Ks. Janusz Borucki
KOŚCIÓŁ W SŁUŻBIE MAŁŻEŃSTWA

Przygotowanie do małżeństwa i życia rodzinnego jest sprawą niezmiernie ważną, więcej - konieczną. Kościół wskazuje, że tylko małżeństwo nierozerwalne może w pełni osiągnąć swoje cele i stać się podstawą trwałej rodziny, realizującej swoje zadania zgodnie z zamysłem Bożym1 . Ciągła aktualność tego problemu, jakim jest trwałość rodziny, stawia przed duszpasterzami konieczność towarzyszenia rodzinom na różnych etapach ich formacji i rozwoju2 . Jest to posługa głęboko związana z charyzmatem kapłaństwa, dokonująca się w ramach zbawczego posłannictwa Kościoła3 .
Przygotowanie do małżeństwa należy podejmować i urzeczywistniać jako proces stopniowy i ciągły. Składa się on z trzech etapów, którymi są: przygotowanie dalsze, bliższe i bezpośrednie W swoim zakresie obejmuje on dzieci, młodzież i dorosłych4 . Na tych trzech poziomach nauczania duszpasterze winni przekazać naukę, która przygotuje do zawarcia trwałego małżeństwa. W treści tych pouczeń winny być zawarte zwłaszcza takie zagadnienia, jak:

- powołanie do małżeństwa;

- przymioty małżeństwa;

- zadania i cele małżeństwa.

1. Troska o trwałość małżeństwa w przygotowaniu dalszym

Pierwszym etapem przygotowania do małżeństwa trwałego jest przygotowanie dalsze, które zaczyna się w dzieciństwie i trwa do siedemnastego roku życia. Pomoc duszpasterzy na tym etapie powinna realizować się na polu katechizacji przez przepowiadanie ewangeliczne, a na polu sakramentalnym przez udzielanie sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego, które są podstawą rozwoju trwałej rodziny5. W trakcie nauczania katechetycznego trzeba zaszczepić szacunek dla każdej zdrowej wartości ludzkiej, a szczególnie dla absolutnej trwałości małżeństwa. Adhortacja Familiaris consortio w nrze 53 mówi, że Rodzina winna tak przygotować dzieci do życia, aby każde wypełniało całkowicie swe zadania zgodnie z otrzymanym od Boga powołaniem. Zaczynające się już w dzieciństwie przygotowanie dalsze, gdzie w komunii rodzinnej następuje wzajemne obdarowanie między rodzicami i dziećmi7 , winno stworzyć korzystne warunki umożliwiające doprowadzenie dzieci do odkrycia siebie jako istot obdarzonych złożoną i bogatą psychiką oraz własną osobowością z jej mocnymi i słabymi stronami8 . Do tego, aby mogło to się dokonać, potrzebna jest atmosfera miłości, którą powinno się odznaczać środowisko rodzinne9 . Rodzice najlepiej uczą szacunku dla każdej zdrowej ludzkiej wartości potrzebnej do podejmowania i poszanowania prawidłowych stosunków międzyosobowych i społecznych10 . Przygotowanie dalsze obejmuje również - w ramach katechizacji w wieku szkolnym - formowanie nastawienia społecznego, co ma znaczenie dla kształtowania charakteru i właściwego użycia własnych skłonności oraz dla odpowiedniego sposobu widzenia i traktowania osób odmiennej płci11 . W dialogu między rodzicami i dziećmi, polegającym na naśladownictwie, przyjmowaniu pojęć i zasad życia, istnieje największa szansa na przekazanie i ukształtowanie postaw religijnych i moralnych12 . Wraz z formowaniem zdrowej religijności winno odbywać się wychowanie do czystości. Ma się to dokonywać przez wzrastanie w miłości, która jako pierwsze i niezmienne powołanie ma być realizowana w życiu każdego człowieka, a w szczególności każdego chrześcijanina. Adhortacja Familiaris consortio wskazuje na małżeństwo i dziewictwo jako na dwie równorzędne formy urzeczywistniania powołania do miłości13. Katecheza już na etapie przedszkolnym, łącznie z przygotowaniem do pierwszej Komunii świętej, winna wyrabiać w dzieciach poszanowanie autorytetu rodziców, umiejętność dostrzegania drugiego człowieka i jego potrzeb, ofiarną miłość do rodziców i rodzeństwa oraz szczególną przyjaźń z Bogiem. Stopniowość i ciągłość procesu przygotowawczego do małżeństwa wskazują na potrzebę ukazywania małżeństwa jako prawdziwego powołania i posłannictwa14 . Na każdym poziomie katechezy należy czuwać nad wyrobieniem właściwej postawy dzieci wobec rodziny i wobec instytucji małżeństwa. Stosując zasadę stopniowania, trzeba nie tylko pogłębiać wiedzę w tym zakresie, ale położyć duży nacisk na wyrabianie cnót wiążących się ściśle z życiem rodzinnym15 . Istnieje potrzeba jasnej postawy formacyjno-katechetycznej duszpasterzy wobec katechizowanych. Okazuje się to wręcz nakazem chwili, jak zauważył Jan Paweł II w adhortacji Familiaris consortio: Bardziej niż kiedykolwiek, w naszych czasach konieczne jest przygotowanie młodych do małżeństwa i życia rodzinnego. (…) Dlatego Kościół winien popierać lepsze i intensywniejsze programy przygotowania do małżeństwa, ażeby wyeliminować, na ile to możliwe, trudności, z którymi boryka się tyle małżeństw, a bardziej jeszcze po to, aby stworzyć pozytywne warunki do powstania i dojrzewania udanych małżeństw16. W katechezie konieczne jest uświadomienie dzieciom i młodzieży procesów psychicznych i fizycznych, którym podlegają, ukazanie właściwej hierarchii wartości, mobilizacja do świadomego wysiłku samowychowawczego17 . Stąd w starszych klasach szkoły podstawowej należy powierzyć katechezy o małżeństwie i rodzinie roztropnym i doświadczonym osobom świeckim. Kontynuacja tej formacji na etapie szkoły średniej polegałaby na pogłębieniu ewentualnie uzupełnieniu wiedzy w tym zakresie, kształtując wszystko w duchu modlitwy18 . Ważnym elementem pracy duszpasterza w przygotowaniu trwałej rodziny jest przepowiadanie. Ma ono na celu wykształcić w słuchających prawidłowy obraz rodziny, zgodny z zamysłem Bożym. Obraz ten powinien być poparty przykładami z życia i świadectwem biblijnym. Na tej podstawie duszpasterz ma przedstawić zasady życia chrześcijańskiego, które w młodym pokoleniu ukształtują zdrowe charaktery i młodych ludzi uczynią zdolnymi do podjęcia i wypełnienia obowiązków małżeńskich. W oddziaływaniu formacyjno-katechetycznym Kościoła trzeba zdawać sobie sprawę, że skuteczność dalszego przygotowania dzieci i młodzieży do małżeństwa zależy od współpracy rodziców, katechetów, duszpasterzy i specjalistów z różnych dziedzin. Ponadto trzeba sobie uświadomić, że rodzina jest fundamentem społeczeństwa, dlatego wszyscy, którzy mają wpływ na wspólnoty i grupy społeczne, winni przyczyniać się skutecznie do podnoszenia godności małżeństwa i rodziny. W szczególności władza państwowa powinna uznać za swoją powinność ochronę i popieranie rodziny19 .

