Romantyczny „nadgatunek”
Romantyzm to czas narodzin wielu nowych gatunków literackich, takich jak powieść poetycka, poemat dygresyjny czy dramat romantyczny. Należy jednak podkreślić, że w romantycznej świadomości nie było miejsca dla gatunków literackich. W epoce, w której aspiracje twórczej jednostki sięgnęły zenitu, kwestia formy gatunkowej stanowiła niedopuszczalne ograniczenie.
Kierując się wizją „poezji transcendentalnej” czy „poezji absolutnej”, nie można jej było rozpatrywać w odniesieniu do wyznaczników gatunkowych powieści. tragedii czy wiersza lirycznego. Stąd zrodziła się próba znalezienia niejako jednego „nadrodzaju”/ „nadgatunku”, jednoczącego w sobie wszystkie rozproszone dotąd formy wypowiedzi poetyckiej. W ujęciu Friedricha Schlegla takim właśnie „nadrodzajem”/ „nadgatunkiem” miała być powieść, rozumiana właśnie jako „poezja w ogóle”. Także inni autorzy przypisywali tak rozumianej powieści - co najmniej werbalnie - szczególną i wiodącą rolę w kształtowaniu literatury romantycznej. |
Niestety romantykom nie udało się dosięgnąć ideału, jednak gdzie tylko było to możliwe, łamali reguły gatunkowe, deformowali zastygłe struktury poetyckie. Stąd mowa o romantycznym synkretyzmie gatunkowym. Tak więc paradoksalnie wydzielając romantyczne gatunki (co okazuje się nieuniknione w badaniach historycznoliterackich), postępujemy wbrew założeniom epoki.
Dramat romantyczny
Literatura romantyczna potocznie jest kojarzona przede wszystkim z poezją, z twórczością liryczną, ale ważne jest, by zdawać sobie sprawę z tego, że dla romantyków ta część ich pracy pisarskiej stanowiła swoisty margines działalności literackiej. Romantycy zgodnie z założeniami epoki dążyli do stworzenia utworów-syntez, a ich ulubionym gatunkiem wypowiedzi stał się dramat romantyczny.
Dramat romantyczny możemy sobie natomiast wyobrazić jako wielki obraz, na którym oprócz postaci i ruchu w większych grupach osób przedstawione jest nie tylko ich najbliższe otoczenie, lecz również znacząca daleka perspektywa, a wszystko to w magicznym oświetleniu, które w ten czy inny sposób jest pomocne w wywoływaniu zamierzonego wrażenia. |
Gatunek ten został ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, w nawiązaniu do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego (Calderon) oraz różnorodnych form melodramatu. Dramat romantyczny to wcielenie koncepcji romantycznej formy otwartej, która charakteryzowała się następującymi cechami:
luźna kompozycja - w dramacie romantycznym związki przyczynowo-skutkowe mają drugorzędne znaczenie,
wieloosiowość, wielopoziomowość kompozycji,
zatarcie początkowej i końcowej ramy kompozycyjnej.
Inną ważną ideą realizowaną w dramacie romantycznym jest synkretyzm rodzajowy przejawiający się w swobodnym łączeniu elementów dramatycznych z epickimi oraz lirycznymi, co skutkowało tym, że obok monumentalnych scen zbiorowych występowały wspaniałe monologi liryczne. Ponadto dla romantyków normą było splatanie wątków realistycznych z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, patosu z groteską. Dramat romantyczny cechuje się swoistym rozmachem - autorzy nie licząc się z możliwościami technicznymi teatrów tworzyli dramaty bardzo trudne bądź wręcz niemożliwe do wystawienia na scenie (tzw. dramat niesceniczny), co spowodowało, że wiele z nich po raz pierwszy pojawiło się w teatrach dopiero w XX wieku (tutaj wiele zasług przypada Stanisławowi Wyspiańskiemu).
