Wprowadzenie do socjologii kultury
Praca na temat:
Kultura masowa, jej wytwory (czyli zjawiska, produkty) i problemy (niski poziom, komercjalizacja)
Kultura należy do podstawowych pojęć humanistyki współczesnej, a choć zastosowanie tego terminu spopularyzowało się szeroko dopiero w XX w., pochodzeniem etymologicznym sięga on klasycznej starożytności. Łacińskie słowo kultura oznaczało pierwotnie po prostu uprawę ziemi, ale już Cycero w Rozprawach tuskulańskich rozszerzył jego użycie na zjawiska intelektualne nazywając filozofię kulturą ducha. Z tym najwcześniej rozumieniem kultury łączyło się wyobrażenie wewnętrznego wysiłku zmierzającego do przekształcenia sfery ludzkiego myślenia. Kultura w sensie przenośnym - i pochodzenie od niej wyrażenie kult - podobnie jak uprawa w pierwotnym rozumieniu, oznaczała zawsze kulturę czegoś: kulturę ducha, umysłu, kult Bogów lub przodków.
Wyrażenie kultura z przydawką dopełniaczową utrzymywało się w ciągu wielu stuleci i trwało, kiedy w krajach łacińskich zaczął wchodzić w użycie termin „cywilizacja w szerokim rozumieniu, obejmującym całokształt społecznego dorobku w zakresie techniki, nauki, sztuki i politycznych urządzeń. Na gruncie języka francuskiego słowo „cywilizacja” poprzedzone było w najwcześniejszym zastosowaniu przez przymiotnik „cywilizowany” i bliskie mu w znaczeniu określenia poli i police. Podobnie jak we Francji aż po dzień dzisiejszy użycie terminu cywilizacja dominowało w Polsce XIX w. nad terminem kultura. Ten ostatni nie został jednak całkowicie zignorowany. Lelewel już w wykładach wieluńskich z lat 1822-1824 posługiwał się pojęciem kultury w nowoczesnym szerokim rozumieniu humanistycznym i nazywał kulturę właściwym przedmiotem badań historycznych. Takie pojecie kultury ukształtowało się najwcześniej w humanistycznym piśmiennictwie niemieckim.
Zgodnie z definicją Adelunga kultura jest to „uszlachetnienie wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu, tak, że słowo to oznacza zarówno oświecenie i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie z przesadów, jak też ogładę, uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów”. Do uniwersalnego pojęcia kultury przyczynił się wydatnie J.H. Hader. Ujmował kulturę przede wszystkim jako narzędzie przystosowania rekompensujące niedostatki fizycznego wyposażenia człowieka w walce o byt. Główny mechanizm kultury wydział Hadera w tradycji polegającej na ustalaniu się wzorów zachowania. Tradycja i określone cechy organiczne składają się na zasadę człowieczeństwa. Plastyczność, fizyczna słabość, długość dzieciństwa w połączeniu z wyższą inteligencją czynią człowieka wrażliwym na wpływy wychowawcze i zdolnym do ich przyjęcia. Stwierdzając że każdy człowiek tylko przez wychowanie staje się człowiekiem. Określenie kultury i stwierdzenie jej uniwersalnego zasięgu sformułował omijając mechanizm przekazywania i przejmowania tradycji, w którym widział źródło człowieczeństwa i akt duchowych narodzin człowieka.