2. Troska o trwałość małżeństwa w przygotowaniu bliższym

Drugim etapem przygotowania do małżeństwa jest przygotowanie bliższe, często zwane katechizacją przedmałżeńską20 . Musi ona również służyć wychowaniu do życia w rodzinie trwałej. Aby rodzina mogła być taką, duszpasterze powinni w cyklu katechez przedmałżeńskich przekazać w sposób pogłębiony podstawowe wiadomości odnośnie małżeństwa. Katecheza ta ma szczególne zadanie nie tylko w formowaniu poglądów na instytucję małżeństwa, ale powinna też wyrabiać uzdolnienia do współpracy z Bogiem w sakramencie małżeństwa21 . Papież Jan Paweł II wskazuje na konieczność uczestnictwa przygotowujących się do małżeństwa w tych katechezach, gdyż od przyjęcia treści w nich przekazywanych zależy odpowiednie usposobienie moralne i duchowe, z jakim winni przyjmować sakrament małżeństwa22 . Adhortacja Familiaris consortio wytycza trzy główne grupy tematów, które powinny być podjęte w przygotowaniu bliższym. Pierwsza ukazuje małżeństwo jako relację międzyosobową mężczyzny i kobiety, porusza problemy płciowości małżeńskiej, omawia odpowiedzialne rodzicielstwo. Druga obejmuje zagadnienia wychowania dzieci i umiejętność prowadzenia gospodarstwa domowego. W trzeciej grupie adhortacja wymienia przygotowanie do apostolstwa rodzinnego we współpracy z innymi rodzinami i organizacjami społecznymi23 .
Problem trwałości małżeństwa powinien w katechezie przedmałżeńskiej zająć szczególne miejsce, tym bardziej że wzrasta świadomość, iż sama rodzina nie jest w stanie spełnić swoich zadań wychowawczych. Rodzina i trwałość małżeństwa są dziś szczególnie zagrożone przez oddziaływanie środków masowego przekazu. Często wyrabiają one u młodzieży błędne pojęcie małżeństwa i jego problemów. Wzrasta plaga rozwodów, która sprzyja kształtowaniu wśród młodzieży niewłaściwych poglądów na temat wierności małżeńskiej 24 . Prawidłowe przygotowanie do małżeństwa to nie suma zdobytej wiedzy teoretycznej czy praktycznej, ale to praca nad sobą. Praca ta jest podejmowana po to, żeby człowiek umiał prawdziwie kochać drugiego człowieka25 . Dlatego w przygotowaniu do małżeństwa ważnym jest dążenie do pogłębienia świadomości, kim jest człowiek i czym jest małżeństwo, w którym dwie osoby oddają się całkowicie, nie tracąc nic z własnej indywidualności, odrębności, inności. Adhortacja Familiaris consortio mówi, że człowiek w słowie Bożym odnajduje odpowiedź na pytanie, kim jest - tam dowiaduje się, że jest owocem miłości Boga. Stąd podstawowym powołaniem człowieka jest wezwanie do miłości. Wychowanie mające na celu przygotowanie do wejścia w relację międzyosobową mężczyzny i kobiety w małżeństwie będzie na tym etapie wychowaniem młodzieży do właściwej i bezinteresownej miłości, mającej na uwadze dobro drugiego, a nie nastawionej tylko na otrzymywanie27 . W dorastaniu do miłości małżeńskiej, oprócz ukierunkowania na wspólne życie z drugą osobą, trzeba pamiętać o aspekcie uczuciowo-erotycznym, który winien być wkomponowany w pełną i dojrzałą miłość małżeńską28 . Stąd w przygotowaniu do małżeństwa dużą rolę odgrywa wychowanie do czystości i odpowiedzialności. Wysuwa się tu na pierwszy plan wychowanie seksualne, które jawi się jako komponent całości wychowania, mający związek z wychowaniem społecznym, moralnym i religijnym29 . Adhortacja Familiaris consortio mówi, że Kościół uważa za swoją bardzo naglącą i niezastąpioną misję ukazywanie płciowości jako wartości i zadania całej osoby ludzkiej - mężczyzny czy kobiety - stworzonych na obraz Boga30 . Adhortacja odwołuje się w tym miejscu do Soboru Watykańskiego II, który w konstytucji Gaudium et spes naucza: Moralny charakter sposobu postępowania nie zależy wyłącznie od samej szczerej intencji i oceny motywów, lecz musi być określony w kontekście prawdziwej miłości, strzegąc