Ironia romantyczna - doktryna, której twórcą był F. Schlegel, przyjmowała za podstawę pogląd, że dzieło powinno zawierać nie tylko przejawy aktywności wyobraźni twórczej poety, lecz jednocześnie manifestować obecność samego twórcy i odsłaniać proces tworzenia, absolutną wolność, niezależność Poety. Ironia romantyczna to sposób autorefleksji nad dziełem, prowadziła także do poznawczej koncepcji poezji. Jako zasada kreacyjna i. romantyczna najwyższym dowartościowaniem postaci i roli Twórcy.
Ironia w Horsztyńskim - w dramacie występują postaci ironizujące (Szczęsny, Hetman, Horsztyński), obdarzone mocnym „ja”; postaci lękające się ironii (kobiety); postaci nieironizujące, których wypowiedzi są odbierane jako ironiczne (kobiety, Michaś, Świętosz, Ksiądz) i postaci ucieleśniające samą ironię, będące ofiarami ironii (postaci błaznów, Ksiński, Wyrwik). Personą spoza planu ironicznego jest tylko Nieznajomy. Horsztyński pokazuje język w stanie upadku, kiedy słowa przestają cokolwiek znaczyć. Bohaterowie dramatu żyją w swym wnętrzu poza relacjami, jakie wyznacza społeczeństwo. Brat chyba kocha tu siostrę, romansuje z cudzą żoną i jednocześnie z chłopką, patriota jest mściwym starcem, a zdrajca okazuje się w chwili egzekucji emocjonalnie ojcem Szczęsnego, z którym łączy go silna ojcowsko-synowska więź. Wszystko wydaje się innym, niż jest w istocie.
W tym świecie ideały sztuki i człowieczeństwa wydają się nie tylko bezpowrotnie utracone, ale i niemal niemożliwe.
Cały tekst napisany jest językiem ironicznym - spotęgowanie napięć ironicznych tak wielkie, że czasem bohaterowie konstruują ironiczne komunikaty tylko dla siebie. Nawet te nieironiczne nabierają ironicznego wydźwięku.
Autoironia - cecha języka Szczęsnego i Horsztyńskiego. W przypadku Szczęsnego - ujęcia związane są z kategorią Tajemnicy; u Horsztyńskiego - narastające podejrzenie zdrady żony ma wydźwięk tragiczny.
W przypadku Szczęsnego, Horsztyńskiego i Hetmana è ironia losu. To marionetki poruszane przez złośliwy los. Do ironii dołącza w pewnym momencie pierwiastek tragiczny, który uwzniośla postacie. Także w wymiarze zbiorowym jest Horsztyński kreacją ironiczno-tragiczną. Ironia gaśnie w chwili, w której śmierć zagarnia bohaterów - to chwila wyzwolenia od niej, ale nie katharsis.
W dramacie pojawia się też ironia ironii - ironizuje z aktu ironizowania i samej ironii. Wszyscy mają świadomość ironizowania przez tych, z którymi rozmawiają. Bohaterowie mają dość ironii i dążą do jej przekraczania w trojaki sposób:
- wyciszenie tonu ironicznego;
- ujęcie cudzych aktów ironizowania w jeszcze wyższe;
- przez takie spotęgowanie, że zamienia ono język w bełkot (Wyrwik), groteskowo go deformuje (Sforka), prowadzi do absolutnego zamilknięcia (Szczęsny, Hetman)
è znaczeniowy szum.
Sarkazm jest w Horsztyńskim postawą światopoglądową. Ironia prowadzi do sarkazmu, ale nim nie jest, albowiem zakłada grę znaczeń. Sarkazm nie daje możliwości zaistnienia świadomości tragicznej.
Estetyka groteski è kreacja świata sługusów, błaznów, dworaków.
Ironia kreacyjna è zupełnie inna funkcja, niż w Balladynie; Horsztyński na poziomie aluzji nie jest zabawą w Szekspira, brak ekspozycji owej aluzyjności, gry intertekstualne prowadzone z umiarem.
Okres burzy i naporu
Sturm und Drang (także Okres burzy i naporu) to nazwa okresu w literaturze niemieckiej przypadającego umownie na lata 1767-1785.
Nazwa wywodzi się od tytułu dramatu niemieckiego pisarza Friedricha Maximiliana Klingera o tej samej nazwie. Dramat Klingera ukazał się w Polsce w roku 1901 pod tytułem Burza i szał, jednak w odniesieniu do epoki przyjęło się tłumaczenie tego wyrażenia jako burza i napór.
