Formę państwa określa sposób organizacji życia politycznego i społecznego w danym kraju.
Kryteria wyróżniające formy państw:
a) kryterium ustroju politycznego - pozwala wyróżnić systemy polityczne demokratyczne, autorytarne i totalitarne;
b) zasady organizacji aparatu państwowego, a w szczególności relacje między władzą ustawodawczą i wykonawczą prowadzą do wyróżnienia systemów: parlamentarnego, prezydenckiego, mieszanego i rządów Zgromadzenia;
c) charakter instytucji głowy państwa jako kryterium stanowi podstawę wyróżnienia republiki i monarchii;
d) struktura terytorialna państwa, określająca relacje między centralnymi i lokalnymi organami państwowymi, pozwala wyróżnić unitarne i złożone (unia personalna, unia realna, federacja, konfederacja);
1. Państwo demokratyczne.
Państwo demokratyczne odwołuje się do powszechnie uznawanych zasad, wartości i norm praktykowanych i wzbogacanych w procesach rozwoju cywilizacyjnego. Współczesne demokratyczne państwo konstytucyjne jest państwem prawa, realizującym w szczególności zasady:
- suwerenności narodu
- pluralizmu politycznego;
- podziału władzy.
Racjonalność w demokracji oznacza oddzielenie celów od środków. Możliwość wypracowania decyzji wychodzącym naprzeciw interesom zarówno jednostkowym, jak i zbiorowym.
Tolerancja - zasada stosowana w różnych sferach życia w państwie demokratycznym. Oznacza ona m.in. prawa człowieka do posiadania odmiennych poglądów, gustów, stylów życia, postaw, obyczajów i zwyczajów, z wyłączeniem idei antyhumanistycznych, zbrodniczych, a ponadto szacunek dla cudzych poglądów.
Państwo demokratyczne utrwala takie kardynalne wartości, jak: wolność, równość, sprawiedliwość, porządek.
Wolność jednostki jest wartością podstawową i stanowi jej niezbywalne prawo.
Równość w państwie demokratycznym oznacza przede wszystkim równość wobec norm obowiązującego systemu prawa.
Sprawiedliwość jest zasadą oceny postępowania jednostek i grup społecznych w kategoriach prawno-moralnych.
Porządek jako wartość to zasady postępowania zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego uznające reguły ładu obowiązującego w państwie demokratycznym.
FORMY RZĄDÓW:
W państwie demokratycznym występują zróżnicowane formy rządów. Należą do nich systemy: parlamentarny, prezydencki, mieszany, parlamentarno-komitetowy.
System parlamentarny - rząd jest powoływany przez głowę państwa. Król lub prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek innych członków rządu. Głowa państwa za swą działalność nie jest odpowiedzialna politycznie, rząd ponosi odpowiedzialność polityczną za swą działalność przed parlamentem. Ukształtowana w praktyce przewaga parlamentu nad rządem lub rządu nad parlamentem wskazuje na dwa systemy rządów: parlamentarno-gabinetowy i gabinetowo-parlamentarny.
System prezydencki - charakteryzuje się szczególnie silną pozycją prezydenta. Jest on równorzędny z parlamentem reprezentantem narodu, jest głową państwa i szefem administracji. Odpowiada za politykę i jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Prezydent nie może rozwiązać parlamentu. On wraz z ministrami nie są odpowiedzialni za parlament, natomiast ponoszą odpowiedzialność prawną.
System mieszany - stanowi połączenie elementów systemu parlamentarnego i prezydenckiego. Centralnym organem w systemie organów państwowych jest prezydent. Jest on wybierany przez społeczeństwo w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Ma on kompetencje własne, a także kompetencje wykonawcze za kontrasygnatą premiera i ministrów. Nie ponosi odpowiedzialności politycznej.
System parlamentarno-komitetowy - opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Parlament jest najwyższym organem reprezentującym naród i wykonującym w jego imieniu władzą na zasadzie wyłączności. Rząd jest wybierany przez parlament. Prezydent nie może rozwiązać parlamentu przed końcem kadencji.
