P R A W O R Z Y M S K I E - P O J Ę C I E I Ż R Ó D Ł A P R A W A R Z Y M S K I E G O
Prawo publiczne i prawo prywatne
Prawem publicznym jest zespół norm regulujących organizacje państwa, dotychczasowych organów państwowych, a także struktury organizacyjnej państwa.
Prawo prywatne natomiast reguluje stosunki między osobami, zwłaszcza w zakresie spraw majątkowych i rodzinnych.
Kryterium podziału prawa na publiczne i prywatne stanowi: utilitas (korzyść, interes) - są bowiem normy prawne, które przynoszą korzyść ogółowi społeczeństwa, a inne są nacechowane korzyścią poszczególnych
Prawo prywatne podkreśla swój bardzo silny związek z własnością prywatną. Konflikt między interesami jednostki i państwa jako całości rozstrzygano na podstawie utilitas publica , tj. na korzyść interesu publicznego.
Prawo zwyczajowe
We wszystkich państwach pierwotnych, również i w czasach najdawniejszych w Rzymie źródłem prawa był zwyczaj.
Ukształtowane na jego podstawie prawo zwie się „prawem zwyczajowym”. W Rzymie określają je jako mos maiorum albo consuetudo. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez dłuższy czas w sposób niezmieniony.
Rola prawa zwyczajowego, tak ogromna w zamierzchłych czasach, słabnie wraz z pojawieniem się nowych czynników prawotwórczych: edyktu pretorskiego oraz działalności jurysprudencji.
Według koncepcji rzymskiej prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu, w przeciwieństwie do ustawy, w której wola ta objawiona jest wyraźnie. Prawo zwyczajowe , jako niepisane, nie sprzyja poczuciu pewności prawnej, niezbędnej w każdej społeczności zorganizowanej i stwarza dogodne warunki do nadużyć również ze strony tych, którym powierzono nadzór nad jego respektowaniem. W wyniku tych nadużyć ze strony patrycjuszowskich sędziów w roku 450 p.n.e. powstała słynna Ustawa XII Tablic - źródło wszelkiego prawa. Na jej treść złożyło się przede wszystkim obowiązujące prawo zwyczajowe.
Ustawa XII Tablic
Według tradycji antycznej ustawa ta swe powstanie zawdzięcza stanowczym żądaniom plebejuszy w stosunku do patrycjuszy, by dokonać spisania istniejącego prawa zwyczajowego. Plebejusze obawiali się, że prawo, którego znajomość i interpretacja była domeną kapłanów - a więc patrycjuszy, może być tłumaczone na ich niekorzyść. W 452 r p.n.e. zgromadzenie ludowe powołało kolegium 10 mężów złożone z patrycjuszy, powierzając im spisanie obowiązującego prawa. W 451 r p.n.e. kolegium ułożyło przepisy prawne na 10 drewnianych tablicach, a rok później kolejne dwie. Poza niewielką liczbą przepisów sakralnych, trzon jej stanowi prawo świeckie. Ustawa uregulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, unormowała spadkowanie, ochronę własności, zobowiązania. Traktowała też o czynnościach prawnych, a nadto o prawie karnym.
Tablice spłonęły w czasie najazdu Galów na Rzym w 387 r p.n.e., ale znajomość treści ustawy była utrzymana drogą tradycji.
