ANALIZA SUBSTANCJI OBIEKTU - odkrywki
Po zakończeniu etapu pomiarów obiektu przechodzimy do analizy jego struktury architektonicznej

Podstawowym środkiem poznania konstrukcji muru są odkrywki.

Pozwalają one na dokonywanie obserwacji punktowych (lub szerszych), których suma składa się na poznanie całej, najczęściej skomplikowanej, struktury murarskiej badanego obiektu.

Odkrywką nazywamy zwykle odsłonięcie surowego muru spod tynku lub zdejmowanie młodszych nawarstwień tynkowych ze starszych.

Według J. T. Frazika proces ten „może być rozumowy lub mechaniczny".

1. odkrywki wykonujemy w miejscach i punktach, w których istnieją symptomy „formalne" lub „intuicyjne", (rozumowe) w badanym miejscu znajdziemy odpowiedź na zadane uprzednio pytanie robocze :

w partiach styków,

szwów

przewiązań

2. odkrywki dokonujemy mechanicznie, według z góry zaplanowanego porządku, np.

przy wszystkich otworach okiennych,

narożnikach izb

czy określonych miejscach elewacji.

Odkrywki architektoniczne w praktyce badawczej dzieli się na kilka typów formalnych.

odkrywki punktowe, posiadające kształt kwadratu czy prostokąta (stojącego lub położonego na dłuższym boku), najczęściej o wymiarach 50 x 30 cm.

Nie jest to wielkość podyktowana jakimikolwiek regułami naukowymi, lecz praktyką badawczą, która wskazuje, że taka przestrzeń badanego pola pozwala zapoznać się ze strukturą odkrytego surowego muru czy starszego tynku.

odkrywki pasowe, posiadające szerokość około 30 cm i znaczną długość, pozwalającą dokumentować np. wątek w trzech rzędach obserwowanych cegieł.

Formę pośrednią między odkrywkami punktowymi a pasowymi prezentują odkrywki szeregowe.

Jest to rodzaj pasa przerywanego „świadkami" o szerokości około 20 cm. Odkrywki szeregowe, posiadające zalety pasowych, nie powodują pełnej destrukcji odrzucanej substancji zabytkowej, są więc wskazane ze względów konserwatorskich, a także zawierają możliwość wtórnej weryfikacji wyników.

odkrywki o dowolnej, nieokreślonej w założeniu badawczym formie, których rozmiary wynikają z aktualnie rysujących się potrzeb. Służą one do pełnej obserwacji węzłów, odsłaniania większych płaszczyzn ścian, itp.

Pierwszy i ostatni z omówionych typów odkrywek wiąże się przede wszystkim z eksploracją „rozumową" obiektu, w lokalizacji mechanicznej dominują odkrywki pasowe i szeregowe.

Odkrywki szeregowe są szczególnie przydatne przy badaniach historycznych wystroju malarskiego, które to zadanie wyjątkowo powierza się badaczowi terenowemu.

specyfika obiektu narzuca często konieczność stosowania odkrywek pasowych i szeregowych przy podstawowym rozpoznaniu archeologiczno-architektonicznym.

często stosowane przy badaniu wnętrz, kiedy prowadzi się je dookoła izb na wysokości ramion czy oczu obserwatorów, przerywając je odcinkami pionowych odkrywek umieszczonych nad otworami.

Przy eksploracji takiej pamiętać jednak trzeba, że najwięcej potencjalnych informacji zawierać będą narożniki pomieszczeń.

Obserwacja partii murów badanych w odkrywce polegać powinna na zapoznaniu się z kolejno odrywanymi, nakładającymi się na siebie warstwami tynków, po upewnieniu się, że żadna z nich nie zawiera pozostałości wystroju malarskiego, aż do lica surowego muru.

W niektórych sytuacjach konieczne jest także usunie lica muru, co umożliwia zapoznanie się z jego wewnętrzną strukturą.

Wykonywanie i obserwacja odkrywek jest podstawowym środkiem prowadzącym do poznania substancji murowanej, umożliwiającej studia nad konstrukcją muru, sztuką i techniką budowlaną.

Analiza metryczna cegieł .

Zwracać należy szczególną uwagę na układ cegieł w murze.