Okres ten to protest literacki przeciwko rozbiciu państwa niemieckiego na małe państewka feudalne, przeciw uciskaniu mieszczan oraz chłopów, przeciw upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu. Artyści przedkładali intuicję i uczucie nad rozum, w swych utworach nawiązywali do źródeł narodowych i ludowych. Przywódcą duchowym ruchu był Johann Gottfried Herder, niemiecki filozof, pastor i pisarz. W okresie tym działali najwięksi poeci niemieccy: Johann Wolfgang von Goethe oraz Fryderyk Schiller. Obaj pisarze w swojej ojczyźnie uznawani są za klasyków, natomiast w odniesieniu do reszty literatury europejskiej ich twórczość z okresu "burzy i naporu" uznawana jest za preromantyczną. Czołowymi utworami tego okresu są Cierpienia młodego Wertera Goethego oraz Zbójcy Schillera.
Charakterystyczne cechy okresu Sturm und Drang to:
postawa buntu
ukazywanie dramatu jednostki wybitnej
krytyka stosunków społecznych
zainteresowanie ludowością
kult Szekspira
nierestryktowanie 3 jedności antycznych
poeta jest człowiekiem natchnionym, pisze to, co czuje
fantastyka
język - ekspresyjny, bardziej potoczny, wyrazy zgrubiałe (w celu łamania tabu)
Patroni literaccy okresu Burzy i naporu to: Homer (lodowy śpiewak, stworzył typ poezji oralnej, przechodząca z pokolenia na pokolenie), Szekspir (bohaterowie złożeni, patron psychologii).
W 1870r. nastąpiło zjednoczenie Niemiec.
Powieść poetycka - gatunek literacki powstały w romantyzmie, należący do gatunków synkretycznych, łączący w sobie elementy dramatu, epiki i liryki. Powstanie powieści poetyckiej wiąże się z popularną w romantyzmie opozycją do poetyki klasycystycznej - młodzi twórcy chętnie naruszali jej surowe reguły. Powieść poetycka narodziła się w Anglii i dość szybko stała się popularna w całej Europie. Za jej twórców należy uznać Waltera Scotta (utwór: The Lord of the Isles) i George'a Byrona (utwory: Lara, Narzeczona z Abydos, Giaur). Pisana jest wierszem, występuje w niej narrator. Charakterystyczna dla niej jest fragmentaryczność fabuły, achronologiczność (inwersja czasowa fabuły), służące budowie tajemniczego nastroju. W wielu przypadkach akcja powieści dzieje się w średniowieczu, często na tle motywów orientalnych. Typowym bohaterem jest indywidualista targany sprzecznymi namiętnościami.
W Polsce: Maria Malczewskiego i Zamek Kaniowski Goszczyńskiego.
Bohater immoralny - bohater, który wzbudza pozytywne odczucia, żyje w sposób nieetyczny. Np. Karol z Marii, Faust.
Filozofia genezyjska - koncepcja filozoficzna stworzona przez Juliusza Słowackiego (widoczna zwłaszcza w poemacie Król-Duch iGenezis z Ducha), rozważająca zarówno rolę narodu jak i jednostki w historii.
Zdaniem Słowackiego każdy byt ziemski podzielony jest na dwie warstwy: warstwę materialną (cielesną) i duchową, przy czym materia pełni funkcję służebną - jest instrumentem, z którego byt musi się uwolnić by zyskać nową jakość egzystencji i świadomości. Potrzebne jest do tego jednak złożenie bolesnej ofiary z własnego życia; stąd odwieczny konflikt człowieka między światem duszy a cielesnością. Śmierć jest zmianą formy, wyzwoleniem ducha, podobnie jak rewolucja jest przejawem działalności Ducha Dziejów dążącej do wyzwolenia w bólu. Historia jest z kolei areną, gdzie Duch ten zmienia formę i zyskuje wyższą świadomość; tak interpretował Słowacki rewolucję francuską, dzieje narodu polskiego i świata.
Duch (pisany przez duże "D") jest również u Słowackiego określeniem pierwotnej, bliżej nieokreślonej siły wyzwolonej ze Słowa. Duch był niejako początkiem, rodzicielem ogółu duchów ziemskich, ale również ich summą i wspólnym pierwiastkiem. Najprościej rzecz biorąc: wszelki byt sprowadza się do Ducha i z Ducha pochodzi.