Leges Romanae Barbarorum
Upadek Cesarstwa Zachodniego w 476r nie pociągnął za sobą od razu zaniku znaczenia prawa rzymskiego. Obowiązywało ono nadal w państwach powstałych na gruzach Cesarstwa, a w późniejszych wiekach jego moc obowiązywania rozszerzyła się nawet na obszary, które nigdy do Imperium Romanum nie należały. W germańskich państwach szczepowych, które położyły kres istnieniu C.Zachodniego , uznawano również, tak jak w antycznym Rzymie, zasadę personalności prawa. Stosownie do niej podbita ludność rzymska rządziła się nadal swoim prawem rzymskim w jego zwulgaryzowanej postaci. W poszanowaniu tej odrębności poszczególni władcy germańscy posunęli się nawet tak daleko, że na przełomie V i VI w. zebrali i ogłosili jako obowiązujące zbiory tzw. Leges Romanae Barbarorum. Należały do nich :
Lex Romana Visigotorum, czyli Breviarum Alarici
Lex Romana Burgundionum
Edictum Theoderici
Zbiory te pochodzą z przełomu V i VI w. i obejmują materiał czerpany zarówno z leges jak i ius. Najważniejsza z wszystkich Lex Romana Visigothorum czerpała materiał z trzech kodeksów wcześniejszych, głownie z Kodeksu teodozjańskiego, także z Instytucji Gaiusa i Sentencji Paulusa.
Ustawa o cytowaniu
Prywatne zbiory prawa, kompendia nie rozwiązywały trudności, przed którymi stawała praktyka sądowa okresu dominatu. Treść pism jurystów klasycznych stanowiła prawo obowiązujące i mogła znaleźć zastosowanie w procesie. Trudności rosły wtedy, gdy strony powoływały się na sprzeczne ze sobą poglądy prawników. Problemom tym usiłowała zaradzić konstytucja raweńska Walentyniana III z 426r. n.e., czyli ustawa o cytowaniu. Konstytucja przyznaje w praktyce sądowej moc obowiązującą pismom tylko 5 prawników. Ci wyróżnieni prawnicy to: Gaius, Ulpian, Modestyn, Papinian, Paulus. Jeżeli opinie wyróżnionych prawników były zgodne, wiązały sędziego, przy różnicy zdań musiał iść za zdaniem większości. W przypadku równości głosów przeważał pogląd najważniejszego prawnika, tj. Papiniana. Ustawa o cytowaniu nie rozwiązywała w zupełności problemu niestabilności prawa. Rozwiązaniem skutecznym miała być dopiero kodyfikacja Justyniana
Pretor i jego edykt
W Rzymie wymiar sprawiedliwości od 367 r p.n.e. znajdował się w gestii specjalnie do tego celu powołanego magistratus, zwanego pretorem.
Kiedy w roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretora miejskiego (praetor urbanus). Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok Nie miał on wprawdzie władzy ustawodawczej, ale wydawał własny edykt (edictum), w którym zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swojego urzędowania. Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo pretora nie wiązała. Stał on niejako ponad edyktem. Licznym przypadkom odstępowania pretorów od zapowiedzianych w edykcie zasad położyła kres pod koniec republiki (w 67 r p.n.e.) Lex Cornelia. Odtąd pretor był związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie.
Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swojego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu, zwana edictum tralaticium. Do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego.
Ta działalność wywarła w okresie przedklasycznym największy wpływ na rozwój rzymskiego prawa prywatnego.
Edykt pretorski pełnij swego rodzaju funkcję pomostu między prawem rzymskim, a innymi prawami antycznymi.
Wytworzone w toku działalności pretorów prawo zwało się ius praetorium. Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej i formularnej. Część pierwsza zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach, w części drugiej natomiast były zredagowane konkretne formuły, jakimi się miały strony posługiwać w toku procesu.
Jurysdykcję na targowiskach rzymskich sprawował edyl kurulny. On także wydawał swój edykt. Na prowincji podobne edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni. Stworzone przez wszystkie te edykty prawo zwało się ius honorarium.
Systematyka prawa rzymskiego
Normy prawa rzymskiego można systematyzować w rozmaity sposób. Pierwsze próby w tym zakresie poczynili już prawnicy rzymscy okresu republikańskiego. Największe znaczenie w historii prawa odegrał podział prawa cywilnego przekazany w Institutiones Gaiusa- prawnika rzymskiego z II w n.e. Dzieło składa się z czterech ksiąg i oparte jest na specyficznej systematyce prawa. Obejmuje ona trzy materie:
ius quod ad personas pertinet (prawo dotyczące osób) - księga 1
ius quod ad res partinet (prawo dotyczące rzeczy) - ksiega 2 i 3
ius quod ad actiones pertinet (prawo dotyczące osób - prawo procesowe) -księga 4
Przyjęty następnie do Institutiones Justyniana system ten aż do XX wieku wywierał wpływ na rozmaite kodyfikacje prawa.
