GENEZA PAŃSTWA

STAROŻYTNOŚĆ

KONCEPCJA POWSTANIA PAŃSTWA NA DRODZE NATURALNEGO ROZWOJU

Autor: Arystoteles (384-322 r. p.n.e. = IV w. p.n.e.)

Dzieło: “Polityka”

Państwo pochodzi z natury - powstało na drodze naturalnego rozwoju, czyli w sposób naturalny stopniowo wyewoluowało od podstawowej formy organizacji społecznej, jaką jest rodzina:

Rodzina (gospodarstwo domowe) osada (gmina wiejska) miasto państwo (koinonia - wspólnota polis)

Wg Arystotelesa państwo nie jest rezultatem umowy społecznej, powstaje pod wpływem konieczności, pod wpływem potrzeby, gdyż człowiek ze swej natury jest istotą państwową, polityczną (zoon politikon), zmierzającą do życia w grupie, znajdującą jej warunki rozwoju, zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego: „człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który (…) żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nadludzką istotą [bogiem] (…)”.

Arystoteles formułuje ideę podziału zadań w państwie, wyróżniając trzy podstawowe czynniki władcze:

a) obradujący (legislatywa) - najważniejszy, rozstrzygający o sprawach wojny i pokoju, zawierający i rozwiązujący przymierza, stosujący kary śmierci, wygnania i konfiskaty mienia, decydujący o wyborze urzędników i kontroli nad nimi,

b) rządzący (egzekutywa) - władza wykonawcza podporządkowana zgromadzeniu,

c) sądzący (jurysdykcja) - orzekający zgodnie z prawem i naturalnym poczuciem sprawiedliwości.

Ustrój określa porządek władz w państwie i sposób ich podziału, stwierdza, co jest czynnikiem decydującym w państwie i jaki jest cel każdej wspólnoty.

Ustroje dobre	Ustroje złe
Monarchia	tyrania
Arystokracja	oligarchia
Politeja	demokracja

Monarchia - z chwilą pojawienia się rodu czy jednostki daleko wyróżniającej się cnotą słuszną będzie rzeczą, aby ród ten objął władzę królewską i panował nad wszystkimi.

Arystokracja - rządy grupy najcnotliwszych, dobranych wedle moralnych walorów.

Politeja - mieszanina oligarchii i demokracji, rządy klasy średniej (najbardziej stabilne).

Oligarchia - rządy bogaczy, nawet, gdyby byli większością.

Demokracja - rządy ubogich, nawet gdyby znaleźli się w mniejszości.

ŚREDNIOWIECZE

Polityczne sympatie i antypatie ludzi średniowiecza, aprobata lub potępienie władzy i jej poczynań, wymagało ideowych uzasadnień. [Jan Baszkiewicz]

- dlaczego pewni ludzie rządzą, a inni muszą słuchać ich rozkazów?

- jak daleko sięga obowiązek posłuszeństwa?

- spory wokół wzajemnego stosunku dwóch władz: porządku świeckiego i duchownego.

DOKTRYNA TEOLOGICZNA

Autor: Aureliusz Augustyn (354-430 r. n.e. = IV/V w n.e.)

Dzieło: “De civitate Dei” (“O państwie bożym”)

Przejście od stanu przedpaństwowego do państwa nastąpiło wskutek zepsucia się natury ludzkiej - Bógł dał człowiekowi państwo niejako za karę, z powodu grzechu. Gdyby nie Adam i Ewa, państwo nie musiałoby w ogóle istnieć. W historii ludzkiej trwa walka dwóch porządków: państwa bożego - civitas Dei (pochodzącego od Abla, przez patriarchów, sędziów, królów i proroków do Chrystusa i jego Kościoła) i państwa ziemskiego - civitas terrena (wywodzącego się od Kaina, przez Asyryjczyków, Babilończyków, Persów aż do Greków i Rzymian). nadrzędność Kościoła nad państwem

W każdym realnym państwie żyją obok siebie obywatele państwa ziemskiego i bożego. Obywatelami państwa ziemskiego są wszyscy źli, grzeszni, którzy nie zaznali łaski [doktryna predestynacji], i jest ich znacznie więcej niż tych drugich. Funkcją państwa jest w związku wobec tym represja wobec grzesznych. Bóg oddaje władzę zarówno w ręce dobrych, jak i złych, realizuje swoje plany również przez. Wobec tego chrześcijanie powinni tolerować nawet najgorszą władzę i w zasadzie nie mają prawa się buntować. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy monarcha łamie prawa boskie, o czym może zadecydować papież. nadrzędność Kościoła nad państwem

Autor: św. Tomasz z Akwinu (1225-1274 r. = XIII w.)

