie z absolutem; nie była to czynność wyłącznie poznawcza, lecz raczej akt moralny, i jako taka wymagała nie studiów, lecz ćwiczenia ducha i oczyszczenia.
- sztuka była dla niego twórczością urzeczywistniającą idee; że zaś twórczość jest najdoskonalszą własnością boskiej istoty, więc praca artysty jest odblaskiem bóstwa i sposobem upodobnienia się do niego
- etyka u Plotyna otrzymała nowy charakter. To, co dotąd uważano za cnoty, przestało być najwyższym celem życia moralnego; ponad cnoty „obywatelskie", poza które nie wychodził Platon ani Arystoteles, Plotyn kładł cnoty oczyszczające, a jeszcze ponad nie cnoty najwyższe, które upodobniają dusze do Boga
- neoplatonizm jest oparty na schemacie aleksandryjskim, ale wyróżniał się autonomicznością, pełnością systemu, w którym uwzględniał wszelkie zagadnienia i dyscypliny filozoficzne, monizmem
- Neoplatonizm był ostatnią formacją filozoficzną, jaką wydała Grecja. Pod jego znakiem kończyła się filozofia starożytna; ale przetrwał starożytność, zaszczepiony myśli chrześcijańskiej
POJĘCIA
Absolut – byt istniejący samoistnie, bez zewnętrznej przyczyny.
Etymologia – dział językoznawstwa zajmujący się pochodzeniem i pierwotnym znaczeniem wyrazów.
Abstrakcja – pogląd, twierdzenie oderwane od rzeczywistości, nieodpowiadające rzeczywistemu stanowi rzeczy, wyprowadzone z pewnych z góry przyjętych założeń.
Agnostycyzm – każda doktryna wykluczająca możliwość poznania absolutu, ograniczająca możliwości poznawcze człowieka do zjawisk zmysłowych.
Antropomorfizm – wyobrażanie bóstw na podobieństwo człowieka, przypisywanie im ludzkich cech psychicznych i zachowań.
Byt – to, co jest, wszystko, cokolwiek istnieje; „byt jako byt” był, począwszy od Arystotelesa, pierwszym przedmiotem badań metafizyki i ontologii.
Bóg – byt duchowy albo wiele różnych bytów nadziemskich, będąca racją istnienia i funkcjonowania świata i człowieka.
Czas – u Arystotelesa miara wszelkiego ruchu; u św. Augustyna potrójne skierowanie duszy na przepływ zdarzeń (pamięć, uwaga i oczekiwanie); fiz. wielkość służąca do chronologicznego szeregowania zdarzeń.
Dedukcja – wyprowadzenie ze zdań uznanych ich logicznych następstw, wnioskowanie.
Dedukcjonizm – prąd myślowy podkreślający wagę dedukcji , dzięki czemu wszystko rozważane jest logicznie, można z tego wyciągnąć wnioski, czyli obserwacja eksperymentalna.
Deizm – pogląd, wg którego Bóg stworzył świat, lecz nie interweniuje w bieg jego zdarzeń.
Dialektyka – filozofii pojęcie podlegajace wielowiekowej ewolucji, używane w kilku różnych znaczeniach: 1) w starożytności sztuka dyskutowania, zwłaszcza umiejętność dochodzenia do prawdy przez ujawnianie i przezwyciężanie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika.
Dualizm – dwoistość, istnienie obok siebie 2 odrębnych i niezależnych zjawisk, nurtów, pierwiastków, zasad działania lub poznania (np. materii i ducha, ciała i duszy, dobra i zła).
Dobro – to, co pożądane przez wszystkich, czemu można przypisać wartość pozytywną, a zarazem, co samo jest wartością.
Doświadczenie – kategoria teoriopoznawcza, oznaczająca całokształt procesu postrzegania rzeczywistości lub ogół postrzeżonych faktów; tradycyjnie w filozofii wyróżnia się 2 główne rodzaje doświadczenia: doświadczenie zewnętrzne (ekstraspekcyjne, tj. zmysłowe), czyli zespół wrażeń zmysłowych, uzyskiwanych przez podmiot w toku poznawania rzeczywistości za pośrednictwem zmysłów, oraz doświadczenie wewnętrzne (introspekcyjne, tj. umysłowe, rozumowe, intelektualne itp.), polegające na uświadomieniu sobie przez podmiot własnych przeżyć psychicznych.
Empiryzm – stanowisko zakładające, że podstawową rolę w poznaniu pełni doświadczenie, a rola umysłu jest mniej znacząca.
Eudajmonizm – pogląd etyczny, wg którego szczęście osobiste lub społ. jest najwyższym dobrem i ostatecznym celem człowieka.
Fenomenologia – w filozofii termin oznaczający: 1) naukę o zjawiskach danych w doświadczeniu, a szczególnie stanowiących jego fundament.
Fideizm – pogląd podważający rolę intelektu w poznaniu i uzasadnieniu prawd ostatecznych (zwłaszcza istnienia Boga i prawd moralnych); wg rzeczników f. jedynym niepodważalnym źródłem wiedzy na temat tych prawd jest objawienie, przyjmowane przez człowieka w akcie wiary.
Fikcjonizm – pogląd, wg którego tworzenie fikcyjnych pojęć i teorii jest konieczne do lepszego poznania i zrozumienia rzeczywistości.
Gnoza – centralne pojęcie gnostycyzmu oznaczające ezoteryczną wiedzę o rzeczywistości transcendentnej (Bogu), uzyskiwaną bądź przez iluminację, bądź przez inicjację; u podstaw gnozy stoi koncepcja dualizmu ducha i materii, dobra i zła, wiedzy i niewiedzy; wg gnozy wiedza jest jedynym środkiem do osiągnięcia zbawienia.