Kultura masowa nie jest zjawiskiem ostatniej doby. Narasta stopniowo od dwóch co najmniej stuleci. Narodziła się jako produkt wtórny rewolucji przemysłowej wraz z industrializmem i urbanizacją i niemal od początku swojego istnienia stała się przedmiotem krytycznych refleksji i niepokoju intelektualnych sfer. Kultura masowa była identyfikowana z kultura wulgarną, kultura najniższego poziomu. Zgodnie z najogólniej przyjętym znaczeniem pojęcie kultury masowej odnosi się do zjawisk współczesnego przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych lub analogicznych treści płynących z nielicznych źródeł oraz do jednolitych form zabawowej, rozrywkowej działalności wielkich mas ludzkich. Dzięki masowym środkom komunikowania realizują się najpełniej dwa podstawowe kryteria charakteryzujące masowa kulturę: kryterium ilości oraz kryterium standaryzacji. Kwalifikacje zjawisk kultury masowej ułatwia analiza cech tych zbiorów, czyli publiczności. W początku XX w. G. Tarde określił publiczność jako rezultat umysłowego oddziaływania powodującego zjednoczenie psychiczne ludzi bez zbliżenia fizycznego jakie występuje w tłumie. Publiczność masowej kultury charakteryzuje się najczęściej rozproszeniem przestrzennym: jest to publiczność pośrednia która kształtuje się w wyniku oddziaływania o szerokim zasięgu, jak prasa, radio, telewizja, Internet. Wszystkie środki techniczne noszą miano środków masowego komunikowania. Ich funkcjonowanie wiąże się nierozłącznie z funkcjonowaniem kultury masowej. Dostarczając standaryzowanych, powielanych kopii zapewniają one treścią tej kultury szeroki zasięg,. One też umożliwiają równoczesność, przynajmniej współczesność recepcji. Wydawnictwa periodyczne i książkowe, filmy, audycje radiowe i telewizyjne pełnią rolę krystalizacyjnych ośrodków wielkich, nieraz milionowych ugrupowań publiczności przeżywających współcześnie te same treści symbolicznie przekazane z jednego źródła.
Określając kulturę masową podkreślano, że przy szerokim rozumieniu tego pojęcia nie ogranicza się ono do treści przekazywanych za pomocą tzw. Środków masowego komunikowania. Problemy współczesnej masowej kultury w dużej mierze wiążą się jednak z działaniem tych właśnie środków. One zapewniają najszerszy zasięg jednolitym, zuniformalizowanym treścią, wytwarzają socjologiczne warunki recepcji specyficzne dla współczesnego społeczeństwa; one wprowadzają w dziedzinę symbolicznej kultury realizacyjnej elementy techniki właściwe przemysłowej cywilizacji. Wszystkie te względy skłaniają do uznania środków masowego komunikowania za szczególnie doniosły i najbardziej bezpośrednio działający warunek rozwoju kultury masowej.
W wielkich metropoliach współczesnych społeczeństw niektóre widowiska lub koncerty muzyki popularnej gromadzą wielotysięczne audytoria, zaś atrakcyjne widowiska sportowe wypełniają stadiony stutysięcznym tłumem. Są to zjawiska przewyższające rozmiarami podobne przejawy kultury innych epok, ale nie odbiegają od nich charakterem.
Zastosowanie środków masowego komunikowania przyczyniły się do powstania zjawisk kulturalnych o nowym społecznym charakterze, które stanowią specyficzność właściwą typowi kultury określonej jako masowa. Zagadnienia druku, radia, filmu i telewizji posiadają rozległą literaturę i stanowią przedmiot specjalnych studiów o różnorodnym charakterze. Już wynalazek pisma stanowił bardzo istotną z socjologicznego punktu widzenia rewolucję metod przekazywania symbolicznych treści. Druk przyniósł istotną zmianę systemu komunikowania, ale przeobrażenie schematu społecznych procesów przekazywania treści nie dokonało się tak szybko, jak techniczna faza tej rewolucji. Funkcje druku jako narzędzia masowego komunikowania wiążą się jednak przede wszystkim nie z książką, lecz z prasą. Książka przekazuje treści znacznie bardziej jednolite, aniżeli wydawnictwa prasowe i czasopiśmienne, wywiera przez to na publiczność silniejszy wpływ selekcjonujący. Wydawnictwa periodyczne o charakterze ogólnym przeznaczone są dla szerszych i bardziej różnorodnych grup publiczności ponieważ apelują do uniwersalnych zainteresowań aktualnymi wydarzeniami i zawierają materiały o charakterze zróżnicowanymi i niejednolitym. Prasa jako pierwszy z masowych środków komunikowania wytworzyła wielkie zbiorowości publiczne o charakterze pośrednim, rozproszone w przestrzeni, ale współczesne i reagujące prawie równocześnie na identyczne bodźce. Uważa się powszechnie, że publiczność prasowa wczesnego okresu była bardziej jednorodna, świadoma swych wewnętrznych związków i aktywna ideologicznie, a niżeli „masa” odbiorców środków komunikowania XX w. Dominującym rysem wydawnictw staje się reklama która stanowi ich finansową podstawę, umożliwiając obniżenie ceny do poziomu nieproporcjonalnie niskiego w stosunku do ich objętości i technicznych walorów. Tekst pisany kurczy się na rzecz ilustracji zarówno rysunkowej, jak fotograficznej. Konkurując z nowymi postaciami masowej sztuki wizualnej prasa, a zwłaszcza czasopisma przemawia do widza obrazem. Informacyjna funkcja pracy w ogóle ulega zresztą znacznej redukcji. Częściowo jest rezultatem pojawienia się nowych, szybszych sposobów przekazywania wiadomości: radia i telewizji. Film natomiast od początku stał się narzędziem popularnej, bardzo zresztą niewybrednej rozrywki.