Do najważniejszych twórcy tego gatunku należą m.in. V. Hugo (np. Hernani), A. de Musset (np. Lorenzaccio), A. Mickiewicz (Dziady), J. Słowacki (Kordian), Z. Krasiński (Nie-Boska komedia).
Ballada
Ballada (z włoskiego ballare - tańczyć) to gatunek literacki z pogranicza epiki, liryki oraz dramatu, silnie zakorzeniony w tradycji. Początków ballady należy upatrywać w epickich pieśniach ludowych o rodowodzie celtyckim, rozwijających się już od XII wieku (szczególnie silnie między XIII a XVI) na gruncie angielskim i szkockim. Ballada w wersji szkocko-angielskiej, czyli tzw. ballada szkocka, to przede wszystkim pieśń epicka o tematyce złowrogiej i tragicznej, podejmująca popularne tematy nieszczęśliwej miłości, zdrady czy zemsty; cechowało ją nasycenie elementami fantastycznymi, wprowadzającymi nastrój posępny i tajemniczy. Protoplastów romantycznej ballady trzeba również doszukiwać się prowansalskich lirycznych pieśniach ludowych, które rozwinęły się w XIV-XV w. na terenie Włoch i Francji w nowe formy lirycznej wypowiedzi artystycznej (Ich realizacją jest np. twórczość słynnego Villona). Do popularyzacji i rozwoju tego gatunku przyczyniły się szczególnie dwa dzieła z drugiej połowy XVIII wieku:
Reliques of Ancient English Poetry (1765) Thomasa Percy'ego (biskup i folklorysta szkocki, żyjący w latach 1729-1811);
Volkslieder (1778/ 79) Johanna Gottfrieda Herdera (pisarz i filozof niemiecki żyjący w larach 1744-1803).
Przełom XVIII i XIX wieku to czas, kiedy ballada za sprawą tłumaczeń Juliana Ursyna Niemcewicza przedostaje się do polskiej literatury. Tutaj na kształtowanie się polskiej wersji tego gatunku ma duży wpływ duma (gatunek epicki, uprawiany m. in. przez Niemcewicza).
Kanoniczny zespół cech właściwych polskiej balladzie romantycznej wyznaczył Adam Mickiewicz w swoim tomie Ballady i romanse. Mickiewiczowskie ballady stały się nie tylko pretekstem do zagorzałej dyskusji między klasykami a romantykami o kształt literatury, ale również uczyniły z tej formy wypowiedzi literackiej sztandarowy gatunek romantyzmu polskiego, a w szczególności pierwszej fazy tej epoki. Według Klainera w tym czasie utrwaliła się postać klasyczna ballady, definiowanej jako:
(...) krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego, dialogowego ujęcia. |
Ten rodzaj ballady uprawiali poza Mickiewiczem Aleksander Chodźko (1804-1891), Stefan Witwicki (1801-1847), Antoni Edward Odyniec (1804-1885) oraz Władysław Syrokomla (1823-1862).
Ballada w sposób nierozerwalny łączy się z ludowością, to realizacja idei „pieśni gminnej”, w której krył się autentyczny duch narodu i z tego względu była tak ważna dla romantyków. Cechy gatunkowe polskiej ballady romantycznej:
forma: pieśń o charakterze epicko-lirycznym nasycona elementami dramatycznymi;
temat: niezwykłe wydarzenia legendarne lub historyczne;
szkicowa fabuła (zazwyczaj jeden wiodący watek) przeważnie z wyeksponowanymi momentami tajemniczymi, zagadkowymi, „cudownymi”; niekiedy pojawia się ingerencja sił nadprzyrodzonych; bardzo często fabuła przybiera charakter sensacyjny (np. Lilie Mickiewicza);
postaci: z reguły silnie stypizowane, o wyeksponowanej jednej, wiodącej cesze charakteru; najczęściej postaci te są ze sobą silnie skontrastowane;
narracja w dużej mierze zsubiektywizowana, często pojawiają się partie dialogowe;
narrator ma cechy aktywnego odbiorcy widowiska - żywo reaguje na obserwowane zdarzenia, ujawnia swoje reakcje emocjonalne (wykrzyknienia oraz domysły);
obecność konwencjonalnych ujęć i środków : paralelizm składniowy, stałe epitety, porównania, powtórzenia i refreny;
najczęściej występuje stroficzna budowa utworu.