W XIX wieku w niemieckiej szkole pandektystów wykształcił się nowy system klasyfikacji norm prawa cywilnego, dotyczący jednak wyłącznie pawa materialnego. Pandektyści prawo to podzielili na 5 podstawowych działów :
część ogólną traktującą o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach
prawo zobowiązań
prawo rzeczowe
prawo familijne
prawo spadkowe
Pojęcie prawa
Rzymska definicja prawa zachowana w justyniańskich Digestach podaje Ulpianus, jurysta żyjący w III w n.e. przytaczając Celsusa: „ (...) prawo jest umiejętnością stosowania zasad dobra i słuszności.” Definicja Celsusa dotyka problemu wzajemnego stosunku norm moralnych i norm prawnych. Normy moralne to te które opierają się na kryterium dobra i zła. Od norm prawnych różni je charakter sankcji, za normami prawnymi stoi sankcja przymusu państwowego, a normy moralne są jej pozbawione. Zawsze istnieje wpływ norm moralnych na normy prawne i za pożądaną sytuacje uznaje się taką, w której między tymi dwoma rodzajami norm nie ma rozziewu. W przypadku ich rozdźwięku można wskazać na dwie podstawy :
Pierwsza to zasada Ulpiana - „Dura lex sed lex” - „Surowe prawo lecz prawo”. Jest w tym haśle obrona zasady, że prawo zawsze jest prawem, nawet to najbardziej drakońskie, naruszające zasady moralne
Prawo nie może w sposób jaskrawy sprzeciwiać się normom moralnym, tym elementarnym, powszechnie uznawanym. Musi istnieć w prawie pierwiastek moralny, bez niego może nawet powstać moralny obowiązek nieposłuszeństwa wobec prawa.
Prawo rzymskie pozostaje w bardzo silnym związku z etyką. W przytoczonej definicji prawa Ulpian stwierdza, że pojęcie prawa wywodzi się od iustititia , od sprawiedliwości. Ten sam prawnik wymienia trzy zasady etyczne (praecepta iuris), których przestrzegać i bronić winien każdy obywatel :
żyć uczciwie (honeste vivere)
nie krzywdzić nikogo (alterum non laedere)
oddać każdemu co mu się należy (suum cuique tribuere)
W tych zasadach rozpoznaje się 3 współczynniki republikańskiej cnoty rzymskiej :
virtus - męstwo
fides - rzetelność, wiarygodność
pietas - sumienność w dopełnieniu wszystkich zobowiązań moralnych
Inny prawnik rzymski napisał „Prawo jest określane na wiele sposobów : według jednego prawem jest to co zawsze jest dobre i słuszne”.
Rzymianie posiadali intuicje prawniczą (prudenta iuris), dzięki czemu zawsze potrafili znaleźć właściwy sposób na rozstrzygnięcie sporu.
Nauka prawa okresu republiki
Pierwotnie znajomość prawa i jego interpretacja należała do kapłanów (pontifices). Pod tym względem monopol aż do III w p.n.e. Tylko oni posiadali znajomość słownych formuł prawnych oraz posiadali znajomość kalendarza sądowego (dies fasti). Wiedzy tej strzeżono bardzo pieczołowicie, dlatego tą fazę znajomości prawa określa się w nauce fazą jurysprudencji pontyfików lub fazą ezoteryczną (dostępną tylko dla wtajemniczonych).
Monopol ten złamał ok. 304 r p.n.e. Gneius Flavius, który ogłosił kalendarz sądowy i zbiory formuł skarg w procesie cywilnym (ius flavianum).