W odróżnieniu od św. Augustyna, św. Tomasz uważa, że jedynie idea państwa pochodzi od Boga, zaś reszta jest już sprawą ludzką. Wobec tego poddany ma prawo wypowiedzieć posłuszeństwo władcy w uzasadnionym przypadku, a jest nim sytuacja, gdy władca:

- nielegalnie zdobył władzę (uzurpacja, gwałt, symonia),

- sprawuje władzę legalnie, ale źle jej używa (prywata).

Niemniej jednak jeszcze gorsza od złej władzy jest anarchia, dlatego zanim poddany się zbuntuje, powinien się 500 razy zastanowić. A złe rządy są często karą Boga za grzechy ludzkie.

Doktryna teologiczna miała wyjaśnić boski charakter władzy państwowej oraz utrwalić w świadomości społeczeństwa przekonanie o nadprzyrodzonych właściwościach władcy, o jego legitymacji do rządzenia.

Doktryna patriarchalna i doktryna patrymonialna powstały w epokach późniejszych, ale wywodzą się ze średniowiecza.

DOKTRYNA PATRIARCHALNA

Autor: Robert FILMER (zm. w 1653 r. = XVII w.)

Dzieło: traktat „Patriarcha, albo przyrodzona władza królów“

Państwo powstało w procesie łączenia rodów w plemiona, a plemion w większe całości aż do państwa włącznie. Król posiada władzę jako patriarcha swojego narodu [jest głową państwa, tak jak ojciec jest głową rodziny - jego władza zamiast na członków rodziny rozciąga się na wszystkich poddanych] i spadkobierca biblijnego Adama. Władza państwowa to taka jakby władza starszego rodu (wodza plemiennego czy innego patriarchy), która jest sprawowana w interesie całego społeczeństwa..

Filmer neguje:

- ideę umowy społecznej - społeczność państwowa nie powstała na drodze przemyślanych decyzji, ale jest organizmem naturalnym, bez którego jednostka nie może istnieć; nie ma w historii żadnego wypadku kreowania państwa na drodze wyraźnej zgody wszystkich obywateli,

- pogląd o równości ludzi i przyrodzonych prawach naturalnych - ludzie, rodząc się, mają określone w grupie społecznej miejsce i podlegają rodzicom oraz władzy państwowej.

Człowiek ma bezwzględny obowiązek posłuszeństwa każdej władzy.

Brak władzy = anarchia.

Najlepszy ustrój = monarchia absolutna (siła, porządek, stabilność).

DOKTRYNA PATRYMONIALNA

Autor: Ludwig VON HALLER (XIX w.)

U źródeł powstania władzy państwowej leży własność ziemi (patrimonium = ojcowizna, majątek rodowy). Państwo to dziedziczna własność dynastii panującej, w związku z czym jej członkowie dziedziczą ją po sobie, mogą ją dzielić między swoich synów itd.

regale ziemi - władca jest właścicielem wszystkich ziem wchodzących w skład państwa z wyjątkiem tych należących do możnych, a poddani są tylko dzierżawcami.

prawo książęce (ius ducale) - monarcha posiada władzę zwierzchnią, sąd nad ludnością, prawo poboru danin i żądania posług na rzecz księcia i jego dworu.

CZASY NOWOŻYTNE

KONCEPCJA POWSTANIA PAŃSTWA W WYNIKU UMOWY SPOŁECZNEJ

Państwo jest tworem samego społeczeństwa, powstało w wyniku aktu dobrowolnego zrzeszenia się ludzi, umowy społecznej zawartej między suwerennym władcą a poddanymi. Nie jest rzeczą istotne, w którym momencie w historii to nastąpiło, najważniejszy jest sam fakt przejścia człowieka od stanu natury do stanu społeczeństwa-państwa.

Autor: Hugo GROCJUSZ (1583-1645 = XVI/XVII w.)