Popularność ballad w romantyzmie przedlistopadowym spowodowała wybuch swoistej balladomanii, której wiele owoców na charakter ściśle grafomański. Szybka konwencjonalizacja tego gatunku doprowadziła do tego, że ten czołowy romantyczny gatunek stał się przedmiotem parodii, np. w wykonaniu Kornela Ujejskiego czy Juliusza Słowackiego. Po upadku powstania listopadowego ballada powoli zaczęła traciła swą rangę, w obrębie tego gatunku zaczęły powstawać nowe podgatunki, w których do głosu dochodził element realistyczny: ballada patriotyczna, społeczna, powstańcza. Ponadto w tym czasie ballada pozostawała pod wpływem innego gatunku zaczynającego swą ogromną karierę w latach 30. XIX w., tj. gawędy.
Powieść poetycka
Powieść poetycka, romantyczny wariant poematu epickiego, określany tą nazwą od 2 połowy XIX wieku; współcześnie używano terminu „powieść”, który zgodnie z ówczesnym jego rozumieniem, oznaczać miał nie tylko fabularność, ale i autentyczność relacji, w przeciwieństwie do „literackiego” poematu.
Powieść poetycka podobnie jak poemat dygresyjny to gatunek silnie związany z epoką romantyzmu, poza jego granicami stracił możliwość rozwoju. Kolejne próby wskrzeszania tej formy wypowiedzi wyraźnie miały charakter epigoński lub były nastawione na stylizację artystyczną.
Sonet Sonet nie jest gatunkiem stricte romantycznym, stanowi on formę wypowiedzi o tradycji renesansowej, szeroko stosowaną przez autorów wszystkich następnych epok. Gatunek ten ukształtował się w XIII wieku w poezji włoskiej (na Sycylii), prawdopodobnie na jego kształt miały wpływ gatunki poezji arabskiej i prowansalskiej. Początkowo sonet był mocno związany z włoską poezją ludową. W Polsce sonety pisali najpierw Jan Kochanowski oraz Mikołaj Sęp-Szarzyński, potem m. in. Sebastian Grabowiecki i Andrzej Morsztyn. XVIII wiek był okresem prawie całkowitego zaniku tego gatunku, dopiero romantyzm dokonał jego rehabilitacji.
W Polsce popularyzacja sonetu odbyła się za sprawą Mickiewicza i jego dwóch cykli sonetowych: Sonetów krymskich oraz tzw. sonetów odeskich (ten cykl został wydany pod tytułem Sonety, razem z Sonetami krymskimi w 1826 roku w Moskwie). Poza Mickiewiczem sonety pisali m. in. Słowacki i Goszczyński.
Kunsztowność kompozycji stroficznej wiąże się często z wykwintnością układu językowego, stąd sonet chętnie wykorzystuje wymyślne powtórzenia słowne, niezwykłe kompozycje rymowe (np. sonet na jeden lub dwa rymy), anafory, paralelizmy, gradacje itp. Rozmiar sylabiczny różny dla różnych języków, zazwyczaj dłuższy (np. w poezji pol. jedenasto- i trzynastozgłoskowiec), pozwala na kunsztowne rozwiązania składniowe i częste wprowadzanie rymów w średniówce, pomysłowo układanych. (...) Symetrie i asymetrie kompozycji stroficznej prowokują do wygrywania paraleli i kontrastów obrazowych między odpowiadającymi sobie strofami. Ta wielostronna kunsztowność sprawiła, że sonet od początku związał się zarówno z tematyką salonowo-erotyczną, jak z poważną problematyką refleksyjno-filozoficzną.