Następnie pierwszy plebejski pontifex maximus (najwyższy kapłan) Tiberius Coruncianus rozpoczął publiczne nauczanie prawa. Od tego czasu rozpoczęła się faza laicyzacji prawa.
Juryści udzielali porad prawnych zawsze nieodpłatnie, działalność ta dawała im szacunek i przynosiła popularność.
Cycero wymienia trzy rodzaje działalności prawników :
Respondere - udzielanie porad prawnych. Pytania formułowały magistratury, sędziwie osoby prywatne - nazywano ich iuris consulti bo prosiło się ich o radę.
Cavere - pomoc w zawieraniu aktów prawnych i układanie formuł procesowych.
Agere - pomoc w procesie. Prawnicy sami występowali w procesie reprezentując interesy jednej strony.
Juryści rzymscy okresu republiki byli w epoce cesarstwa nazywani veteres (dawni). Oto najwybitniejsi :
Quintus Mucius Scaevola - jako pierwszy przedstawił całe prawo cywilne w 18 księgach.
Servius Sulpicius Rufus - najsławniejszy ze względu na udzielanie responsa .
Nauka prawa okresu pryncypatu
W okresie pryncypatu działało 128 jurystów, około 30 z nich dostąpiło przywileju ius respondenti.
Podobnie jak w dobie republiki poświęcali się nauce prawa, a także dydaktyce.
Iuris civilis scientiam publice profiteri - publiczne nauczanie prawa cywilnego uważano za zaszczyt.
W I i II w. n.e. działały dwie szkoły prawnicze - Sabinianów i Prokulejanów. Sabinianie reprezentowali w prawie nurt postępowy, nowatorski, podczas gdy Sabinianie reprezentowali konserwatyzm i tradycjonalizm.
Twórcą szkoły prokelujanów - Proculus, napisał wysoko ceniony przez jurystów podręcznik Epistuale. Na uwagę zasługuje Celsus - autor definicji prawa, który później stał na czele szkoły. Szkoła prokulejanów była słabsza liczebnie, miała mniej naukowych talentów.
Za założyciela szkoły Sabinianów uważa się Capito, a za właściwego twórcę Sabinusa. Do szkoły sabiniańskiej zalicza się także ucznia Iavolena-Salviusa Iulianusa - był wybitnym prawnikiem, jego dziełem były digesty w 90 księgach. Na uwagę zasługują także:
Pomponius - zajmował się nauką i nauczaniem, który w swoim dziele przedstawił historię rzymskiej jurysprudencji (enchiridion).
Gaius - był nauczycielem szkoły sabiniańskiej- napisał komentarz do ustawy XII tablic, do edyktów. Sławę zapewniły mu Instytucje - podręcznik rzymskiego prawa prywatnego w IV księgach.
W okresie późnego prawa klasycznego działali ostatni wielcy przedstawiciele jurysprudencji :
Paulus - asesor prefekta pretorianów po Papinianie
Ulpianus
Konstytucje cesarskie
W okresie pryncypatu wzrosło znaczenie cesarza jako twórcy prawa. Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones, które ze względu na formę przybierały postać : edyktu, mandatu, dekretu lub reskryptu.
Edykty (edicta) - wydawał je cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, miały one moc normy powszechnie obowiązującej albo na ograniczonym terenie.
Mandaty (mandata) - były to instrukcje dla namiestników zarówno w prowincjach cesarskich jak i w senackich, bądź też dla innych urzędników cesarskich.
Dekrety (decreta) - był to wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się potem sędziowie.
Reskrypty (rescripta) - to odpowiedzi cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowanie edyktu pretorskiego cesarz stał się viva vos iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego), a poprzez reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nową praktykę sądową jak np. Reskrypt Hadriana o zasadach oceny zeznań świadków w procesie rzymskim. W okresie dominatu władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w leges. Tworzą one dział określany jako ius novum. Powstałe w tym czasie zbiory konstytucji nazwano kodeksami.
