Ogniwo III- Nabywanie pojęć, uogólnianie
I.
Czynności nauczycieli: kierowanie procesem nabywania pojęć, kierowanie procesami uogólniania
Czynności uczniów: procesy uogólniania służące wytworzeniu pojęć
II.
Etapy kształtowania pojęć wg Okonia:
1.kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami (rozpoczyna się , gdy dziecko zaczyna wymawiać pierwsze słowa, rozkwit w wieku przedszkolnym)
2.tworzenie ,, przedpojęć ” na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń(kształtowanie pojęć elementarnych na podstawie znajomości zewn. cech przedmiotów-barwa, kształt, wielkość)
3.nabywanie pojęć naukowych:
Zestawianie przez uczniów danego obiektu lub zdarzenia z innymi w celu wyodrębnienia go spośród tych innych-ANALIZA WSTĘPNA
Wyszukiwanie cech podobnych , ich uogólnianie tj. szukanie tego, co jest wspólne dla różnych owoców, figur geometrycznych, zjawisk fizycznych, faktów społecznych- GENERALIZACJA
Poszukiwanie cech różniących dane rzeczy bądź zdarzenia od innych, zarówno nieistotnych cech zewn. , jak i przede wszystkim cech istotnych , ujawniających istotne związki między nimi- RÓŻNICOWANIE
Wytworzenie sobie przez uczniów danego pojęcia na podstawie znajomości istotnych cech danej kategorii przedmiotów. Jest to po dokonanej poprzednio analizie cech moment ich syntezy, połączenia zebranych informacji w całość. Synteza pozwala uczniom uporządkować właściwą treść danego pojęcia, oraz w razie potrzeby zdefiniować to pojęcie- SYNTEZA
Zastosowanie przez uczniów poznanego pojęcia w nowych sytuacjach poznawczych bądź praktycznych sprzyja sprawdzeniu czy wszyscy uczniowie je sobie przyswoili, tj. czy pojęcie zostało prawidłowo uogólnione i odróżnicowane, a następnie utrwalone-ZASTOSOWANIE
III.
METODY NAUCZANIA POJĘĆ wg R. Arendsa - DEDUKCYJNA i INDUKCYJNA
Metoda bezpośrednia (dedukcyjna):
opiera się na toku dedukcyjnym: od reguły do przykładu.
Nauczyciel najpierw przedstawia definicję pojęcia, potem podaje przykłady i nieprzykłady, pomagające zrozumieć pojęcie.
Trudność polega na nazwaniu i definiowaniu pojęcia.
Sprawdza się najlepiej w przypadku pojęć wcale lub ledwo znanych uczniom.
Metoda przyswajania (indukcyjna):
porządek indukcyjny: od przykładu do reguł.
Najpierw podaje się przykłady i nieprzykłady danego pojęcia, a uczniowie samodzielnie odkrywają lub przyswajają pojęcie dzięki rozumowaniu indukcyjnemu.
Nazwa i definicje pojawiają się na końcu.
Sprawdza się najlepiej, gdy uczniowie mają jakąś znajomość pojęcia.
Wewnętrzna organizacja lekcji z zastosowaniem wybranej metody nauczania:
A) Nauczanie bezpośrednie:
Nazwanie pojęcia i podanie definicji.
Określenie cech istotnych oraz podanie przykładów i nieprzykładów pojęcia.
Sprawdzenie opanowanie pojęcia: uczniowie sami podają przykłady i nieprzykłady.
B) Przyswajanie pojęć :
1. Podanie uczniom przykładów i nieprzykładów
2. Nakłanianie uczniów do snucia domysłów, podawania argumentów, na których się opierają. Stawianie dodatkowych pytań naprowadzających myślenie uczniów na właściwy kierunek.
3. Nazywanie i opisywanie procesów myślowych, którymi posługiwali się uczniowie. Podawanie przez nauczyciela dodatkowych przykładów i nieprzykładów, aby uczniowie przyswoili cechy istotne pojęcie i jego nazwę.