Dzieło: „Wolność mórz”, „O prawie wojny i pokoju”

Człowiek posiada naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi w celu rozumnego i zgodnego współżycia. Dokonanie wyboru ustroju należy do ludzi i każdy dokonany przez nich wybór, choćby obiektywnie wydawał się zły, należy go uznać za formę legalną, a ludność zobowiązana jest dotrzymać warunków umowy. Wypowiedzenie posłuszeństwa jest uzasadnione jedynie w sytuacji naruszenia warunków umowy.

moralne uzasadnienie obowiązków politycznych ciążących na jednostce - obowiązek wynika z jej wewnętrznego, dobrowolnym samozobowiązaniem wobec państwa

Autor: Epikur

Autor: Hugo Kołłątaj

Autor: Baruch Spinoza (1637-1677 = XVII w.)

Dzieło: „Traktat teologiczno-polityczny”, „Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona”, „Traktat polityczny”

Autor: Thomas Hobbes (1588-1679 = XVI/XVII w.)

Dzieło: “Lewiatan, czyli rzecz o władzy kościelnej i świeckiej”.

Autor: John Locke (1632-1704 = XVII/XVIII w.)

Dzieło: “List o tolerancji”, “Dwa traktaty o rządzie”, “Myśl o wychowaniu”, “Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”

Autor: Jean Jacques Rousseau (1712-1788 = XVIII w.)

Dzieło: „O umowie społecznej, czyli zasadach prawa politycznego”

	Spinoza	Hobbes	Locke	Rousseau
Stan naturalny [przedpaństwowy]	stan trwogi i wzajemnej wrogości	wojna wszystkich ze wszystkimi	epoka pomyślności, dobrobytu, wolności, własności, równości	czas zgody, harmonii, szczęśliwości
Powód zawiązania umowy	granicą praw naturalnych była tylko siła ludzi	instynkt samozachowawczy i egoizm, rozumowa kalkulacja każe ludziom zrezygnować z wojny i naturalnej swobody na rzecz porozumienia	każdy miał prawo bronić swoich naturalnych praw i karać tych, którzy je naruszali, każdy był sędzią we własnej sprawie	klęski żywiołowe łączenie się ludzi w grupy - powstanie rodziny, pierwszych uczuć i zasad rozwój cywilizacji, poczucie prawa własności dychotomiczna struktura społeczeństwa konflikty, wojny potrzeba utworzenia państwa
Pojmowanie natury ludzkiej	pesymistyczne	pesymistyczne [człowiek człowiekowi wilkiem]	raczej pozytywne	raczej pozytywne
Rodzaj umowy	jednostki zrzekają się posiadanych praw na rzecz całego społeczeństwa, przekazują mu wszystkie swoje prawa = suwerenne, absolutne społeczeństwo skupiające w sobie siłę poszczególnych jednostek	umowa każdego z każdym (ja się zrzekam, bo ty się zrzekasz), jednorazowa, niezbywalna, wynikająca nie z natury ludzkiej, ale z egoizmu, instynktu samozachowawczego i rozumu. W jej wyniku prawo rządzenia zostaje przekazane suwerenowi i powstaje państwo - organizm potężny i bezwzględny niczym biblijny Lewiatan, który wchłania w siebie poszczególne jednostki i panuje nad nimi.	umowa społeczna nie oznacza zrzeczenia się praw naturalnych, przeciwnie, jej celem jest ich umocnienie. Składała się z dwóch aktów: umowy pomiędzy jednostkami powołującymi społeczeństwo i umowy społeczeństwa z władzą tworzącą rząd (państwo)	pierwsza umowa się nie powiodła [obok bogatych i biednych pojawili się rządzący i rządzeni]. Potrzebna jest drugie podejście, powrót do wzorca: zupełne oddanie się każdego człowieka ze wszystkimi prawami całej społeczności - istotą umowy była równość wszystkich ludzi jako postawa wszelkiej wolności. Każdy człowiek staje się poddany, ale tylko samemu sobie
Najbardziej pożądany ustrój	demokracja, ale cenzusowa (aby prosty lud nie mógł nadużywać swoich możliwości)	absolutyzm [ale niekoniecznie w wykonaniu jednostki i niekoniecznie członka jakiejś dynastii], rządy silnej ręki	składający się z władzy ustawodawczej (parlament), wykonawczej (monarcha) i federacyjnej (też monarcha) zajmującej się sprawami zagranicznymi	demokracja bezpośrednia, ale kiedy lud jest suwerenem, to nie ważne jaką formę przybierze państwo; równorzędność legislatywy i egzekutywy

KONCEPCJA POWSTANIA PAŃSTWA NA DRODZE PODBOJU

Autor: Kalikles, Trazymach (V w. p.n.e.) - sofiści

Sprawiedliwe i naturalne jest, aby jednostka lepsza, potężniejsza miała więcej niż gorsza, słabsza. Każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu. Najlepszym systemem władzy jest skrajny despotyzm i tylko państwo powstałe w drodze przemocy i niesprawiedliwości.