Film stał się pierwsza z dziedzin masowej kultury, w której spopularyzowało się użycie terminów „przemysł” i „produkcja” w odniesieniu do rozważań nad kulturą „węższym sensie”. Proces ten nie mógł dokonać się bez protestów tradycyjnych interpretatorów kultury.
Oczywiście druk wytworzył już znacznie swój przemysł poligraficzny, ale techniczna strona procesu powstania książki lub czasopisma nie wywierała wpływu na charakter przekazywania symbolicznych treści. Graficzna strona druku nie jest objęta ze względów estetycznych. W filmie natomiast technika produkcji stała się językiem sztuki, nową specyficzną formą wyrazu. Operator i montażysta są tutaj współtwórcami dzieła artystycznego obok reżysera, scenarzysty i aktora.
Kolektywny charakter, skomplikowana strona techniczna, a zwłaszcza wysokie koszty produkcji filmowej wywołały konieczność rozbudowania ekonomicznych podstaw organizacji tej dziedziny masowej kultury. Nigdzie tendencje koncentracji i monopolizacji nie przejawiły się z taką siłą jak w tej właśnie sferze działalności.
W odniesieniu do kina właśnie pojawiło się już w okresie poprzedzających pierwsza wojnę światową określenie „sztuka dla tłumów, i w związku z nim K. Irzykowski użył trafnego sformułowania mówiąc o dokonującej się mutacji kultury. Produkt tej mutacji stanowiła kultura masowa, której zasadniczym elementem obok radia i prasy stał się w latach dwudziestych film. W początku lat trzydziestych przyjęło się także w kręgach zainteresowanych ta problematyką socjologów uważając publiczność kinową za szczególnie charakterystyczny przejaw masowego społeczeństwa. Był to w ogóle okres szczególnej popularności tej koncepcji w socjologii amerykańskiej zajmującej się zagadnieniami urbanistyki i ściśle z nimi związaną na gruncie badań ekologicznych problematyką przestępczości. Podejmowane wówczas liczne badania socjologiczne inspirowane przekonaniem o demoralizującym wpływie kina, szczególnie silnie się zaznaczającym w stosunku do młodzieży i dzieci, które zapełniały sale kinowe i przesiadywały nieraz po kilku kolejnych seansach. Sam jako środek masowego komunikowania odznacza się zdolnością przekazywania treści różnego poziomu i charakteru. Tkwią w nim możliwości apelowania do mas i przedstawiania mas przekraczające wszelkie kwalifikacje stojące w tym zakresie do dyspozycji najbardziej nawet monumentalnego teatru. Ostateczne zwycięstwo filmu jako sztuki i jako masowego środka oddziaływania tuz po zakończeniu pierwszej wojny światowej zbiegło się ze szczytowym punktem w dynamice rozwoju prasy i z początkami radiofonii światowej. Moment ten stanowił pewien próg w dziejach kultury masowej. Można go nazwać pierwszym progiem umasowienia.