Przedjustyniańskie zbiory prawa
Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru. Zebrania rozproszonych konstytucji podjęli się Gregorianus i Hermogenianus. Pierwszy zebrał konstytucje cesarskie od czasów Hadriana ( 117-138 n.e. ) do roku 292, drugi liczne konstytucje Dioklecjana, wydane w dwóch latach następnych (293-94).
Zbiory te to tzw. Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus.
Trzecim urzędowym zbiorem konstytucji był Kodeks Teodezjański. Powstał on z inicjatywy Teodozjusza II w 438 r n.e. Obejmował konstytucje wydane przez Konstantyna Wielkiego i jego następców aż do Tedozjusza II i Walentyniana III. Wśród zbiorów obejmujących zarówno literaturę prawniczą jak i konstytucje cesarskie na uwagę zasługują zachowane do naszych czasów Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum Lugum Collatio, Consultatio Veteris Cuiusdam Iurisconsulti.
Jako zbiór prawa ciekawe są także tzw. Sentencje Paulusa. Dzieło to stanowi kompendium zasad prawnych. Okres dominatu zapoczątkował ogólny upadek kultury prawniczej. Zwłaszcza w praktyce najniższych sądów. Posługiwano się prymitywnymi i uproszczonymi pojęciami. Zjawisko to określa się mianem wulgaryzacji prawa, a stworzone w ten sposób prawo zwie się prawem wulgarnym. W języku polskim termin „prawo wulgarne” zastępuje się terminem „prawo pospolite”, które lepiej oddaje zjawisko polegające na zwykłym „spospolitowaniu prawa”, czyli wtargnięcie doń pierwiastka ludowego.
Kodyfikacja Justyniana
Justynian wstępując na tron w 527r n.e. postawił sobie za cel odbudowę imperium rzymskiego. By ten cel osiągnąć zamierzał m.in. skodyfikować prawo. Okres prac nad kodyfikacją trwał 7 lat (528-534r n.e.).
Powołana 10 osobowa komisja rozpoczęła swe prace od zbioru konstytucji cesarskich. Wykorzystując kodeksy : gregoriański i hermogeniański 7 kwietnia 529r ogłoszono tzw. Codex Iustinianus.
Ten kodeks po 5 latach obowiązywania został uchylony, w 534r ukazało się drugie poprawione i uzupełnione wydanie kodeksu zwane Codex Repetitae Praelectionis (Kodeks Poprawionego Wyboru, czy też Kodeks Powtórnego Czytania). W kodeksie jest przewaga materii prywatnoprawnej, ale odnajdujemy także źródła prawa, prawo karne, prawo administracyjne i prawo finansowe. Kodeks dzieli się na 12 ksiąg, księgi dzielą się na tytuły, tytuły na konstytucje ułożone chronologicznie, w sumie zebrano około 4600 konstytucji.
11 listopada 534r Justynian konstytucją Cordi ogłosił kodeks w nowym wydaniu, z mocą obowiązującą od 29.XII.534r. Z tą chwilą została ukończona kodyfikacja Justyniana, obejmująca poza kodeksem, sporządzone nadto 2 samodzielne części mianowicie: Digesta oraz Instytucje.
W 530r. Justynian polecił komisji zebrać i uporządkować „dawne prawo” . Polecił zebrać i opracować materiał zawarty w pismach jurystów. Do tego zadania powołał 17 osobową komisję. W 534r powstało dzieło noszące nazwę Digesta lub Pandectae. Stanowi ono zbiór fragmentów pism prawników rzymskich, ułożony w sposób systematyczny. Wykorzystano tam pisma 38 prawników. Jest to najobszerniejszy dział kodyfikacji, składa się z 50 ksiąg, które dzielą się na tytuły i fragmenty, tych ostatnich jest ogółem 9142. Digesta zostały ogłoszone 16.XII.533r. z mocą obowiązującą od 30.XII.533r.