pełnego sensu wzajemnego oddawaniu się sobie i człowieczego przekazywania życia, a to jest niemożliwe bez kultywowania szczerym sercem cnoty czystości małżeńskiej31 . W bliższym przygotowaniu do małżeństwa należy mówić o cielesności i rytmach płodności. Wiedzę tę należy udostępnić osobom młodym poprzez oddziaływanie informacyjno-wychowujące. Dobrze jest, gdy czynią to małżonkowie, lekarze i eksperci w tej dziedzinie32 . Wychowanie do odpowiedzialnego traktowania drugiej osoby, a zwłaszcza uszanowania godności człowieka w dziedzinie płciowości, domaga się wysiłku i ascezy. Dar płciowości powinien być przeżywany twórczo, tzn. poprzez afirmację w czystości wszystkich wartości, które niesie druga osoba, po to aby miłość stawała się "przezroczysta"33 . W małżeństwie całkowite oddanie się męża i żony w akcie płciowego zbliżenia jest nierozłączne z postawą otwarcia na życie34 , stąd już w przygotowaniu bliższym trzeba wyrabiać dojrzałą postawę wobec nowej rzeczywistości, jaką będzie dziecko. Gdy młodzi staną się rodzicami, otrzymają od Boga dar nowej odpowiedzialności35 . Kościół zwraca się w sposób szczególny do ludzi młodych, przed którymi zarysowuje się perspektywa drogi życia małżeńskiego i rodzinnego, w celu ukazania tego, co najważniejsze: piękna i wielkości powołania do miłości i służby życiu. Prawdziwa, dojrzała miłość chce być płodna i dąży do założenia rodziny36 . Trzeba młodzież uwrażliwić na to, że dziecko, jako owoc miłości w rodzinie, winno mieć możliwość rozwoju. Dlatego ważnym jest, aby przyszli rodzice-wychowawcy zostali zaznajomieni z podstawowymi prawami wychowania oraz rozwoju człowieka, zwłaszcza jego wieloaspektowości37. Przyszli małżonkowie powinni dostrzegać kontekst społeczny, w jakim przychodzi im żyć. Rodzina jako wspólnota, żyjąc w konkretnych warunkach, a doświadczając przy tym towarzyszących temu różnych trudności, również i gospodarczych, ma podejmować trud tworzenia harmonijnej codzienności. Tworzenie własnego życia domowego jest uaktualnieniem w codzienności zamiaru Bożego, w którym leży sens wszelkiej aktywności indywidualnej i społecznej38 . Również i w tej dziedzinie potrzeba ciągłego wypracowywania przez młodą parę małżeńską własnego wzoru życia we dwoje, gdyż wzór domu rodzinnego nie zawsze jest oparciem i godnym naśladowania przykładem. Rodzina jako wspólnota posiada określone cele, prawa i obowiązki, społeczeństwo zaś nie powinno ich samowolnie zmieniać. Z faktu, iż rodzina jest równocześnie wspólnotą naturalną, pierwotną i konieczną dla rozwoju człowieka oraz instytucją społeczną, przygotowujący się do jej założenia winni już wcześniej uświadomić sobie swoje obowiązki i możliwości społecznego zaangażowania. Czynny udział w życiu społecznym, współpraca z innymi rodzinami jest wyrazem odpowiedzialności za tworzenie wspólnoty chrześcijańskiej, a zarazem niejako spłacaniem długu za to, iż się już wcześniej z działalności innych wspólnot skorzystało39 . W okresie przygotowania bliższego przed duszpasterzami staje jeszcze jeden ważny problem, jakim jest pomoc sakramentalna biorącym udział w katechezie przedmałżeńskiej. Pomoc ta ma wprowadzić w głębsze życie kultyczne: we wspólną modlitwę i inne praktyki religijne, które pozwolą lepiej kształtować życie w trwałej rodzinie, nadając jej pełny sens zgodny z wolą Bożą względem małżeństwa40 . Duszpasterze winni zatroszczyć się, by ci, którzy nie żyją w pełni życiem sakramentalnym, na nowo odnaleźli jego blask, aby w przyszłości jako rodzina mogli stać się prawdziwym świadectwem zjednoczenia osób na wzór Chrystusa z Kościołem41 . Zaś ci, którzy jeszcze nie przyjęli sakramentu bierzmowania, winni być do niego przygotowani. Powinni oni w dogodnym czasie, jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego, przyjąć ten sakrament42 .