Film postawił kulturę masowa pod znakiem obrazu oraz bezpośredniej, jakkolwiek bardzo luźno jako całość powiązanej, publiczności. Radio które wkroczyło w dziedzinę kultury masowej w latach 20, stanowiło pod obydwoma wymienionymi względami antytezę filmu. Główny walor radia jako środka komunikowania stanowi zdolność pokazywania przestrzeni i natychmiastowego rozchodzenia się na obszarze całego globu. Dzięki radiu dokonało się równouprawnienie najbardziej odległych siedzib ludzkich i centrów wielkomiejskich pod względem odbioru informacji i innych kulturalnych treści. Niezależnie od środków transportu elementów kultury bezpośredniej radio zaczęło obsługiwać osiedla wiejskie, do których nigdy nie dotarło kino, a prasa przenikała z opróżnieniem. W przeciwieństwie do treści komunikowanych za pomocą drukowanego słowa radio, nie wymagające umiejętności czytania, wkracza w wielu krajach słabo rozwiniętych na obszary analfabetyzmu, co podnosi ogromnie wagę jego wpływu.
Tam, gdzie radio stanowi tylko uzupełnienie innych środków masowego komunikowania, i tak wniosło ono nowy element do warunków przekazywania kultury. Specyficzną jego własnością jest szczególna łatwość, niekłopotliwość recepcji. Raz nabyte urządzenie odbiorcze oddaje słuchaczowi dyspozycje nad rozporządzanymi treściami programu. Słuchacz dysponuje nimi we własnym domu na zawołanie. Przekazywane przez nie bodźce docierają tylko do obwodu świadomości. Słuchacz ustala zwykle nawykowy system wyboru treści, na których koncentruje uwagę. Przewaga wpływów politycznych komentatorów radiowych nad oddziaływaniem publicystów prasowych w Ameryce wskazuje, że nawet w warunkach spowszednienia radia pewne punkty jego programu zachowują jednak znaczenie w doświadczeniu odbiorcy. Mimo rozwoju telewizji radio pozostaje niezastąpionym środkiem przekazywania muzyki. Bezcielesny glos zamknięty w pudełku przemawiający do izolowanego słuchacza lub grupy słuchaczy echem odległego świata stwarza silniejsze poczucie kontaktu z nadawca i z współodbiorcami niż prasa, zapewnia bowiem całkowitą współczesność doświadczeń. Intonacja dźwiękowa wzmaga przy tym intensywność doznań emocjonalnych odbiorcy. Bezpośrednia transmisja radiowa z meczu sportowego stwarza warunki silniejszego przeżycia, a niżeli najlepszy reportaż prasowy. Przy ty m słuchane wymaga minimalnego wysiłku, toteż radio daje poczucie bezpośredniości i spontaniczności, którego pozbawiona jest lektura. Kontakt z przekazem radiowym może być albo powierzchowny albo bardzo intymny, ale zawsze jest łatwy. W przypadku radia strona organizacyjna odgrywa większą jeszcze role a niżeli w filmie. Symboliczna produkcja nie tylko bowiem jest w tym przypadku rezultatem zbiorowej twórczości, ale ponadto radio musi zapewnić swoim słuchaczom ciągłość odbioru, o którą nie potrzebują się rościć poszczególne grupy producentów filmowych. Od początku istnienia radiofonii zarysowały się w dziedzinie jej organizacji dwie odmienne drogi rozwoju. Jedną, charakterystyczna dla większości krajów europejskich, niezależnie od różnic ustroju politycznego, reprezentuje radiofonia brytyjska, druga równocześnie z nią powstająca radiofonia amerykańska.
Niski poziom treści kultury masowej wyjaśnia koncepcja wspólnego mianownika: aby treści kulturowe mogły być zrozumiałe dla wszystkich, muszą być one przedstawione w najprostszej formie, nie wyrafinowanej, przez co są tak dobierane aby mogły dotrzeć do jak największej liczby odbiorców. Jeżeli różnice kulturowe między nimi są zbyt duże, koncepcja wspólnego mianownika zakłada, że będą jeszcze bardziej upraszczane.