Dla romantyków sonet był przestrzenią nie tyle wirtuozerii poetyckiej (choć i tej nie brakowało), co poszukiwania syntezy, nieskończoności, filozoficznego i metafizycznego doświadczenia. Sonet romantyczny próbował dotknąć tajemnic wszechświata.
Poemat dygresyjny Poemat dygresyjny to jeden z najważniejszych i najciekawszych gatunków stricte romantycznych. Nawiązywał on do tradycji poematów Ariosta (żartobliwa technika narracyjna), poematów heroikomicznych (elementy parodystyczne i satyryczne) oraz twórczości Sterna (swobodna kompozycja). W obrębie tej formy literackiej występują elementy wypowiedzi:
Mamy więc po raz kolejny do czynienia z romantycznym synkretyzmem gatunkowym. Za ojca poematu dygresyjnego (podobnie jak powieści poetyckiej) uważa się George'a Byrona. W literaturze polskiej niedoścignionym mistrzem tego gatunku był Juliusz Słowacki. Najważniejsze poematy dygresyjne:
|
Główne tematy i motywy literatury romantycznej
Polskie utwory romantyczne pełne są rozmaitych motywów, podejmują różne tematy. W dziełach z epoki można spotkać na przykład wątki apokaliptyczne (Nie-Boska komedia), by już u innego autora czytać o sielskim i pozbawionym trosk życiu (motyw arkadii w Panu Tadeuszu).
Najbardziej rozpowszechnionym i najczęściej eksploatowanym „romantycznym” tematem jest chyba miłość. Twórcy uwzględnili jej wszystkie odmiany. Mamy na przykład miłość do ojczyzny (Konrad Wallenrod, Sonety krymskie, Pan Tadeusz, Dziady cz. III, Kordian, Grób Agamemnona), miłość do kobiety w dwóch wariantach: spełnioną (Pan Tadeusz) oraz tę trudniejszą (Faust, Dziady cz. IV). Jest także miłość w odniesieniu do śmierci. Jednym razem wygrywa walkę z odwiecznym porządkiem życia (Romantyczność, Dziady cz. IV), by kiedy indziej po prostu współistnieć obok (Konrad Wallenrod, Kordian).
Ważnym motywem jest także ojczyzna, realizowana w różnych perspektywach, np. w kontekście mesjanizmu (Dziady cz. III, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, Kordian) czy poszanowania dla tradycji, jaką zaszczepiło w nas przebywanie w Polsce (Pan Tadeusz, Konrad Wallenrod).
Często także pojawiają się tematy związane z bohaterem romantycznym, a raczej z jego zdefiniowaniem. Chodzi tu o bunt jednostki nieprzystosowanej do otoczenia (Oda do młodości, Dziady cz. IV, Pan Tadeusz), podróż jako element biografii (Faust, Dziady cz. II, Sonety krymskie, Kordian) czy samotność (Konrad Wallenrod, Romantyczność, Kordian).
Irracjonalizm
Irracjonalizm jest poglądem właściwym filozofii romantycznej. Jest to przekonanie o tym, że byt (rozumiany jako świat) można poznać pozarozumowo, wystarczy mieszanka wiary, uczucia i intuicji, z odrobiną nutki szaleństwa i wizjonerstwa. Pogląd ten przeciwstawia się racjonalnemu sposobowi poznania świata, postulując zastąpienie go środkami pozarozumowymi. Przykładem utworu, w którym obecny jest irracjonalizm, jest Romantyczność Adama Mickiewicza.