Państwo socjalne to rozwinięty, konkurencyjny w stosunku do liberalnego model państwa. W tym państwie gospodarka i państwo są ściślej ze sobą powiązane. Idea wolności jest sprzężona z państwem dobrobytu. Interwencjonizm państwowy obejmuje politykę gospodarczą i społeczną. Aktywna rola państwa w gospodarce oznacza działania zmierzające do regulowania rynku. Interwencjonizm państwowy w sferze socjalnej jest finansowany z dochodów państwa, czerpany z podatków.
Państwo liberalne jest historycznie najstarsze. Jego podstawę stanowiły zwłaszcza: rozwój gosp kapitalistycznej, prawne ograniczenie sfery działania państwa, demokratyzacja prawa wyborczego oraz gwarancje dla indywidualnych praw wolnościowych i równości szans. Jest to państwo, w którym obowiązuje zasada podziału władzy. Centralnym organem państwowym jest parlament. O jego legitymizacji decyduje przestrzeganie mechanizmów demokratycznych.
2. Państwo totalitarne.
Stanowi zagrożenie dla demokracji. Istota tego państwa jest obecność we wszystkich przejawach życia społecznego. Władza odwołuje się do mitów, uzasadnień historycznych i ideologii eksponujących cele socjalne i narodowe. Interes państwa i jego cele dominują nad interesem i życiem osobistym jednostki. Władza państwa jest zmonopolizowana, skupiona w rękach jednej partii lub masowego ruchu politycznego. Zasada podziału władzy jest odrzucona, opozycja zdelegalizowana. Aparat kontroli państwowej jest upolicyjniony, istnieje terror i działanie tajnej policji politycznej.
FORMY PAŃSTWA:
monopolizacja władzy państwowej; usunięcie opozycji, zastąpienie państwa prawa państwem policyjnym, egzystencją monopolistycznej partii umożliwiającej kompleksowa kontrolę.
Stalinowski model ustrojowy łamał wszelkie zasady państwa demokratycznego. Represje wobec jednostek i grup społecznych oraz wielkie koszty materialne. Wszyscy zwolennicy alternatywnych strategii rozwoju i każda opozycja w partii komunistycznej i w państwie były eliminowane.
Totalitaryzm państwa narodowego socjalizmu (Niemcy) oznaczał odrzucenie wolnościowo-prawnego porządku państwa demokratycznego. Zakaz działania partii politycznych, poddano opozycję, prasę i opinię publiczną policyjnej kontroli. Stworzono sieć obozów koncentracyjnych. Wprowadzono zasadę wodzostwa.
3. Państwo autorytarne
Państwo autorytarne cechuje brak możliwości działania społeczeństwa obywatelskiego. Większość regulatorów zachowań społecznych jest mało skuteczna, odgrywa drugorzędną rolę. Społeczeństwo cechuje apatia polityczna.
FORMY PAŃSTWA:
Organizacja państwa opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Organy przedstawicielskie wykonują funkcję prawodawczą i kontrolną. Wybory mają charakter aklamacyjny i polegają na przyjęciu lub odrzuceniu jednolitych list. Wszystkie organy państwowe, ich funkcje i zadania są podporządkowane budowie społeczeństwa socjalistycznego. W praktyce kadrowej znajduje zastosowanie nomenklatura partyjna. Równolegle do struktury organów państwowych jest budowana sieć organizacji partyjnych. Gospodarka ma charakter planowy. Istnieje ścisły związek między gospodarką i administracją państwową.
4. Państwo o krajach rozwijających się.
Jest w mniejszym lub mniejszym stopniu odmienne we wszystkich obszarach swej działalności od państwa w krajach cywilizacyjnie daleko rozwiniętych. Bierze ono odpowiedzialność za rozwój gospodarczy i społeczny. Bardzo trudno jest tam rozdzielić sfery działalności państwowej od sfery niepaństwowej. Państwo w krajach rozwijających się ma różne sposoby na przezwyciężanie niedorozwoju (kapitalistyczna droga rozwoju, socjalistyczna droga rozwoju, trzecia droga opierająca się na koncepcje alternatywnego rozwoju).
IDEOLOGIA to system idei lub przekonań odwołujących się do określonego zestawu podstawowych wartości, który wpływa na życie polityczne, czyli ma zwolenników i sympatyków skupionych wokół osób, partii i ruchów społecznych.