4. Nauczyciel podsuwa dodatkowe przykłady i nieprzykłady. Uczniowie je wyjaśniają i sami podają przykłady i nieprzykłady.
CECHY ISTOTNE I NIEISTOTNE POJĘCIA- definicje na przykładzie trójkąta równobocznego
Pojęcia mają cechy, które je opisują i umożliwiają zdefiniowanie. Niektóre cechy nazywamy nieistotnymi. Posługujemy się nimi dla odróżnienia jednych pojęć od innych
Cechy istotne:
Cechy istotne trójkąta równobocznego: jest to trójkąt; każdy bok musi być równy. Trójkąty, których boki nie są równe, nie są trójkątami równobocznymi.
Pojęcie podrzędne zawiera własne cechy istotne oraz zawiera również wszystkie cechy istotne pojęcia ogólnego - trójkąt równoboczny należy do pojęcia trójkąty, musi, zatem zawierać wszystkie istotne cechy trójkąta.
Cechy nieistotne (niedefinicyjne):
Pewne cechy występujące w niektórych, ale nie we wszystkich obiektach należących do danej klasy.
Nieistotna cech trójkąta równobocznego np. powierzchnia
Wszystkie pojęcia mają cechy istotne i nieistotne, których rozróżnianie sprawia czasem uczniom trudności, np. pojęcie „ptak” ( problem latania- nie wszystkie ptaki latają. Zatem fruwanie nie stanowi cechy istotnej pojęcia).
IV. Trudności uczniów podczas realizacji ogniwa:
przejście od wyobrażeń do pojęć(u dzieci w szkole podstawowej, u których przeważa myślenie konkretno-obrazowe)
w poprawnym wyrażaniu swoich myśli( wypowiedzi uczniów nie zawsze jasne i zrozumiałe)
kształtowanie pojęcia na jednym przykładzie (myślenie uczniów przez analogię)
gdy uogólnienie zostało dokonane na podstawie cechy nieistotnej ( np. owoce, cecha: jadalność; dziecko zalicza marchew do owoców)
gdy treści nauczania zawierają podobne, zbliżone do siebie elementy (dziecku łatwiej zaobserwować różnice niż podobieństwa)
gdy na jednej lekcji nauczyciel usiłuje kształtować zbyt wiele pojęć
przyswajanie pojęć ogólnych( np. feudalizm, socjalizm)
w przyswajaniu pojęć, które nie maja oparcia w spostrzeżeniach i wyobrażeniach uczniów(trudności w wyobrażeniu sobie czegoś nieskończonego; np. pojęcia w geometrii: płaszczyzna, prosta)
gdy wiadomości przyrodnicze trzeba ujmować w formuły matematyczne, a następnie posługiwać się nimi
V. Błędy nauczycieli popełniane w czasie realizacji ogniwa:
uogólnienie zostało dokonane tylko na podstawie jednego przykładu
uczniowie przyswajają sobie pojęcia nowe, zanim utrwaliły się pojęcia poprzednio ukształtowane
pominięto porównywanie przedmiotów i zjawisk dla uchwycenia występujących między nimi różnic i podobieństw; a więc gdy brak zróżnicowania i wyodrębnienia cech istotnych
podawanie uczniom pełnych definicji nowych pojęć, zwalniając ich tym samym od samodzielnej analizy cech istotnych
wprowadzanie zbyt wielu pojęć na raz
uogólnianie cech przedmiotów na podstawie zbyt małej liczby przykładów
zestawianie przedmiotów i zjawisk jednego rodzaju z przedmiotami zupełnie innego rodzaju, a więc zestawianie przedmiotów trudno porównywalnych a nawet uniemożliwiających wyodrębnienie cech wspólnych
podawanie uczniom gotowych definicji, wzorów, praw w typowych kontekstach ,,książkowo-szkolnych”, brak wdrażania uczniów do stosowania pojęć w nowych sytuacjach, praktycznego ich wykorzystania
egzekwowanie od uczniów definicji ,pojęć bez uprzedniego sprawdzenia rozumienia przez nich ich treści
1