Metody pomiarów zdrowia i chorób w populacji ludzkiej
Epidemiolodzy, stosują takie metody obserwacji i badań, które umożliwiają poznawanie korzystnych cech populacji, tj. zdrowia, zjawisk niekorzystnych, tj. chorób, niepełnosprawności i niesprawności. Epidemiolodzy liczą, mierzą i analizują cechy zdrowotne ludzkiej populacji.
Badania sanometryczne, czyli pomiary zdrowia populacji i badania epidemiologiczne, a więc badania praw występowania i rozwoju chorób w populacji ludzkiej, są szeroko stosowane w różnych dziedzinach medycyny i demografii lekarskiej.
Do ważnych, gromadzonych pomiarów zdrowia należy dokumentacja lekarska, pielęgniarska i dodatkowa.
Dokumentacja medyczna:
dokumentacja obowiązkowa (według zarządzeń), Dokumentacja medyczna obowiązkowa zawiera dane o wyrażonych (przez pacjentów) zapotrzebowaniach na usługi ochrony zdrowia. Nie jest więc to pełny obraz zdrowia społeczeństwa.
dokumentacja naukowa,
badawcza.
Dokumentacja medyczna została podzielona na:
1). dokumentację indywidualną, odnoszącą się do poszczególnych pacjentów (zmarłych, chorych, niepełnosprawnych i niekiedy osób zdrowych), prowadzoną na odpowiednich
(schematycznych) drukach i formularzach.
Dokumentacja indywidualna została podzielona na:
wewnętrzną, jak np. historia zdrowia i choroby (w przychodniach), historia choroby (w szpitalach i klinikach). Tu należy mocno podkreślić, że te dokumenty, zwykle gromadzone w archiwach, często stanowią podstawę do badań epidemiologicznych retrospektywnych, takich jak prace magisterskie, doktorskie, habilitacyjne i monografie.
zewnętrzna (do stosowania poza ścisłą ochroną zdrowia) to: karty informacyjne chorych (wydawane po wypisaniu pacjenta ze szpitala lub kliniki), są jakby krótkim streszczeniem historii choroby, orzeczenia lekarskie, opinie o stanie zdrowia, skierowania do badań diagnostycznych, karta przebiegu ciąży itp.
2). dokumentację zbiorczą, odnoszącą się do wszystkich pacjentów została podzielona na wewnętrzną (szpitalną) i zewnętrzną. Ma postać formularzy, ksiąg o odpowiednim zakresie spraw, kartotek. Zbiorczo dla całej Polski Główny Urząd Statystyczny wydaje roczniki statystyczne ogólne, roczniki statystyczne ochrony (służby) zdrowia i opracowania specjalne. Z roczników i opracowań specjalnych, m. in. korzystają pracownicy w jednostkach zdrowia publicznego.
W prowadzeniu dokumentacji obowiązują bardzo szczegółowe przepisy dotyczące każdego dokumentu.
Podstawowa kolejność badania pojedynczej osoby:
Wywiad jest sposobem zbierania informacji metodą pytań i odpowiedzi. Ankieta to drukowany wywiad standardowy.
Badanie fizykalne prowadzone jest organoleptyczne i za pomocą prostych aparatów, jak np. słuchawki lekarskie lub mierzenie tętna.
Pomiar instrumentalny. Przykładem pomiaru instrumentalnego są: mierzenie masy ciała, wzrostu, obwodu klatki piersiowej, siły mięśni, badanie Rtg, badanie Ekg, badanie USG i in.
Pomiary laboratoryjne, to np. mikrobiologiczne, biochemiczne i morfologiczne badania laboratoryjne, np. poziomu cukru we krwi, ilości krwinek czerwonych w 1 ml krwi itp.
Zakresy badań grup i populacji
sanometryczne, dotyczące demografii populacji (cechy osób zdrowych w populacji), ze szczególnym uwzględnieniem metod demografii medycznej;
kliniczne, dotyczące pojedynczych chorych (historie chorób), ze szczególnym uwzględnieniem badań lekarskich, aparaturowych i laboratoryjnych;
c) epidemiologiczne, dotyczące cech osób chorych w populacji i sumowania oraz obliczanie zależności tych cech metodami statystycznymi.