System wartości, a więc sposób rozumienia takich pojęć, jak: równość, wolność, sprawiedliwość, dobro, zło, odpowiedzialność itd. jest w obrębie każdej ideologii podstawą określającą:
- rolę jednostek i wspólnot, takich jak: rodzina, klasa, naród, państwo;
- kształt oraz zasady funkcjonowania instytucji społecznych, ekonomicznych i politycznych;
- potrzebę zachowania istniejącego porządku lub jego modyfikacji bądź odrzucenia i zastąpienia go nowymi formami organizacji życia społecznego.
Różnice między ideologią a innymi systemami:
- mają na celu zyskanie zwolenników dla określonych wartości i przekonań;
- dążą do podkreślenia różnic między własnym systemem przekonań a innymi systemami występującymi w przeszłości i współcześnie;
- są trudno podatne na innowacje;
- naczelne racje zawarte w ideologiach są sformułowane tak, aby były odbierane jako jasne i niepodważalne;
- własne założenia uznają za nie podlegające dyskusji;
- żądają przynależności;
- w sposób emocjonalny odnoszą się do tego, co głoszą;
- są powiązane z instytucjami mającymi na celu umacnianie i wprowadzanie w życie głoszonych przekonań.
DOKTRYNA jest mieszczącą się w ramach określonej ideologii konkretyzacją czasowo-przestrzenną, odnoszącą się do całej rzeczywistości społeczno-politycznej lub jej wybranych dziedzin.
DOKTRYNA POLITYCZNA to wynikający z określonej ideologii oraz uporządkowany zbiór poglądów na życie polityczne danego społeczeństwa z zagadnieniem władzy i ustroju państwa na czele. Doktryna musi zawierać wskazania teoretyczne i praktyczne, jak realizować te poglądy w określonym czasie i przestrzeni.
Odwołując się do wybranych doktryn, partie i organizacje społeczne określają swe długofalowe programy obliczone na kilkanaście i więcej lat. Ich częścią są programy na kilka lat, np. programy wyborcze opracowywane na okres jednej kadencji parlamentarnej lub prezydenckiej. Programy polityczne są bezpośrednio podporządkowane określonym zadaniom, takim jak: walka o władzę lub jej utrzymanie, zdobywanie zwolenników, polemika z poglądami wyrażonymi przez przeciwników politycznych itp.
ETAPY ROZWOJU:
1. Od przełomu XVIII i XIXw. do lat 30tych, 40tych XIXw największą rolę odgrywały 2 ideologie: liberalizm i konserwatyzm.
2. Od lat 30tych , 40tych XIXw, do końca XIXw ukształtowała się nowa ideologia: socjalizm; zarysowała się wówczas ważna linia podziału, oddzielająca zwolenników liberalizmu i konserwatyzmu; powstały też ideologie nacjonalistyczne.
3. Od końca XIXw do I wojny św rozwijały się głównie ideologie już istniejące, pojawiła się ideologia chrześcijański-demokratyczna.
4. Kolejny okres to lata międzywojenne i II wojna św. Jego cezurę początkowo wyznaczało uznanie w niektórych krajach za oficjalne i jedyne ideologii totalitarnych komunizmu lub faszyzmu, cezurę końcową zaś wyznaczała klęska państw, w których istniała ideologia faszyzmu.
5. Kolejny okres przypada na lata 1945-89. Obok nurtów istniejących zaczęły powstawać: maoizm, goszyzm, ekologizm, feminizm, komunitaryzm. Wśród liberałów zarysował się podział na liberalizm konserwatywny i socjalny.
6. W roku 1989 rozpoczął się nowy okres, który charakteryzuje się odrzuceniem w Europie ideologii komunistycznej. Najważniejsze obecnie ideologie europejskie to: liberalizm, konserwatyzm, ideologia chrześcijańsko-demokratyczna i socjaldemokratyczna.
FUNKCJE IDEOLOGII:
- uprawomocniająca istnienie różnych ugrupowań politycznych (polega na tym, że ideologie określają racje nadające sens zaangażowaniu politycznemu danego ugrupowania, ruchu politycznego);
- programowo-polityczna (polega na tym, że ideologie wpływają na kształt programów politycznych partii i ruchów społecznych; określają cele zawarte w programach poszczególnych ugrupowań, od ich założeń zależy także wybór dróg realizacji przyjętych celów);
- poznawcza (oznacza, ze ideologie tworzą i upowszechniają określony obraz świata; jednostka, wybierając którąś z nich, uzyskuje klucz do poznania i zrozumienia mechanizmów rządzących życiem społecznym);
- integrująca (polega na tym, ze łączy ona ludzi, którzy identyfikują się z określonymi poglądami, nawet wówczas, gdy nie znają się oni osobiście);
KONSERWATYZM
Geneza i przedstawiciele:
Pierwszym i najwybitniejszym przedstawicielem był Edmund Burke. Pojęcie konserwatyzm zostało rozpowszechnione za sprawą Francuza , wydającego pismo „Konserwatysta”. (Joseph de Maistre, Margaret Thatcher).