Gnostyzyzm – ogólna nazwa synkretycznych systemów rel.-filoz. II–III w. opartych na gnozie; łączył wątki filozofii hellenistycznej, judaizmu i chrześcijaństwa.
Hedonizm – ogólna nazwa doktryn etycznych, według których przyjemność (rozkosz) jest jedynym dobrem, celem życia i głównym motywem postępowania ludzi.
Idealizm – pojęcie określające wszystkie kierunki filozoficzne, według których idea, myśl, świadomość są pierwotne, natomiast byt, rzecz — wtórne.
Imperatyw kategoryczny – bezwarunkowy nakaz spełnienia obowiązku; stanowi wyraz powszechnego prawa i poszanowania człowieczeństwa, które nigdy nie powinno zostać zredukowane jedynie do roli środka prowadzącego do jakiegoś celu.
Intelektualizm etyczny – pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle – jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna. Sformułowanie tego stanowiska przypisuje się Sokratesowi, który pierwszy twierdził, że grecka szeroko pojmowana cnota tożsama jest z wiedzą.
Logos – wieloznaczne pojęcie będące synonimem słowa, rozumienia, rozumu, zasady porządkowania, prawa rządzącego rzeczywistością; niezmienność związków i stosunków zachodzących wśród powsz. zmienności rzeczy oraz podmiotową zdolność poznawczą, wynikającą z uczestnictwa rozumu jednostki w rozumie kosm.
Metafizyka – nauka filozoficzna, której przedmiotem są pryncypia (pierwsze zasady strukturalne) bytu.
Materializm – stanowisko filozoficzne, głoszące, że jedynie istniejącym, samoistnym bytem jest materia — cielesne, przyrodnicze, czasoprzestrzenne, niezniszczalne tworzywo świata, do którego sprowadzają się lub którego są modyfikacjami, pochodnymi i od którego są zależne wszelkie przejawy rzeczywistości; pot. postawa życiowa polegająca na traktowaniu rzeczy, bogactw materialnych, przyjemności cielesnych jako głównego celu ludzkiego życia; przeciwieństwem tak rozumianego materializmu jest idealizm jako postawa życiowa.
Mimesis – kategoria estetyczna rozwinięta przez Arystotelesa, oznaczająca naśladowanie natury (rzeczywistości, życia, ludzkich czynności) w dziele sztuki, nierównoznaczne z jej wiernym kopiowaniem (dopuszcza stosowanie idealizacji lub satyrycznej i groteskowej deformacji).
Mistycyzm – prąd filoz.-rel. występujący w różnych kulturach i religiach, uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z ostateczną rzeczywistością, w szczególności z absolutem (pojmowanym jako byt osobowy lub nieosobowy, a w kontekście rel. — bądź jako sacrum, bądź jako Bóg religii monoteistycznych), zwłaszcza za pomocą intuicji i objawienia jako najwyższych form poznania; także postawa, stanowisko wyrażające poglądy oparte na doświadczeniach mistycznych.
Monizm – pogląd w metafizyce, według którego (w przeciwieństwie do dualizmu i pluralizmu) natura wszelkiego bytu jest jednorodna.
Naturalizm – stanowisko dążące do wyjaśnienia rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczące ogół zjawisk działaniem praw przyrody.
Nominalizm – jedno z głównych stanowisk w tzw. sporze o uniwersalia; neguje istnienie realnych odpowiedników pojęć ogólnych (cech, relacji, praw nauki), uznając istnienie jedynie przedmiotów konkretnych.
Obiektywizm – stanowisko filoz. (przeciwstawne subiektywizmowi), zgodnie z którym przedmiot poznania istnieje poza podmiotem poznającym i niezależnie od niego.
Ontologia – nauka o bycie.
Osoba – w większości koncepcji filozoficznych istota ludzka obdarzona godnością, wolnością i odpowiedzialnością, odrębna od innych i jednocześnie włączona we wspólnotę, kierująca się określoną hierarchią wartości, zdolna do samorealizacji.
Panteizm – ogólna nazwa doktryn filozoficznych lub religijnych utożsamiających Boga ze światem i negujących go jako osobę.
Personalizm – nurt współczesnej filozofii europejskiej akcentujący autonomiczną wartość osobowości w analizie rzeczywistości i bytu ludzkiego.
Pluralizm – pogląd przeciwstawny monizmowi, wg którego w rzeczywistości lub w poznaniu istnieje (działa) wiele różnych, niezależnych od siebie, podstawowych elementów — substancji, zasad, czynników, sił.
Pragmatyzm – nawiązywał do empiryzmu, pozytywizmu i utylitaryzmu, postulował praktyczny sposób myślenia i działania, uzależniający prawdziwość twierdzeń od ich użyteczności.
Racjonalizm – przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz o konieczności kierowania się nim we wszelkim działaniu.
Sceptycyzm – stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej.
Sofistyka – ruch umysłowy stworzony przez sofistów w starożytnej Grecji, metoda argumentacji polegająca na wykorzystywaniu wieloznaczności pojęć i na stosowaniu sofizmatów (sofizmat – rozumowanie pozornie poprawne, ale w istocie zawierające rozmyślnie utajone błędy logiczne, świadome dowodzenie nieprawdy), świadome posługiwanie się nieuczciwą argumentacją w celu udowodnienia fałszywej tezy.
Teocentryzm – przekonanie, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego, co istnieje.
Totalitaryzm – system rządów (oraz wspierająca go ideologia) charakterystyczny dla XX-wiecznych państw, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe szły w parze z rozczarowaniem do demokracji, jej kryzysem lub niedostatkiem (rządzi partia, a nie konkretna osoba).
Woluntaryzm – pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi człowieka: rozumem, intuicją itp.