3. Troska o trwałość małżeństwa w przygotowaniu bezpośrednim

Trzecim etapem przygotowania do małżeństwa jest przygotowanie bezpośrednie. W ramach tego przygotowania winna się odbyć katecheza przedślubna narzeczonych, którzy mają zamiar w najbliższym czasie zawrzeć związek małżeński43 . W związku z tym kandydaci do małżeństwa mają obowiązek zgłosić się do własnego proboszcza do kancelarii parafialnej, co najmniej na trzy miesiące przed ślubem, w celu rozważnego i spokojnego przygotowania się do ślubu (ewentualnie uzupełnienia katechizacji z zakresu przygotowania bliższego) i załatwienia formalności przedślubnych. Ważnym jest, by w czasie pierwszego spotkania proboszcz odbył z narzeczonymi rozmowę duszpasterską, której celem jest zorientowanie się co do poziomu ich życia religijnego. Dzięki niej może on właściwie pokierować nupturientów do zawarcia trwałego małżeństwa44 .
Małżeństwo wymaga dobrych podstaw wyjściowych i mocnego fundamentu. Okres przedślubny ma znaczny wpływ na przebieg życia małżeńskiego, jest czasem wyjątkowo uprzywilejowanym i niepowtarzalnym. Wielu młodych wykazuje w tym okresie dobrą wolę, znaczną wrażliwość psychiczną i duchową, otwartość na dobro i prawdę. W okresie przedślubnym powstają wzory zachowań, które rzutują na relacje małżeńskie. Sytuacja, w jakiej znajdują się młodzi w okresie przedślubnym, sprzyja odnowieniu i wzbogaceniu świadomości chrześcijańskiej, zainspirowaniu do podjęcia wysiłków na rzecz rozwoju moralnego i duchowego, do wzrostu wzajemnej miłości i owocnego przygotowania do małżeństwa sakramentalnego45 . Jeżeli do małżeństwa zgłosiłoby się jedno z narzeczonych, które nie ma chrztu, a chciałoby go przyjąć, to należy skierować taką osobę do diecezjalnego lub rejonowego ośrodka katechumenatu dorosłych w celu właściwego przygotowania do chrztu i życia chrześcijańskiego46. Tym zaś, którzy uczestniczyli już w życiu eucharystycznym, a nie przyjęli jeszcze sakramentu bierzmowania, zgodnie z kan. 1065 § 1 KPK powinno się umożliwić jego przyjęcie. Po właściwym przygotowaniu duszpasterz kieruje takie osoby tam, gdzie według ustaleń biskupa diecezjalnego można im udzielić tego sakramentu47. Istotnym elementem w bezpośrednim przygotowaniu narzeczonych do małżeństwa jest katecheza przedślubna. Do udziału w niej należy skierować wszystkich, którzy zgłosili zamiar zawarcia małżeństwa48 . Podczas katechizacji przedślubnej winno się pogłębić u narzeczonych poznanie tajemnicy Chrystusa i Kościoła w relacji do małżeństwa traktowanego jako związek nierozerwalny. Ważne jest również ukazanie łaski i odpowiedzialności małżeństwa chrześcijańskiego oraz przygotowanie nupturientów do czynnego i świadomego udziału w liturgii zaślubin49. Inną formą bezpośredniego przygotowania do małżeństwa jest dzień skupienia dla narzeczonych. Pozwala on pełniej przeżyć tajemnicę, jaką jest sakramentalny związek małżeński. Dzień skupienia jest szczególnie zalecany w wypadku młodzieży zaniedbanej religijnie50. W poszczególnych przypadkach, gdy narzeczeni nie brali udziału w pełnej katechezie przedmałżeńskiej, winni zostać skierowani na skrócony kurs katechizacji przedmałżeńskiej51 . Duszpasterze powinni szczególnie pamiętać, iż nie mogą pominąć w niej wykładów na temat istotnych przymiotów małżeństwa oraz warunków trwałości i pomyślności rodziny. Katechizacja przedślubna ma kończyć się egzaminem, który powinien być przeprowadzony w formie swobodnej rozmowy52 . Sytuacja komplikuje się, gdy narzeczeni pozytywnym aktem woli odrzucają sakramentalność małżeństwa, deklarując, że pragnienie ślubu kościelnego wynika z motywów pozareligijnych. Duszpasterz w takim wypadku powinien odmówić udzielenia ślubu, wyjaśniając, że to sami nupturienci przez swoje poglądy wykluczają możliwość zawarcia małżeństwa w Kościele. W bezpośrednim przygotowaniu do ślubu obowiązkiem duszpasterza jest przeprowadzenie kanonicznego badania narzeczonych. Odbywa się ono z reguły tuż po oficjalnym zgłoszeniu proboszczowi zamiaru zawarcia małżeństwa. Aby dobrze wypełnić ten obowiązek, duszpasterz jest zobowiązany do zachowania pełnej dyskrecji: powinien tę rozmowę przeprowadzić osobno z każdym z narzeczonych53 . Jego obowiązkiem jest zbadanie, czy nupturienci znają dostatecznie naukę chrześcijańską odnośnie małżeństwa. Zaleca się duszpasterzom, by te rozmowy nie miały tylko formalnego charakteru. Powinny być w nich uwzględnione cele pastoralne, aby protokół był lepiej zrozumiały przez narzeczonych54 . Duszpasterz z własnej inicjatywy powinien nawiązać rozmowę duszpasterską zmierzającą do uświadomienia stronom, iż małżeństwo jest podstawą trwałej rodziny i zabezpieczeniem życia rodzinnego przed rozpadem. Badanie narzeczonych ma na celu stwierdzenie, czy konkretne małżeństwo będzie zawarte ważnie i godziwie55 . W tym celu nupturienci są zobowiązani do przedstawienia potrzebnych dokumentów do zawarcia małżeństwa, takich jak:

metryka chrztu;
- zaświadczenie o odbytej spowiedzi;
- świadectwo udziału w katechizacji;
- ewentualne zezwolenie ordynariusza.

Do formalności kanonicznych należą także zapowiedzi przedślubne. Są one publicznym oznajmieniem chęci zawarcia związku małżeńskiego przez określone osoby; ich celem jest wykrycie ewentualnych przeszkód małżeńskich56 . Mają też one znaczenie wychowawcze w odniesieniu do narzeczonych i do społeczności parafialnej - ukazują w sposób szczególny eklezjalność małżeństwa. Zapowiedzi są głoszone w parafii każdej ze stron zamierzających zawrzeć małżeństwo. Istnieją dwie formy ich głoszenia: pisemna i ustna. Ogłoszenie o zamiarze zawarcia małżeństwa w formie pisemnej zamieszcza się w gablocie ogłoszeń parafialnych. Winno ono tam pozostawać przez osiem dni, w tym przez dwie niedziele lub niedzielę i święto. Zapowiedzi ustne winny być głoszone dwukrotnie podczas licznie uczęszczanych nabożeństw parafialnych, najlepiej w niedzielę lub święto obowiązujące57 . Zapowiedzi przedślubne pobudzają do poważniejszego podejścia do małżeństwa, co pomaga w lepszym zabezpieczeniu małżeństwa przed rozpadem. W przygotowaniu bezpośrednim należy również zwrócić uwagę na to, że małżeństwo sakramentalne stanowi drogę wiary, pojawia się tu bowiem sposobność dla odkrycia na nowo i pogłębienia wiary otrzymanej na chrzcie świętym i umocnionej chrześcijańskim wychowaniem. W ten sposób narzeczeni, jako przyszli małżonkowie, poznają i dobrowolnie przyjmują powołanie do pójścia za Chrystusem i służenia Królestwu Bożemu w stanie małżeńskim58 . Wzajemne zrozumienie się w małżeństwie i ciągłe wzrastanie we wzajemnej miłości, w pomnażaniu jej we wszystkich dziedzinach życia jest możliwe dzięki temu, iż łaską sakramentu małżeństwa jest drugi człowiek, otrzymany od Chrystusa jako Jego dar. Współmałżonek jest pierwszą i fundamentalną łaską, jaką Bóg daje obojgu59 . Winien on być przyjęty z wdzięcznością, choć czasem jest to trudne. Bez tego jednak nie sposób doznawać radości z faktu dawania się bez reszty drugiej osobie.
Przyszli małżonkowie winni zdawać sobie sprawę z tego, że związek, który pragną zawrzeć, pozwala im realnie uczestniczyć w tajemnicy miłości Chrystusa i Kościoła. Istotnym tu będzie odpowiednie przygotowanie do owocnego przeżycia liturgicznego obrzędu sakramentalnego zawarcia małżeństwa.
Obrzęd ślubu, w czasie którego składana jest przez małżonków, wobec wspólnoty Kościoła, przysięga miłości, uczciwości, wierności i bycia z sobą do śmierci, winien być przygotowany tak ze strony duszpasterzy, jak i nowożeńców, w taki sposób, aby w swoim znaku liturgicznym przebiegał jako rzeczywiste głoszenie słowa Bożego i wyznanie wiary całej wspólnoty wierzących. W swoim akcie sakramentalnym ma angażować całą wspólnotę chrześcijańską, zgromadzoną na sprawowaniu liturgii, do pełnego, aktywnego i odpowiedzialnego w niej udziału60 .