Wartości:
Tradycja, religia, naród, rodzina, hierarchia, autorytet, odpowiedzialność, wolność osobista, własność, poszanowanie prawa.
Koncepcja jednostki:
- krytyczna ocena cech natury ludzkiej;
- jednostka ludzka nigdy nie będzie doskonała, niezależnie od tego, jakie warunki zewnętrzne będą określały jej postępowanie;
- nie one decydują o zachowaniu człowieka, lecz jego skazana na słabość, skażona grzechem pierworodnym natura;
- człowiek powinien szukać wskazówek dla swych działań w religii, odwoływać się do uznanych autorytetów.
Koncepcja społeczeństwa:
- społeczeństwo jest ze swojej strony hierarchiczne;
- jego rozwojem powinna rządzić zasada ciągłości historycznej;
- istniejące instytucje ucieleśniają mądrość i doświadczenia kolejnych generacji, natomiast tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie jest spoiwem gwarantującym ład społeczny;
- dopuszczają takie przeobrażenia, które nie naruszają ciągłości między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością
- społeczeństwu nie wolno narzucać żadnych rozważań zasadniczo zmieniających istniejące struktury i zasady współżycia.
Ustrój polityczny:
- demokracja przedstawicielska jest ustrojem najlepiej godzącym autorytet państwa i wolność obywateli;
- opowiadają się za władzą elit oraz bezwzględnym respektowaniem zasady rządów prawa;
Ustrój gospodarczy:
- gospodarka powinna opierać się na prywatnej własności i zasadzie konkurencji realizowanej przez rynek;
- krytykują społeczeństwo masowe, w którym znika poszanowanie dla tradycji, potrzeba przynależności, samodzielność sądów, w efekcie również poczucie przynależności;
- nie uważają, że skuteczną walkę z przejawami kryzysu można prowadzić, stosując narzędzia polityczne.
LIBERALIZM:
Geneza i przedstawiciele:
Pojęcie liberalizmu pojawiło się na początku XIXw, po raz pierwszy użyte w 1810 w Hiszpanii w odniesieniu do sił politycznych, które opowiedziały się za niepodległością kraju oraz wolnością jednostki i rządami konstytucyjnymi (Hans Kelsen, Milton Friedman).
Wartości:
Wolność, indywidualizm, racjonalność, równość wobec prawa, tolerancja, pluralizm, własność prywatna.
Koncepcja jednostki:
- poza pozytywnymi cechami człowieka widzą także jego ułomności, w tym zwłaszcza egoizm;
- dostrzegają, że człowiek myśli i działa racjonalnie;
- postulat naturalnego prawa wszystkich ludzi do wolności, własności i bezpieczeństwa oznaczało odrzucenie feudalnych wyobrażeń i reguł postępowania.
Koncepcja społeczeństwa:
- wszyscy ludzie są równi i wolni;
- instytucje polityczne i ekonomiczne powinny stwarzać ludziom warunki do korzystania z przyrodzonych praw;
- o swą pozycję, dobrobyt człowiek musi jednak zabiegać sam;
- liberałowie aprobują nierówności w społeczeństwie, wynikające z tego, że ludzie mają różne zdolności.
Ustrój polityczny:
- państwo powinno zapewnić warunki, w których jednostki będą miały swobodę działania i realizacji swych praw;
- są zwolennikami ustroju parlamentarnego;
- są głównymi promotorami idei demokratycznej i twórcami nowoczesnych instytucji ustrojowych, charakterystycznych dla społeczeństwa otwartego, opartych na swobodnej grze sił politycznych, pluralizmie, dążeniu do kompromisu.