Ludowość
Ludowość jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech światopoglądu romantyków, którzy - zmęczeni nachalną indoktrynacją nowości - postanowili zwrócić się ku korzeniom ludowym. Skupiono się na analizie starych podań, mitów, baśni i legend, z których tacy twórcy, jak Adam Mickiewicz czy Ignacy Krasicki - wybrali to, co sprawiło, że literatura romantyczna jest pełna magii i nieokreślonego pierwiastka cudowności. Dlatego też pełno jest w tych tekstach elementów ludowej moralności, cech kultury mieszkańców wsi i pogranicza. Przykładami utworów o tematyce ludowej, powstałych wskutek fascynacji twórczością, językiem, obyczajami, wszystkim ty, co nieznane i zapomniane, są dzieła Adama Mickiewicza (Ballady i romanse, Dziady część II i IV Adama Mickiewicza).
Fantastyka
Fantastyka była kolejnym tematem i motywem literatury romantycznej. Widać ją na trzech płaszczyznach utworu: czasu (akcja rozgrywa się często w nocy, kiedy jest ciemno i czytelnik boi się tego, co przeczyta w kolejnym zdaniu), miejsca (zazwyczaj fabuła toczy się w miejscach odludnych, pustynnych) i postaci (bohaterowie często są bez biografii, którą autor ujawnia stopniowo, np. Konrad Wallenrod Mickiewicza czy Giaur Byrona). Wszystkie nadprzyrodzone, niezwykłe zjawiska i istoty inspirowały twórców, oczarowanych światem kreowanym przez Williama Szekspira (w romantyzmie istniał szekspiryzm, czyli fascynacja dziełami Anglika) do pisania kolejnych opowieści o duchach czy czarownicach, Tajemniczość jest częstym elementem w literaturze tej epoki, a wyobraźnia ulega gloryfikacji, stając się często niejako prawdziwą rzeczywistością.
Przykładami dzieł posiadających pierwiastki fantastyczne są Ballady i romanse Adama Mickiewicza, Balladyna czy Kordian Juliusza Słowackiego, a także Król Olch Goethego.
Orientalizm
Orientalizm to częsty motyw literatury romantycznej, zarówno europejskiej (Giaur Byrona), jak i polskiej (Stepy akermańskie oraz Sonety krymskie Mickiewicza).
Autorzy, pozostając pod wpływem zachwytu filozofią, tradycjami i obyczajami wschodnimi (arabskimi, perskimi, chińskimi, japońskimi, hinduskimi), egzotyką tamtych rejonów (językiem, kuchnią, religią), sytuowali postaci swych dzieł w odległych krainach, wprowadzali motywy związane z kulturą Wschodu, umożliwiając tym samym kreację tajemniczego, niezwykłego bohatera.
Historyzm
Historyzm dobrze odnalazł się w romantyzmie, w którym tak dużą wagę przykładano do historii własnego narodu. Dlatego też autorzy przenosili akcję w czasy największych sukcesów ojczyzny, najczęściej w średniowiecze.
W ich utworach widać poszukiwanie odskoczni od racjonalizmu, postulowanego z taką siłą w oświeceniu, od harmonii i ładu, jakie propagowali twórcy poprzedniej epoki. Rolę wspomnianej odskoczni pełniły "mroki średniowiecza", z których romantycy czerpali wiedzę oraz inspirację, co najpełniej widać w wierszach Cypriana Kamila Norwida.
Patriotyzm
Patriotyzm to postawa, jaką prezentowali zarówno autorzy, jak i bohaterowie romantyzmu - epoki, w której Polska nie istniała na mapie świata, była w niewoli, cierpiała z powodu rozdarcia między trzech zaborców. Jej obywatele, nękani koniecznością przyswojenia obcej kultury, poddania się nieznanej administracji, nauczenia się i posługiwania językiem zaborcy, chętnie sięgali po literaturę propagującą patriotyzm. Zaliczyć można do niej takie dzieła, jak Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz, III część Dziadów Adama Mickiewicza, Kordian czy Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego. To z nich Polacy czerpali nadzieję na poprawę swego losu, odnajdywali informacje na temat metod walki (konspiracyjna czy otwarta), wspominali sukcesy, odniesione podczas wszystkich bitew.