Pojęcie to odnosić się może jednak również do innych dziedzin ludzkiej aktywności. Na przykład komercjalizacja sztuki, gdzie jej dzieła stają się przedmiotem handlu, a sam proces twórczy podporządkowany jest osiągnięciu zysku, co wymaga dostosowania się do potrzeb odbiorcy (który staje się klientem), często kosztem artystycznej niezależności i jakości. Z tego powodu komercjalizacja postrzegana bywa jako zjawisko negatywne.
Czynnikami sprzyjającymi recepcji kultury masowej są: bierne poddanie się napływającym z zewnątrz podnietom, ucieczka od wysiłku intelektualnego, podatność na powierzchowne, ale jaskrawe efekty, zamiłowanie do muzyki o szybkim rytmie, do wartkiej akcji przedstawianej w obrazach. Społeczeństwo masowe( związanego z dużymi miastami) cechuje z kolei: atomizacja, anonimowość jednostek w wielkim tłumie, sformalizowanie stosunków, heterogeniczność (mieszanina różnych zawodów, tradycji, pochodzenia, obyczajów itd.), ruchliwość ludności. W wielkich miastach obcość jest stosunkiem naturalnym i trwałym (tolerancyjna obojętność). Społeczność masowa to ?samotny tłum?.
W Internecie możemy znaleźć strony i całe serwisy, które mają na celu uświadamiać, iż kultura masowa nie jest idealnym środkiem przekazu wartości, jakie powinny być w dzisiejszych czasach wyznawane. Tępią one traktowanie wszystkich ludzi jako jednolitej masy intelektualnie nie wywyższającej się ponad wykreślony przez tą kulturę poziom. Są również wśród nas ludzie, którzy jako jednostki przeciwstawiają się kulturze masowej: sami tworzą to, co dla nich wartościowe, odkrywają to, co dla innych jest nieznaczne.
Produkty kultury popularnej są odłamkami prawdziwej kultury, jak na przykład muzyka typu pop jest wytworem przejścia cywilizacji przez próg nowego tysiąclecia. Jest też muzyka, która jest protestem skierowanym w stronę kultury masowej: punk rock, hip-hop ,metal oraz inne.
Niektórym ludziom trudno odnaleźć się w gąszczu mediów propagujących kulturę popularną, ponieważ oni sobie cenią cechy i wartości, które aktualnie tracą na znaczeniu w dobie mediów i komputerów.
Krytykowana jest również koncepcja najniższego wspólnego mianownika charakterystyczna dla kultury masowej, anonimowość twórców, bawienie się niskimi gustami odbiorców, zaniżanie poziomu, produkcja kiczu, oparcie na rozrywce, obraz, a nie słowo. Sztuka masowa, nie jest "w stanie dostarczyć nam prawdziwego zadowolenia estetycznego", a jedynie chwilową przyjemność. Poprzez wymieszanie elementów wyższych i niższych jest też pozbawiona jedności stylu i wszelkich hierarchii wartości.
Kultura masowa oprócz dostarczania rozrywki podnosi poziom oświaty i świadomości ogółu ludności. Wpływ kultury masowej na jednostkę i zbiorowości jest wszechobecny i wielokierunkowy.
Interesujący jest związek między kulturą masową a ludową, która dziś też wydaje nam się czymś troszkę tandetnym i odpustowym, ale umiejscawiamy ją na wyższym szczeblu niż kulturę popularną. Ich pewne podobieństwa, jak np. prostota przekazu, mogą sugerować, że kontynuatorką sztuki ludowej jest sztuka masowa. Przeciw takiemu myśleniu buntował się Macdonald, według którego różni je miejsce w którym powstają. Pierwsza wyrasta z ludu, samorzutnie i oddolnie. Druga zostaje narzucona ludziom odgórnie, produkują ją technicy.
Bibliografia:
Kłoskowska A., Kultura masowa, Krytyka i obrona, PWN, Warszawa 1980.
Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji, Internetu Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
1