Mur kamienny

W przypadku obiektu wzniesionego z kamienia podstawową czynnością jest określenie wątku muru kamiennego.

MUR KAMIENNY

W przypadku obiektu wzniesionego z kamienia podstawową czynnością jest określenie wątku muru kamiennego.

W odróżnieniu od ceglanego, wątki kamienne nie mają tak wyraźnie zaznaczonego oblicza chronologicznego, stąd poza okresem romańskim, ewentualne próby bezwzględnego datowania muru na podstawie wątku stosowane być muszą ze znaczną ostrożnością.

Szczególną uwagę zwraca się na:

wymiary i proporcje ciosów kamiennych,

wiązanie wzajemne ciosów w sąsiadujących ze sobą warstwach (w przypadku różnic międzywarstwowych rytmy poziome ciosów i rytmy poziome poszczególnych warstw),

szerokość (charakter spoiny) i gatunek kamienia.

W przypadku kamienia w znacznej mierze obrobionego, czyli tzw. rzędowanego, elementami porównawczymi są:

zakres obróbki bloków,

sposoby ich poziomowania (odległość poziomowania i rodzaj ich wykończenia),

sposoby uzupełniania ubytków miedzy blokami (drobny kamień, cegła tłuczona, zaprawa), wreszcie kamienia.

Przy stosowaniu w murze kamienia „dzikiego", czyli nie polnego wstępnej nawet obróbce, elementami porównawczymi są:

poziom kamienia,

spoinowanie

gatunek kamienia.

WIĄZANIA ŚCIAN

Jest to podstawowy sposób umożliwiający zbadanie chronologii względnej, przyjmując, że odcinki murów wiązanych ze sobą w partiach narożnikowych są sobie z reguły współczesne.

Z kolei stwierdzenie wyraźnego szwu w badanej partii zawsze dopuszcza możliwość interpretowania go jako śladu chronologicznego rozwarstwienia budynku, a w konsekwencji przyjęcie tezy o względnym starszeństwie jednego z murów.

Naturalnie szew budowlany nie zawsze musi być wyznacznikiem treści chronologicznych, świadczyć może o etapowym wznoszeniu ściany w obrębie jednej fazy chronologicznej, o organizacji warsztatu budowlanego, roli konstrukcyjnej ściany, itp.

Mimo tych licznych możliwości interpretacyjnych analiza szwów i przewiązań jest podstawowym narzędziem umożliwiającym podjęcie prób określenia chronologii względnej poszczególnych partii budynku.

OBRÓBKA KAMIENIARSKA

obserwacja śladów obróbki kamieniarskiej i próba określenia jej techniki.

Do obróbki stosowano różnorodne narzędzia, takie jak siekiery kamieniarskie, młoty, szpicaki czy dłuta.

pozostawiały one na powierzchni obrabianego kamienia charakterystyczne, możliwe dziś do określenia ślady.

W przypadku stwierdzenia śladów obróbki dłutem czy siekierą kamieniarską zwrócić należy uwagę na układ i długość nacięć (skośny, prosty, w jodełkę, itp.), przy obróbce szpicakiem - na wielkość i głębokość wgłębień.

PROFILE OTWORÓW

Ważne miejsce zajmuje także analiza otworów, ze szczególnym zwróceniem uwagi na profile (kamienne czy ceglane) otworów.

Analiza ta daje wskazówki zarówno do określenia chronologii względnej, jak i bezwzględnej.

Podstawową metodą analizy profilu otworu polega na:

poznaniu (niekiedy zrekonstruowaniu) jego krzywizny (lub raczej zestawu wielu krzywizn) określających formę zarówno przesklepienia, jak i rozglifienia otworu.

Profile otworów

Krzywizny te, przedstawione następnie w formie rysunków analitycznych, stanowią materiał porównawczy dla badań otworów w obrębie budynku, okresu chronologicznego, strefy architektonicznej, itp.

Analizę tę prowadzimy normalnie znaną metodą typologiczną.

W pewnych typach budynków ceglanych otwory komunikacyjne czy okienne profilowano często przy użyciu odpowiednio uformowanych cegieł zwanych „kształtkami" lub „profilówkami". Służyły one także do profilowania żeber sklepiennych, dzielenia płaszczyzn okien, wzbogacania glifów otworów