Równolegle pracowano nad przygotowaniem elementarnego podręcznika do nauki prawa rzymskiego. Podręcznik ten Instituciones wzorowany na Instytucjach Gaiusa, składał się z 4 ksiąg. Napisali go Theophilus z Konstantynopola i Dorotheus z Berytu, został opublikowany 21.XI.533r. Zawiera on wykład prawa rzymskiego według znanej gaiańskiej systematyki (personae, res, actiones)
Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych
Ustawy w okresie republiki uchwalano na zgromadzeniach ludowych. Zwoływał je urzędnik, zwykle konsul, on też przewodniczył zgromadzeniu (comitia habere, comitis praeeses). Procedura ustawodawcza była ściśle określona. Najpierw obwieszczano publicznie projekty ustawy (promulgatio legis). Następnie dla lepszego poznania projektu ustawy odbywano zgromadzenia przygotowawcze (contiones).
Jedni popierali ustawę (suassiones), inni mówili przeciw niej (dissuasiones). Contio nie mogła niczego uchwalić, jeśli nie przedstawiono jej wniosku (rogatio). Po contio magistratura zwoływała zgromadzenie ludowe celem przegłosowania projektowanej ustawy. Między contio a głosowanie upływał okres 24 dni. W dniu głosowania odczytywano wniosek w formie zapytania (rogatio). Tradycyjna formuła brzmiała następująco: „Oby to było dobre, szczęśliwe, pomyślne i udane ... tak was Rzymianie proszę”. Początkowo głosowano ustnie i jawnie, od II w. p.n.e. głosowano tajnie, za pomocą tabliczek (tesserae). Każdy otrzymywał dwie z napisem UR (Uti Rogas - tak jak wnioskujesz) i A (Antiquo - po staremu, przeciw).
Ustawa uchwalona to lex rogata lex, lata dla swej ważności musiała uzyskać - auctoritas partum - zatwierdzenie senatu. W 339 r. p.n.e. zniesiono ten wymóg.
U schyłku republiki zgromadzenie ludowe zwoływano coraz rzadziej, a w I w n.e. ich działalność zanikła. Ostatni lex, uchwalona na zgromadzeniu ludowym, to lex agraria. W ciągu 600 lat działalność zgromadzeń ludowych wydano około 800 ustaw.
Pojęcie i rodzaje źródeł prawa rzymskiego
W historii źródeł prawa można wyróżnić okresy :
Prawa archaicznego - obejmujący epokę królewską (753r p.n.e. - 265r p.n.e.).W tym okresie źródłem prawa był zwyczaj, zwany przez Rzymian mos.
Mos maiorum (zwyczaj przodków) lub consuetudo. Z biegiem czasu nastąpiło przejmowanie zwyczaju przez prawo stanowione.
Prawa przedklasycznego - epoka republiki ( do 27e p.n.e. ).W tym okresie źródłami prawa były nadal zwyczaj oraz leges uchwalane na zgromadzeniach. Główną rolę w tworzeniu prawa prywatnego odegrali urzędnicy sprawujący jurysdykcję, to jest pretorzy oraz urzędnicy sprawujący jurysdykcję na targowiskach - edylowie kurulni, a także namiestnicy prowincji. Wydawali oni edykty.
Prawa klasycznego - czasy pryncypatu (do 284r n.e. ). W tym okresie pretorzy i edylowie nadal wydawali swe edykty, miejsce dotychczasowych źródeł prawa zajęły konstytucje (constitutiones) wydawane przez cesarzy oraz prawotwórcza działalność prawników rzymskich - jurysprudencja.
Prawa poklasycznego - czasy dominatu (do 565r n.e.). W tej epoce władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w ręku cesarza. Wydawał on konstytucje przede wszystkim w formie edyktów i reskryptów. Konstytucje zaczynają zwać się leges. W III w. n.e. powstały 2 prywatne zbiory konstytucji: Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus.