Słowacki rozważał również możliwość, iż niektóre byty mogą być bardzo przywiązane emocjonalnie do swojej cielesnej formy, co wpływa hamująco na rozwój tych bytów. W tym przypadku interweniuje Bóg dając takim jednostkom okazję do oczyszczenia się duchowego. Po śmierci natomiast każdy byt przeistacza się w formę, która odpowiada jego duchowemu kształtowi. Słowacki zbliżał się w tym punkcie swojej filozofii do teorii metempsychozy, nie kończących się przeobrażeń. Wbrew temu co twierdził Andrzej Towiański, Słowacki nie dopuszczał jednak możliwości rozwoju wstecz, w niższe formy duchowe, nawet wśród ludzi zniszczonych moralnie.
Filozofię genezyjską rozważali w późniejszym czasie: Tadeusz Miciński i Antoni Lange. Zdaniem Micińskiego dzieje ludzkości posiadają swój początek (genezę) w nicości, punkcie ahistorycznym. Antoni Lange natomiast łączył filozofię genezyjską z buddyzmem, rozważając ją pod kątem reinkarnacji, wyłapując analogie między postulatami filozofii genezyjskiej a egzotycznymi mitologiami. Dość luźno nawiązywał do filozofii genezyjskiej także poeta młodopolski Bogusław Adamowicz.
Mesjanizm - nurt w filozofii polskiej, którego największy rozkwit przypada na XIX wiek między powstaniami. Jest to specyficznie polska filozofia o tendencji do tworzenia spekulatywnych systemów metafizycznych z jednej strony i reformowania świata przez filozofię z drugiej. Także powszechny pogląd, że Polacy jako naród posiadają wybitne cechy osobowości, które w sposób szczególny wyróżniają ich pośród narodów świata. Jako taki ma wiele narodowych odpowiedników w innych krajach.
Adam Mickiewicz pędzla Walentego Wańkowicza
Na polskim gruncie idea mesjanizmu była popularna w sposób szczególny. W XVII i XVIII wieku wśród ludności żydowskiej dochodziło do powstania sekt opierających się na charyzmatycznym przywódcy obwoływanym przez współwyznawców mesjaszem. Być może ze względu na stały kontakt z kulturą żydowską, być może po prostu ze względu na głęboką religijność, już w okresie baroku zaczęły pojawiać się w filozofii sarmatyzmu pierwsze pierwiastki mesjanistyczne. Polski Naród, wywodzący się jakoby ze starożytnego ludu Sarmatów, miał mieć szczególną rolę w dziejach świata. Rzeczpospolita Obojga Narodów miała być przedmurzem chrześcijaństwa, azylem wolności ispichrzem Europy. Idee te wyraził najpełniej Wespazjan Kochowski w psalmach publicznychPsalmodii polskiej (Psalm V, Psalm VII, Psalm IX, Psalm XV, Psalm XXVI, Psalm XXXVI).
Mesjanizm romantyczny zrodził się z tradycji judeochrześcijańskich, ale odwoływał się do wizjiumęczonego Jezusa Mesjasza (słowiańszczyzna, Polska) mającego zbawić i połączyć grzeszników (inne narody Europy).
Najważniejsze rysy filozofii mesjanistycznej, wspólne dla większości jego znanych przedstawicieli:
przekonanie o istnieniu Boga osobowego
wiara w wieczne istnienie duszy
podkreślanie przewagi sił duchowych nad fizycznymi
wizja filozofii i/lub narodu jako narzędzia do reformy życia i wybawienia ludzkości
nacisk na wybitne metafizyczne znaczenie kategorii narodu
twierdzenie, że człowiek może realizować się w pełni tylko w obrębie narodu jako obcowaniu duchów
historyzm przejawiający się w twierdzeniu, że narody stanowią o rozwoju ludzkości
U Józefa Hoene-Wrońskiego, który wprowadził pojęcie mesjanizmu do polskiej filozofii, mesjaszem, który miał wprowadzić ludzkość w okres szczęśliwości, była filozofia. U głównego popularyzatora mesjanizmu w świadomości szerszej widowni (por. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego), poety Adama Mickiewicza, była już nim Polska.
Prowidencjalizm - (łac. providentia - opatrzność) pogląd historiozoficzny uznający Opatrzność za siłę kierującą losami ludzi i świata. Przekonanie o istnieniu Opatrzności, która czuwa nad światem i dziejami. Podstawowe założenie wczesnośredniowiecznej historiografii; przekonanie, że zdarzenia dziejowe mieszczą się bez reszty w planie Opatrzności i poprzez nie Bóg realizuje własne zamierzenia i decyzje. Pogląd ten wywodzi się z historiozofii św. Augustyna: ludzkość, według Boskiego planu, zmierza ku celowi ostatecznemu, jakim jest powrót do stanu sprzed upadku człowieka.