4. Umacnianie świadomości nierozerwalności małżeństwa

Podstawowym dziś obowiązkiem Kościoła jest potwierdzanie nauki o nierozerwalności małżeństwa. Stąd w stosunku do małżonków duszpasterze mają obowiązek wspierania ich w powołaniu małżeńskim, by byli oni świadectwem bezcennej wartości, jaką jest nierozerwalność małżeństwa i wierność, które są najpilniejszym zadaniem małżonków w dzisiejszych czasach61 . Sakramentalny akt zawarcia związku małżeńskiego nie kończy, lecz dopiero wprowadza małżonków w możliwość współpracy z duszpasterzami i Kościołem. Duszpasterzom daje to możliwość oddziaływania na rodziny w katechizacji, pogłębiania życia małżeńskiego i propagowania wypowiedzi Magisterium Kościoła o małżeństwie62 .
Troska duszpasterska o rodzinę oznacza w praktyce okazanie parze małżeńskiej pomocy w odkrywaniu i przeżywaniu przez nią nowego powołania i posłannictwa. Odnosi się to przede wszystkim do młodych rodzin, które w sposób szczególny są w pierwszych latach małżeństwa narażone na trudności63 .
Umacnianie świadomości nierozerwalności małżeństwa na płaszczyźnie katechizacji winno obejmować:

- cykle konferencji, szczególnie dla młodych małżeństw, ze wspólnymi modlitwami;
- nauki stanowe nawiązujące do zainteresowań i konkretnych sytuacji życiowych;
- udostępnianie odpowiednich materiałów z zakresu rozwiązywania problemów małżeńskich.

Dla utrwalenia pojęcia nierozerwalności wspólnoty całego życia treścią katechizacji winno być ukazanie środków rozwiązywania wszelkich problemów życiowych w świetle nauki Chrystusa, rodziny w planie zbawienia, kultury pożycia małżeńskiego, życia rodziny z Kościołem i na wzór związku Kościoła z Chrystusem64 .
Oddziaływanie proboszcza na rodzinę w zakresie sakramentów winno się wyrazić w umożliwieniu swobodnego przystępowania członków rodziny do sakramentów Eucharystii i pokuty. Powinien on starać się również o to, by wierni modlili się w rodzinach oraz świadomie i czynnie uczestniczyli w liturgii65 . Spowiedników zobowiązuje się, by jednomyślnie i solidnie propagowali w konfesjonale normy etyczne życia małżeńskiego i aby pomagali małżonkom w realizacji tych norm, wskazując na możliwość ich wypełniania i urzeczywistniania we współpracy z Bogiem. Spowiednicy będą przez to wspierać trwałość rodziny, gdyż ich jednomyślność w sakramencie pokuty przyczynia się do większej odpowiedzialności małżonków oraz mobilizuje ich do podejmowania trudów związanych z dozgonnym węzłem małżeńskim. Ważnym środkiem skutecznego duszpasterstwa rodzin jest ustawiczne wdrażanie małżonków do czynnego współuczestnictwa w różnych formach życia liturgicznego. Przez rozbudzenie życia eucharystycznego duszpasterze powinni rozwijać w małżonkach świadomość dozgonności ich związku. Dla jej utrzymania i rozwoju muszą zachęcać małżonków także do korzystania z licznych sakramentaliów. Wiele z nich jest przeznaczonych do umacniania życia łaski w rodzinach, np. błogosławieństwo kolędowe, błogosławieństwo matek i dzieci, uroczystości rodzinnych, jak: rocznice ślubu, niedziela Świętej Rodziny itp. Umocnienie świadomości nierozerwalności małżeństwa musi się również urzeczywistnić w takiej dziedzinie duszpasterstwa jak poradnictwo rodzinne. Ciąży na proboszczu w tym zakresie obowiązek zorganizowania punktu duszpasterstwa rodzin na terenie parafii, otoczenie go opieką, rozwijanie w różnych zakresach porad małżeńskich, a także informowania spowiedników o czasie i miejscu udzielania porad. Szczególnie te ostatnie informacje winny być przekazywane spowiednikom przed spowiedzią odpustową i wielkopostną66. Ukazywanie właściwych wzorów postępowania jest dziś konieczne, jako że rodzina współczesna jest zagrożona przez fałszywe wzory życia małżeńskiego ukazywane przez filmy, telewizję i różnego rodzaju publikacje. Te błędne modele wartości zrujnowały niejedno małżeństwo i doprowadziły do niejednej rozbicia rodziny67 .
Zadaniem duszpasterstwa rodzin jest przede wszystkim pasterska opieka nad rodzinami już istniejącymi. Troska ta ma przede wszystkim wyrażać się w niesieniu przez Kościół pomocy w kształtowaniu rodzin według modelu teologicznego. Duszpasterstwo rodzin musi dążyć do tego, by rodziny katolickie wnikały w naukę o tajemnicy Chrystusa w Jego Kościele i poznawały, czym jest Kościół w swej istocie. Duszpasterstwo powinno starać się, by poszczególne rodziny świadomie i odpowiedzialnie stawiały sobie za cel przeobrażenie się w rzeczywisty Kościół domowy. Ważnym elementem wdrażania w realizację zasady budowy Kościoła domowego jest rozbudzanie ducha modlitwy i uczestnictwa w sakramentach. Są one bowiem siłą wzmacniającą więź małżeńską, wyciszają konflikty w rodzinie, ożywiają kult religijny i wzajemną miłość68. Kolejną pomocą duszpasterską jest pomoc materialna. Życie rodzinne obfituje w mnóstwo problemów różnorodnej natury i ujawniające się w nich różne potrzeby. Pomoc może polegać na trafnej, opartej na obiektywnym osądzie poradzie, na rozstrzyganiu trudnych kwestii, podsunięciu dobrej książki lub udzieleniu środków materialnych. Zadaniem duszpasterstwa rodzin jest potrzeby rodziny dostrzegać i przychodzić z pomocą. W porę udzielona pomoc może pozwolić uniknąć wielu konfliktów, zażegnać lub przynajmniej zyskać na czasie, w którym dojdzie do głosu refleksja i opanowanie groźnych dla życia rodzinnego sytuacji69 .
Rodzina chrześcijańska, mając tworzyć Kościół domowy, musi żyć i rozwijać się duchowo w Chrystusie. Musi ona być świadoma swojej roli i celów, które wynikają z powołania do chrześcijaństwa, powinna przede wszystkim pogłębiać wiarę i nadzieję. Wiara musi być fundamentem nierozerwalności, wierności i twórczego rozwiązywania konfliktów małżeńskich. Rodzina chrześcijańska rozwija się, gdy panuje w niej Duch Chrystusa, ożywia ją słowo Boże, kult Boga i miłość. Gdy zaczyna brakować któregoś z tych elementów, w jej życie wkrada się dysharmonia. Duszpasterze stają wówczas wobec zadania odbudowy w niej tych elementów. Drogą do tego jest zwłaszcza przywrócenie ducha modlitwy. Modlitwa otwiera człowieka na przyjęcie działania Ducha Świętego oraz usposabia do refleksji i pojmowania małżeństwa takim, jakim Bóg je ustanowił. Kolejne zadanie duszpasterstwa rodzin to kształtowanie ducha pokuty i powściągliwości, który jest siłą przeciwważącą egoizm i konsumpcjonizm.Wyjaśnianie rodzinom znaczenia ducha pokuty i powściągliwości, przy równoczesnej ich postawie wspólnoty modlitwy, pozwala im oczyścić swe życie z egoizmu burzącego wewnętrzną spójność rodziny i z destrukcyjnych konfliktów. Wdrażanie rodzin do codziennego konkretyzowania zadań miłości czynnej Kościoła musi się opierać na ich głębszym i szerszym uświadomieniu, że wszelkie chrześcijańskie powołanie realizuje się w miłości czynnej. Ona jest podstawą wszelkich cnót chrześcijańskich. Wdrażanie rodzin do doskonalenia chrześcijańskiej egzystencji polega przede wszystkim na:

- stałym wskazywaniu im konkretnych zadań miłości i możliwości ich wypełnienia;

-zachęcaniu do tego wypełniania;

-pewnego współdziałania z nimi w tym dziele70.

Kolejnym kierunkiem działania duszpasterstwa rodzin jest włączenie ich w apostolską pracę Kościoła. Każda katolicka rodzina powinna być apostołem. Rodzina ma duże szanse apostolskiego działania na płaszczyźnie realizacji miłości, miłość jest bowiem niezbywalnym prawem Kościoła obejmującym pełnię dobra integralnego osoby ludzkiej. Rozbudzenie apostolstwa wśród rodzin jest zadaniem duszpasterstwa. W szczególny sposób powinno ono rozwijać apostolstwo modlitwy, modlitwa jest bowiem podstawowym elementem życia wewnętrznego. Szczególnie ważnym zadaniem duszpasterstwa rodzin jest troska o rodziny, które w jakikolwiek sposób są narażone na niebezpieczeństwa i trudności. Troska Kościoła o każdego człowieka jest jego (Kościoła) niezbywalnym prawem i zadaniem jednocześnie. Duszpasterstwo musi więc w swej pracy troszczyć się o każdego człowieka i otaczać szczególną troską ludzi w potrzebach. To samo trzeba powiedzieć o rodzinie, w której nie tylko jedna osoba znajduje się w potrzebie, lecz wiele. Troska o rodziny winna więc być uwielokrotniona i szczególna. Pomoc rodzinom w Kościele ma być ponadto taka, by umożliwiła im rzeczywiste wyjście z trudnej sytuacji. Zatem powinna być:

• wystarczająca;

• trwająca aż do usunięcia przyczyny trudności, w której rodzina się znalazła.
  

Wykonanie jakiegoś jednorazowego, symbolicznego gestu w stosunku do rodziny w trudnej sytuacji i pozostawienie jej w tej sytuacji nie ma liczącego się znaczenia i nie rozwiązuje sprawy kształtowania życia chrześcijan jako prawdziwej duchowej wspólnoty w Chrystusie. W prawdziwej wspólnocie nie można ludzi pozostawić osamotnionych w ich zmaganiu się z trudną sytuacją, lecz trzeba im podać pomocną dłoń aż do wydźwignięcia się71. Środków pomocy rodzinie przez parafię jest wiele, począwszy od łaski, która płynie z sakramentów; dalej można wspomnieć ciągłą modlitwę (np. proboszcz w każdą niedzielę i święta odprawia Mszę świętą za swoich parafian), różne nabożeństwa, katechizację, nauki stanowe, poradnie rodzinne, których celem jest pomoc małżonkom w prowadzeniu moralnego życia małżeńskiego oraz umacnianie świadomości nierozerwalności małżeństwa72 .