W epidemiologii odróżnia się cztery duże, podstawowe sposoby badania populacji. Są to:
Metoda przesiewowa, za pomocą której badaniu podlegają wszystkie jednostki (osoby) populacji (np. ludność gminy, uczniowie danej szkoły, osoby, np. w wieku 65 lat). Ustala się jakie testy (test) a więc badania będą wykonane, po to by wydzielić osoby z tą cechą (zagrożone chorobą lub chore) spośród osób bez tej cechy (zdrowe). Metoda ta może być przydatna i stosowana do wykrycia osób z określonymi zagrożeniami lub początkami niektórych chorób o skrytym przebiegu, np. gruźlica, cukrzyca, jaskra, początki choroby zawodowej.
Metoda reprezentacyjna, w epidemiologii stosowana bardzo rzadko i tylko w dobranych sytuacjach, np. badania skuteczności i jakości szczepień przeciw chorobie Heinego-Medina (szczepienia przeciw poliomyelitis). W metodzie tej podstawowe znaczenie mają sposoby doboru badanej grupy reprezentacyjnej, tak by później uzyskane wyniki badań można było przenieść („rzutować”) na całą populację (wszystkie szczepione dzieci). Dobór reprezentacyjnej grupy opiera się na obliczeniach statystycznych (prawdopodobieństwo) i na dokładności działań organizacyjno porządkowych, jak np. pobieranie krwi do badań od rzeczywiście wylosowanych (i rzeczywiście szczepionych) dzieci, mieszkających w trudno dostępnych wsiach.
Metoda doboru celowego, jest stosowana w epidemiologicznych (masowych) badaniach doświadczalnych, na przykład na działanie nowego leku (w leczeniu określonej choroby), nowej szczepionki, skuteczności nowo opracowanych zabiegów rehabilitacyjnych.
Populacja (grupa) badana o składzie przypadkowym, tj. bez doboru. Wnioskowanie dotyczy tylko grupy osób badanych.
Schemat: Metody doboru populacji do badań
1. METODA PRZESIEWOWA (ang. screening), wszystkie osoby z populacji - badania lekarskie, aparaturowe, laboratoryjne - testy.
|
2. METODA REPREZENTACYJNA |
3. METODA DOBORU CELOWEGO
|
4. POPULACJA O SKŁADZIE PRZYPADKOWYM
|
Podział mierników zdrowia
Tradycyjnie mierniki zdrowia populacji dzielimy na:
Mierniki negatywne (choć można mieć wątpliwości czy na przykład umieralność jest miernikiem negatywnym czy też normalnym, tzn. biologicznym) do których m. in. zaliczono: umieralność, chorobowość, zapadalność (zachorowalność), śmiertelność. Do tej grupy zalicza się też wskaźniki: hospitalizacji, absencji chorobowej w pracy, niepełnosprawności, lekozależności (narkomanii), alkoholizmu, nikotynizmu, otyłości, wskaźnik wypadków komunikacyjnych, a nawet wskaźnik rozwodów.
Przez porównywanie z ubiegłymi latami lub z innymi terenami (krajami) możemy wnioskować o pogorszeniu, poprawie lub braku zmian w mierzonym zakresie.
Mierniki narażenia zdrowia (tzw. mierniki ryzyka)
Podział:
na osobnicze, dotyczące poszczególnych osób (np. zagrożenia chorobą zawodową),
na populacyjne albo zbiorowe, np. duże zanieczyszczenie środowiska życia ludzi w okręgach przemysłowych i choroby układu oddechowego.
Mierniki pozytywne zdrowia podzielono na osobnicze, są to wszystkie cechy organizmu o normalnych parametrach i populacyjne, takie jak przyrost naturalny, średnia długość życia osób w danej populacji, odsetek mężczyzn zdolnych do służby wojskowej, itd.
Schemat: Miary zdrowia populacji
|
B. POZYTYWNE
|
|
C. MIARY NARAŻENIA DROWIA
|
Opis cech epidemicznych określonej choroby:
Po zebraniu i uporządkowaniu pomiarów i cech określonej choroby opisuję się jej epidemiologię szczegółową, w następujących punktach:
Zapadalność (zachorowalność) - na 10 tys. osób, na rok.
Przebieg choroby - nad ostry, ostry. przeciętny, przewlekły.
Chorobowość (jeśli jest) - na 10 lub 100 tys. osób.