Ius civile - ius gentium - ius honorarium
W starożytności obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa. Oznaczało to, że każdy obywatel bez względu na to gdzie się znajdował , musiał posługiwać się prawem civitas, do której należał. W związku z tym prawo rzymskie dostępne było tylko dla obywateli rzymskich civies (pierwotnie: quirites) . Prawo rzymskie dla obywatela rzymskiego to jego ius civile w szerokim tego znaczeniu. Obejmowało ono tak ius civile w węższym znaczeniu (a które według Papina składały się ustawy, plebiscita, uchwały senatu, konstytucje cesarskie i opnie jurysprudencji), jak i ius honorarium (które tworzyły edykty urzędników jurysdykcyjnych). Tak pojęte ius civile przeciwstawiali rzymianie prawu, którym posługiwali się wszyscy ludzie tj. ius gentium.. Najważniejsze różnice między ius civile a ius gentium sprowadzają się do tego, że ius gentium było
prawem całkowicie świeckim
daleko swobodniejszym co do formy
w treści ograniczonym do sfery stosunków majątkowych i przeznaczonym do regulowania obrotu gospodarczego
dostępnym nie tylko dla obywateli rzymskich, ale także dla Latynów i peregrynów.
Ius civile prezentowało dawną surowość i rygoryzm (ius strictum), podczas gdy ius gentium było w większym stopniu „prawem słusznym” (ius aequum).
Ius honorarium było to prawo pochodzące z działalności prawotwórczej magistratury. W zespole norm pochodzących od wszystkich magistratur jurysdykcyjnych największą i najważniejszą częścią było ius praetorium, prawa pochodzące z działalności pretorów.
Etapy rozwoju prawa rzymskiego
Legendarna data założenia Rzymu 753r p.n.e. jest także datą początku prawa rzymskiego, ale jego rozwój nie kończy się z upadkiem państwa zachodniorzymskiego, lecz trwa nadal w części wschodniej. Rozwój prawa rzymskiego podzielony jest na części :
Okres prawa archaicznego (753r p.n.e. - połowa III w p.n.e.). W tym okresie prawo obywateli, quirites, zwane stąd prawem kwirytalnym, to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Dzięki ustawie XII Tablic oraz działalności interpretacyjnej uczonych-prawników, zaczyna stopniowo wyłaniać się to, co nazywamy systemem prawa.
Okresu rozwoju i prawa klasycznego (do 235r n.e.). Prowadzone przez Rzymian zwycięskie wojny zaborcze spowodowały nagromadzenie dużych bogactw i napływ rzeszy niewolników. Dynamiczny rozwój produkcji , a co za tym idzie intensywna wymiana towarowa, także międzynarodowa powoduje pojawienie się nowej gałęzi prawa - ius gentium. Zmiana ustroju państwa przejście od republiki do pryncypatu spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa). Dlatego też nastąpił podział na podokresy : prawo przedklasyczne i prawo klasyczne. Dzięki wszystkim tym czynnikom prawotwórczym prawo rzymskie osiągnęło wtedy szczyt swojego rozwoju.
Okres schyłkowy - okres poklasyczny (do 565r n.e.). Ogólny upadek gospodarczy Rzymu pociągnął za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Kryzys ogarnął także prawo pochodzące z wielu źródeł. Prawo klasyczne staje się niezrozumiałe dla przeciętnych urzędników państwowych, występują tendencje do unifikacji całego prawa z jednej strony, oraz pospolitowania się prawa klasycznego z drugiej. Jedynym źródłem prawa były konstytucje cesarzy. Upadek twórczej jurysprudencji i pozostałych czynników prawotwórczych spowodował wzrost znaczenia i aktywności szkół prawniczych na wschodzie i na zachodzie. One przyczyniły się do ostatniego w dziejach prawodawstwa zrywu, jakim była działalność kodyfikacyjna Justyniana.
8