Przypisy:

1 J. Michalski, Wychowanie do życia w rodzinie trwałej w aspekcie prawno-duszpasterskim, "Studia Warmińskie" 31(1994), s. 251.
2 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio (cytowana dalej FC) nr 65.
3 FC nr 73.
4 FC nr 66.
5 T. Olearczyk, Przygotowanie dalsze, w: Program duszpasterski na rok 1993/94, Katowice 1993, s. 463-471.
6 H. Stawniak, Jedność i nierozerwalność małżeństwa, "Prawo Kanoniczne" 34(1991) nr 1-2, s. 119.
7 FC nr 21.
8 FC nr 66.
9 FC nr 36.
10 FC nr 72.
11 FC nr 66.
12 T. Kukołowicz, Rodzina wychowuje, "Ateneum Kapłańskie" 84(1975) z. 396, s. 83.
13 FC nr 11.
14 FC nr 66.
15 Trzecia Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim, nr 8, w: Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski (1966-1993), Lublin 1994, s. 151-209.
16 FC nr 66.
17 M. Braun-Gałkowska, Rozmowy o życiu i miłości, Warszawa 1986, s. 19-23.
18 Trzecia Instrukcja Episkopatu Polski…, dz. cyt., nr 8.
19 Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (cytowana dalej KDK), nr 52.
20 M. A. Żurowski, Kanoniczne prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Katowice 1987, s. 96-97.
21 J. Michalski, Wychowanie do życia…, dz. cyt., s. 257.
22 FC nr 66.
23 Tamże.
24 J. Michalski, Wychowanie do życia…, dz. cyt., s. 257-259.
25 W. Półtawska, Prawidłowy start, w: Miłość, małżeństwo, rodzina, pod red. F. Adamskiego, Kraków 1985, s. 21.
26 FC nr 11.
27 W. Półtawska, Prawidłowy start, dz. cyt., s. 47.
28 P. Poręba, Psychologiczne uwarunkowania życia małżeńskiego, Lublin 1977, s. 41.
29 Tamże, s. 78.
30 FC nr 32.
31 KDK nr 51.
32 FC nr 33.
33 K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986, s. 132.
34 W. Fijałkowski, Ku afirmacji życia, Warszawa 1989, s. 91.
35 FC nr 14.
36 W. Półtawska, Prawidłowy start, dz. cyt., s. 48-49.
37 E. Sujak, Kontakt psychiczny w małżeństwie i rodzinie, Wrocław 1983, s. 169-176.
38 KDK nr 34.
39 J. Kłys, Ogólna prezentacja Karty Praw Rodziny, w: Wychowanie do miłości, pod red. K. Majdańskiego, Warszawa 1987, s. 164-166.
40 Trzecia Instrukcja Episkopatu Polski…, dz. cyt., nr 11.
41 FC nr 13.
42 Kan. 1065 § 1 KPK
43 T. Pawluk, Prawo kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II, t. 3, Olsztyn 1984, s. 95.
44 Trzecia Instrukcja Episkopatu Polski…, dz. cyt., nr 19.
45 J. Laskowski, Przygotowanie do małżeństwa według wskazań nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego (postulaty - wnioski), w: Duszpasterstwo w świetle nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, pod red. J. Syryjczyka, Warszawa 1985, s. 232.
46 Trzecia Instrukcja Episkopatu Polski…, dz. cyt., nr 22.
47 Tamże, nr 21.
48 J. Michalski, Wychowanie do życia…, dz. cyt., s. 260.
49 T. Pawluk, Prawo kanoniczne…, dz. cyt., t. 3, s. 96.
50 W. Szewczyk, Dzień skupienia dla narzeczonych, w: Program duszpasterski na rok 1993/94. Katowice 1993, s. 115-132.
51 T. Pawluk, Prawo kanoniczne…, dz. cyt., t. 3, s. 96.
52 FC nr 68.
53 T. Pawluk, Prawo kanoniczne…, dz. cyt., t. 3, s. 101.
54 Trzecia Instrukcja Episkopatu Polski…, dz. cyt., nr 41.
55 Kan. 1066 KPK.
56 Kan. 1067 KPK.
57 Trzecia Instrukcja Episkopatu Polski…, dz. cyt., nr 94-95.
58 FC nr 51.
59 J. Grześkowiak, Łaska sakramentu małżeństwa, "Ateneum Kapłańskie" 109 (1987), z. 470, s. 303.
60 FC nr 67.
61 FC nr 20.
62 FC nr 73.
63 FC nr 69.
64 Pierwsza Instrukcja Episkopatu Polski dla duchowieństwa o przygotowaniu wiernych do sakramentu małżeństwa i o duszpasterstwie rodzin, część III (Duszpasterstwo rodzin), w: Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski (1966-1993), Lublin 1994, s. 229-237.
65 Kan. 528 § 2 KPK.
66 Pierwsza Instrukcja Episkopatu Polski…, dz. cyt., część III: Duszpasterstwo rodzin.
67 Przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę, pod red. Wł. Szewczyka, Warszawa 1992, s. 264.
68 Fr. Woronowski, Zarys teologii pastoralnej, t. 2. Warszawa 1986, s. 161.
69 Tamże, s. 164.
70 Tamże, s. 165-169.
71 Tamże, s. 172-176.
72 Przyszłość ludzkości…, dz. cyt., s. 265.

8

---