Umieralność szczegółowa - na 10 (100) tys. osób, na rok.
Śmiertelność (w odsetkach).
Nasilenie hospitalizacji - jedno- lub wielorazowa w roku.
Nasilenie absencji chorobowej w pracy.
Przyczyny - źródła, jedno- lub wielo przyczynowość.
Rodzaje przyczyn - zakaźne, nie zakaźne, zawodowe, para zawodowe.
Występowanie choroby -
u określonej płci;
w określonych przedziałach wiekowych;
w określonym zawodzie;(także: przyczyny para zawodowe).
związane z miejsce zamieszkania - wieś, miasto;
w określonych porach roku (sezonowość);
w określonych geograficznie regionach - góry, niziny.
Nawroty choroby.
Następstwa choroby -
stałe (niepełnosprawność, renta, inwalidztwo);
w określonym zawodzie;
okresowe (krótkotrwałe, długotrwałe).
Rehabilitacja - zakresy.
Obciążenia:
rodziny;
budżetu państwowego (renta);
pracodawcy.
Profilaktyka - ogólna i szczegółowa, np. szczepienia ochronne.
Promocja zdrowia w zakresie tej choroby.
Uwagi specjalne:
wysoko zakaźna;
zawlekana (skąd);
ściśle zawodowa;
o szczególnym znaczeniu społecznym,
jak np. zakażenie wirusem HIV; miażdżyca, psychonerwica.
Polecenia prawno-administracyjne (np. obowiązek zgłaszalności, hospitalizacji, leczenia obowiązkowego, czasowej zmiany stanowiska pracy itd.).
Ocena zdrowia populacji
Podstawę do oceny stanowią:
Wiedza o ogólnej sytuacji zdrowotnej i demograficznej ocenianej populacji ludzi (w kraju, województwie, gminie, w zakładzie produkcyjnym) oparta na danych z ubiegłych lat.
Dane statystyczne, ze statystyk opieki zdrowotnej i statystyk ogólnych. Ocena tej sytuacji jest przydatna do podejmowania czynności profilaktycznych i ukierunkowania promocji zdrowia. Szczególnie ważna jest taka ocena - kraju, województwa, gminy i in. - dla administracji ogólnej i administracji służby zdrowia.
Zależności zdrowia jednostki i populacji od środowiska życia
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO - World Health Organization) wyróżnia dwanaście ogólnych warunków, naturalnych i cywilizacyjnych, które mają zasadnicze znaczenie w kształtowaniu stanu zdrowotnego społeczeństw i jednostek. Są to:
Jakość żywności i poziom żywienia populacji, w tym ogólna dostępność do surowców, półproduktów i produktów żywnościowych.
Wykształcenie ludzi, w tym poziom wiedzy o zdrowiu (sanologia) i związana z nim kultura i oświata zdrowotna ludności.
Warunki pracy, w tym poziom zabezpieczeń zdrowia pracowników przed różnymi (chemicznymi, biologicznymi i fizycznymi) szkodliwymi warunkami w pracy zawodowej.
Sytuacja na rynku pracy , tj. możliwość zarabiania pieniędzy na utrzymanie siebie i rodziny lub możliwość wytwarzania i zaspokajania podstawowych potrzeb (rolnictwo). Nasilenie bezrobocia.
Zbiorowe spożycie i oszczędzanie.
Warunki transportu - wszelkich towarów i przedmiotów.
Warunki komunikacji (przewóz osób) i łączności (osób i instytucji).
Warunki mieszkaniowe ludności i rodzin - dostosowane do klimatu.
Jakość i dostępność odzieży - zależnie od klimatu; dbałość o higienę odzieży.
Wypoczynek i rozrywki - rekreacja po pracy, urlopy.
System zabezpieczenia społecznego - w razie choroby, inwalidztwa, konieczności opieki nad dziećmi, opieka nad ludźmi starymi, możliwości kompleksowej rehabilitacji zdrowia.
Swobody obywatelskie - zabezpieczenie dobrego samopoczucia (wolności i bezpieczeństwa osobistego) obywateli.
Do zagrożeń szczegółowych zależnych od środowisk życia i pracy można zaliczyć:
Palenie tytoniu (także bierne) i picie alkoholu w nadmiarze.
Pozbawienie (utrata) pracy - także krótkotrwałe.