Indywidualizm
Poczucie odrębności towarzyszy wszystkim bohaterom utworów romantycznych (oraz ich autorom). Te oryginalne jednostki były przekonane o tym, że zostały stworzone do wyższych celów, że mają do wykonania zadania bardziej znaczące, niż reszta śmiertelników.
Konrad Wallenrod czy Kordian dążyli do zrealizowania swych zamierzeń, mimo iż nie mieściło się to w ogólnie przyjętych kanonach i normach społecznych. Nie bacząc na osamotnienie, wyobcowanie dalej wierzyli w to, że zostali natchnieni, że są wyjątkowi i pozostaną niezależni.
Mesjanizm
Teoria historiozoficzna o nazwie mesjanizm przeniosła się do literatury polskiej poprzez Koło Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego, pod wpływem którego przez długie lata pozostawali i tworzyli Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Seweryn Goszczyński.
Według założeń mesjanizmu, odwołującego się do judaistycznej koncepcji Mesjasza, wybitna jednostka lub cały naród ma misję posłannictwa wobec ludzkości, misję zbawienia świata poprzez ofiarę, cierpienie i śmierć. Dlatego też często człowiek dla ogólnej idei poświęca własne życie, a naród cierpi, aby odkupić winy innych krajów. Twórcą odmiany XIX-wiecznego mesjanizmu określa się Adama Mickiewicza. Stworzył on w III części Dziadów rozdział Widzenie księdza Piotra, w którym przedstawił ideę mesjanistyczną. Według niej Polska to ukrzyżowany Chrystus narodów, który poprzez własne cierpienie zbawi, oczyści i wyzwoli inne ludy.
Mistycyzm
Mistycyzm jest typową postawą przedstawicieli epoki romantyzmu, zakładającą możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, z siłami pozaziemskimi i stawiającą wyżej poznanie intuicyjne niż rozumowe. Autorzy i bohaterowie przez nich tworzenie wyznawali pogląd, że dzięki odpowiednie silnemu uczuciu, wyostrzonej intuicji i pełnej wierze religijnej możliwe jest całkowite, nierozerwalne połączenie się z Bogiem i z naturą. Postawa ta w konsekwencji sprawia, że w obrębie świata przedstawionego istnieją zjawy, pojawiają się duchy, a śpiących bohaterów nawiedzają prorocze sny, co jest widoczne w twórczości William'a Blake'a, Juliusza Słowackiego czy Adama Mickiewicza (Romantyczność).
Gotycyzm
Gotycyzm jest węższą odmianą historyzmu, skupiającą zainteresowanie nie na całej przeszłości, lecz tylko na średniowieczu. Podobnie jak w tej mrocznej, tajemniczej epoce, tak i w romantyzmie powstawały utwory pełne niedopowiedzeń, zagadek, zbrodni rozgrywających się w ogromnych zamkach, do których nie przedostawał się promyk słońca. Przykładem literatury romantycznej, w której obecny jest motyw gotyku, jest powieść Wichrowe wzgórza Emily Brontë oraz ballada Król Olch Goethego.
Tyrteizm
Tyrteizm jest postawą romantyków, która zakładała aktywność poety w stosunku do obserwowanych zdarzeń. W myśl jej założeń twórca nie powinien być tylko obserwatorem, lecz także uczestnikiem życia społecznego. Powinien połączyć swój talent z czynem, z działaniem, na wzór spartańskiego wodza Tyrteusza. Idee tyrtejskie widać w wielu utworach epoki. W Dziadach części III Adam Mickiewicz chciał wzbudzić w społeczeństwie ciemiężonym przez cara opór i chęć walki z Rosją. Z kolei Juliusz Słowacki w Kordianie zachęca poprzez postać Osoby II do podjęcia działania, by potem w Grobie Agamemnona postawić rodakom za wzór bohaterskich Spartan.