Autor: Eugen DUHRING (1833-1921 = XIX/XX w.)

Autor: Ludwik GUMPLOWICZ (1838-1909 = XIX/XX w.)

Dzieło: „Filozofia społeczna“, „Walka ras“

Ludwik Gumplowicz jest czołowym przedstawicielem darwinizmu społecznego.

Wg Gumplowicza od zarania dziejów dochodziło do konfliktów walk między plemionami ludzkimi, wskutek czego powstawały państwa pod rządami zwycięzców - tych, którzy okazali się silniejsi, bardziej liczebni czy waleczni. Zatem każde państwo to instrument za pomocą którego jedni - silniejsi panują nad innymi - słabszymi, którzy stają się ich niewolnikami; zostało utworzone wyłącznie w drodze podboju, a nie na drodze umowy społecznej. Podział na rządzących i rządzonych opiera się na odmienności pochodzenia i różnicy ras - władzę dzierży rasa zwycięska, która reguluje wszystkie dziedziny życia społeczno-politycznego w państwie.

Gumplowicz nie traktował rasy jako zbioru ludzi o jednakowych dziedzicznych cechach fizycznych, tylko jako historyczne zbiorowości etniczne.

Taki stan rzeczy służy lepszemu zachowaniu gatunku, gdyż ochrania życie ludzkie jako takie, poprawia też warunki życia przynajmniej części społeczeństwa (panujących).

Dopiero w państwie powstają takie elementy społeczne jak naród, klasy i stany. Naród powstaje w drodze spajania się szczepów na podstawie wspólnoty kultury, religii i tradycji. W początkowym etapie występują trzy klasy: najwyższa, czyli klasa panów-zwycięzców i klasa pokonanych. Stan średni tworzą kupcy pośredniczący w stosunkach między zwycięzcami a zwyciężonymi itd.

Stosunki między państwami są zawsze stanem wojny. Jeżeli dwa państwa łączy przyjaźń, to tylko ze względu na wspólną wrogość wobec trzeciego państwa. Pokój jest okresem między dwiema wojnami i służy jedynie przygotowaniu do wojny.

KONCEPCJA POWSTANIA PAŃSWA W WYNIKU ROZWARSTWIENIA KLASOWEGO (ROZPADU WSPÓLNOT LUDZKICH)

Autor: Fryderyk Engels (1820-1895 = XIX w.)

Dzieło: „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa”

Wartość prywatna, powstała w wyniku wzrostu wydajności pracy, powoduje rozpad pierwotnych, egalitarnych społeczeństw rodowo-plemiennych na nierówne klasy: eksploatujących (posiadających środki produkcji) i eksploatowanych (nieposiadających). W tym procesie rozwarstwienia klasowego pierwotnych społeczeństw Engels widzi główną przyczynę powstania państwa.

Trzy podstawowe formy powstania państwa:

1) droga klasyczna (państwo ateńskie) - powstanie państwa bezpośrednio z przeciwieństw klasowych nurtujących społeczeństwo u schyłku wspólnoty rodowej,

2) droga państwa rzymskiego - konflikt między patrycjuszami a plebejuszami (plebejusze silni liczebnie i dysponujący znacznymi środkami ekonomicznymi byli pozbawieni dostępu do godności publicznych); rewolucja plebejuszów doprowadza do powstania organizacji państwowej opartej na terytorialnym i ekonomicznym podziale ludności,

3) droga plemion germańskich - w wyniku rozkładu germańskiego ustroju rodowo-plemiennego i niewolniczego ustroju społecznego rzymskiego imperium powstały państwa feudalne.

4) droga Słowian i Arabów - przejście od społeczeństwa rodowo-plemiennego do feudalnej organizacji państwowej z pominięciem ustroju niewolniczego.

Autor: Włodzimierz Lenin (1870-1924 = XIX/XX w.)

Dzieło: „Państwo a rewolucja”

Państwo powstało w wyniku zaistnienia przeciwieństw klasowych. Jeżeli zniesiemy te przeciwieństwa na rzecz społeczeństwa bezklasowego, państwo przestanie istnieć, gdyż nie będzie miało kogo uciskać.