Brak aktywności fizycznej w wolnym czasie i brak możliwości tzw. czynnego wypoczynku.
Zagęszczenie (zbyt duża ilość osób) i/ lub złe wyposażenie mieszkania.
Niekorzystne odniesienia społeczne w pracy, np. „niepewność jutra”, zagrożenie związane z możliwością utraty pracy, „molestowanie” psychiczne, seksualne i sytuacje stresogenne.
Duży lub bardzo duży wysiłek fizyczny w pracy.
Szkodliwe warunki pracy (np. substancje szkodliwe).
Udział w wypadkach komunikacyjnych (aktywny lub bierny), w ostatnim roku.
Wyczerpująca, monotonna (nudna) praca.
Dostrzeganie wandalizmu (niszczenia urządzeń i zieleni na osiedlu, na wsi) w miejscu zamieszkania.
Do czynników środowiskowych wpływających bezpośrednio lub pośrednio na stan zdrowia i samopoczucia jednostki zalicza się:
Czynniki fizyczne: klimat, pogoda, położenie geograficzne, nasilenie oświetlenia i promieniowania (krótkiego), hałas, pracę mechaniczną (ciężką), urazy mechaniczne, transport, wypadki.
Czynniki chemiczne: zanieczyszczenia powietrza gazami i pyłami, w tym alergenami roślinnymi, zanieczyszczenia wody chemikaliami, alergizacja skóry, dodatki do żywności, leki (samoleczenie, lekozależności, działania uboczne).
Czynniki biologiczne: zarazki (bakterie, wirusy, pierwotniaki) i większe pasożyty.
Czynniki psychiczne: stresogenne działanie mass-mediów, niewłaściwe stosunki międzyludzkie, zagrożenie utratą pracy, pogoń za wysokimi zarobkami, poczucie odpowiedzialności za poziom życia rodziny.
Wpływ środowiska na organizm i populację
Na zdrowie człowieka oddziaływają czynniki makro środowiska takie jak:
Schemat: Oddziaływanie czynników makro środowiska na zdrowie ludzi
CZYNNIK |
RODZAJ ODDZIAŁYWANIA |
FUNKCJE ORGANIZMU |
Atmosfera: |
Ciśnienie i wilgotność, szybkość wiatru, opady deszczu, zanieczyszczenia chemiczne i biologiczne, magnetyzacja ziemi |
Meteoropatia; złe samopoczucie, nasilenie nadciśnienia krwi, choroby reumatolidalne, choroby alergiczne skóry, pyłkowice płuc |
ZMIANY DOBOWE |
Noc, dzień, (praca, urlop) |
Dokuczliwe zmiany rytmu dobowe go u pracujących nocą oraz u starych ludzi, nerwice. |
ZMIANY SEZONOWE |
Zima, lato; zmienne - wiosna, jesień Zmiany w jakości żywienia |
Przeziębienia, choroby dróg oddechowych, przegrzania organizmu, wypadki komunikacyjne, utonięcia
|
ZMIANY POLITY-CZNE I EKONO -MICZNE |
„Niepewność jutra”, zagrożenie bezrobociem, brak stabilizacji zamieszkania, strajki, przestępstwa |
Wzrost samobójstw, wzrost ilości psychonerwic i innych chorób psychicznych, mniej małżeństw, brak reprodukcji populacji |
czynniki mikro środowiska:
rodziny - jej cały złożony sposób bycia, sytuacja materialna, nawyki i obyczaje, np. rodziny normalne - wpływ pozytywny, rodziny niepełne i rodziny z obciążeniami genetycznymi - często negatywny wpływ na zdrowie potomków;
jakość mieszkania - liczba osób w jednym pomieszczeniu, wyposażenie w np. pralki itd;
miejsca zamieszkania - miasto, wieś; okolice nizinne lub górskie, nadmorskie, wilgotne i choroby z tego wynikające, w tym przypadku, np. choroby tkanki łącznej;
rodzaj wykonywanej pracy (zawód); choroby zawodowe;
grupa społeczna - a więc, m. in. dochody (zarobki), poziom wiedzy zdrowotnej, dbałość o zdrowie, docenianie wyższych wartości moralnych, dostępność do lekarzy i stomatologów;
metody regeneracji organizmu (ćwiczenia fizyczne, wyjazdy na wczasy, uprawianie „hobby” i in.).
13