Ustrój gospodarczy:
- zasada wolnego rynku;
- idea lesssferyzmu;
- swobodna inicjatywa w sferze gospodarczej, poddawanie wszelkich decyzji ekonomicznych osądowi rynku jest warunkiem efektywności ekonomicznej i przyczynia się do wzrostu ogólnego dobrobytu;
- koncepcja gospodarki rynkowej.
MYŚL CHRZEŚCIJAŃ-DEMOKRAT
Geneza i przedstawiciele:
Korzenie w wierze chrześcijańskiej; encykliki papieskie ogłoszone przez Leona XIII; ważną rolę odegrał personalizm; (Paweł VI, Jan Paweł II)
Wartości:
Nauczanie społeczne Kościoła, swoboda w zakresie kształtowania programów i określania swobód działania.
Koncepcja jednostki:
- człowiek jest widziany zarówno przez pryzmat jego egzystencji na Ziemi, jak i egzystencji pozadoczesnej;
- podstawą jego postępowania powinno być zatem poszanowanie zasad moralnych, które nie mogą podlegać relatywizacji, czyli nie mogą być dowolnie ustalone;
- godność osoby ludzkiej jest jednym z centralnych problemów;
- afirmacja ludzkiej osoby jest przesłanką określenia koncepcji społeczeństwa oraz kształtu ustroju, który zapewniłby człowiekowi godne życie i sprawiedliwe traktowanie.
Koncepcja społeczeństwa:
- sposób widzenia ujmujący stosunki w społeczeństwie nie w kategoriach walki i konkurencji, lecz w duchu solidaryzmu społecznego i dobra wspólnego;
- społeczeństwo jest traktowane jako organizm, który powinien rozwijać się harmonijnie i w którym poszczególne jednostki i grupy mają swoje miejsce;
- istnieją różnego rodzaju wspólnoty, wśród których szczególnie ważna jest rodzina.
Ustrój polityczny:
- opowiada się za ustrojem demokratycznym, respektującym prawa człowieka
- konieczność istnienia instytucji przedstawicielskich, dużą rolę przykłada do rozwoju demokracji lokalnej;
- rozwiązania ustrojowe i wybór władz powinny być pozostawione wolnej woli obywateli;
- władza polityczna powinna zajmować się ogólnym kierowaniem, kontrolą, karaniem nadużyć;
- powinna organizować i koordynować działania wspólnot na niższych szczeblach, pozostawiając im swobodę działania.
Ustrój gospodarczy:
- respektowanie własności prywatnej;
- własność powinna chronić jednostkę przed zniewoleniem i zgubieniem, zapewnić jej godziwy byt;
- optują na rzecz społecznej gospodarki rynkowej;
- zakładają możliwość umiarkowanej integracji państwa w sferę ekonomiczną i społeczną;
- ważną rolę odgrywa praca ludzka, której nie powinno się traktować instrumentalnie.
MYŚL SOCJALDEMOKRATYCZNA
Geneza i przedstawiciele:
Wyodrębniona pod koniec XIXw; dążenie do zbudowania ustroju społecznego opartego na zasadzie sprawiedliwości. (Edward Berstein, Harold Laski, Olof Palme)
Wartości:
Równość, sprawiedliwość społeczna, wolność, solidarność, wspólnota.
Koncepcja jednostki:
- w każdej jednostce tkwią możliwości i talenty, które mogą się w pełni rozwijać w sprzyjających warunkach społecznych;
- inne szanse mają osoby wywodzące się w warstw bogatych, inne zaś z grup usytuowanych najniżej w hierarchii społecznej.
Koncepcja społeczeństwa:
- odrzucają przemoc i rewolucję zbrojną jako sposoby realizacji zmian społecznych.
- konflikty społeczne i nierówności zostały zlikwidowane;
- stworzono zabezpieczenia dla grup znajdujących się w trudnej sytuacji.
Ustrój polityczny:
- przywiązują ogromną wagę do demokratycznych wartości, zasad i rozwiązań ustrojowych;
- tylko w warunkach państwa demokratycznego możliwa jest realizacja proponowanych przez nich strategii reform, które powinny być urzeczywistniane stopniowo;
- ideologia skierowana przeciw kapitalizmowi;
Ustrój gospodarczy:
- gospodarka rynkowa, podkreślając, że nie oznacza to aprobaty dla społeczeństwa rynkowego
- odwoływanie się do zasady solidarności.