PAŃSTWO JAKO ORGANIZACJA ZŁA SPOŁECZNEGO - idea anarchizmu

Źródłem wyzysku społecznego jest nie klasowy podział społeczeństwa, ale samo istnienie państwa.

Podstawowym składnikiem doktryny anarchizmu są:

- zasada bezwzględnej (skrajnie pojętej) wolności jednostki i wynikający z niej indywidualizm,

- wiara w dobroć natury ludzkiej,

- WOLUNTARYZM - traktowanie woli ludzkiej jako motoru wszelkich poczynań człowieka),

- idealistyczne pojmowanie historii.

Autor: książę Piotr KROPOTKIN

Autor: Pierre Joseph PROUDHON (1809-1865 = XIX w.)

Dzieło: „Filozofia nędzy“

Jest zwolennikiem wprowadzania ustroju bezpaństwowego na drodze stopniowych, pokojowych reform. Uważa, że walka proletariatu o władzę nie ma sensu. Według Proudhona najlepszym rozwiązaniem gwarantującym wolność i sprawiedliwość jest utworzenie społeczeństwa zrzeszonego w wolnych gminach, tworzących ustrój federacyjny.

Autor: Michaił BAKUNIN (1811-1876 = XIX w.)

Dzieło: „Państwa a anarchia”

Twórca teorii anarchizmu kolektywistycznego. Bakunin uważa, że każde państwo, nawet państwo demokracji ludowej Marksa, jest złem, fikcją i kłamstwem. Nawołuje do natychmiastowej rewolucji wywołanej przez tajną organizację spiskową, która doprowadziłaby do zniesienia państwa. Formą organizacji społeczeństwa ma się stać samorząd ludowy; autonomia prowincji ma mieć jednak charakter wyłącznie administracyjny, nie - polityczny.

DOKTRYNY SOCJOLOGICZNE

Teoria solidarystyczna

Autor: Leon DUGUIT (1895-1928 = XIX/XX w.)

U podstaw życia społecznego leży obiektywna norma społeczna, która nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad solidarności. Państwo nie ma specjalnej władzy nad obywatelami, normy, które podlega wynikają właśnie z zasady solidarności; powstało w wyniku społecznego podziału pracy i stopniowego wyróżniania się rządzących i rządzonych.

Doktryna organiczna

Opiera się na porównaniu państwa i społeczeństwa do organizmu biologicznego, jego elementów do organów, a zjawisk społecznych do zjawisk biologicznych.

Autor: August Comte (1798-1857 = XVIII/XIX w.)

Autor: Otto von Gierke (1841-1921 = XIX/XX w.)

Autor: Herbert Spencer (1820-1903 = XIX w.)

DOKTRYNA PSYCHOLOGICZNA

Autor: Leon PETRAŻYCKI (1867-1931 = XIX/XX w.)

Dzieła: “Wstęp do nauki polityki prawa”, “Wstęp do nauki prawa i moralności”, „Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności”

Petrażycki był twórcą psychologicznej teorii prawa i państwa, której pojęciem wyjściowym są emocje, a metodą badania introspekcja (bezpośrednie badanie własnych przeżyć. Prawo i państwo traktował jako zjawisko psychologiczne.

Państwo powstało dzięki przeżyciom prawnym, emocjom, którym podporządkowane są wszystkie przejawy aktywności społecznej. Państwo to projekcja psychologiczna, polega na przypisywaniu określonym ludziom i organom określonej władzy. Władza państwowa to przeżycia, które prowadzą do świadomości związanej z koniecznością poddania się woli pewnej grupy osób.

W tym układzie rządzący ma prawo wydawać właściwe decyzje i egzekwować ich realizację, natomiast rządzony zobowiązany jest do bezwzględnego wypełnienia danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu państwowego.

Prawo oficjalne - prawo używane przez państwo.

Prawo nieoficjalne - prawo istniejące poza państwem.

POWSTANIE PAŃSTWA W DOKTRYNIE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Cztery sposoby powstawania państw:

- zjednoczenie dwóch lub więcej państw prowadzące do powstania nowego państwa (np. zjednoczenie NRD z RFN w 1990 r.),

- rozczłonkowanie państwa na dwa lub więcej nowych państw (np. rozpad Czechosłowacji na Czechy i Słowację w 1993 r.),

- secesja części terytorium państwa dająca początek nowemu państwu (oddzielenie się Erytrei od Etiopii w 1991 r.),

- uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości w postaci nowego państwa (np. uzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r.)

* umowa międzynarodowa (Izrael w 1948 r.)

---