Tematyka wzrostu gospodarczego jest bardzo ważna do pełnego zrozumienia funkcjonowania gospodarki rynkowej i stanowi jeden
z głównych problemów polityki makroekonomicznej. Przed bardziej wnikliwą analizą tego zagadnienia warto uświadomić różnicę między pojęciami rozwój a wzrost gospodarczy. Zarówno w literaturze ekonomicznej, jak i w praktyce gospodarczej na ogół utożsamia się pojęcie „wzrostu” i „rozwoju” gospodarczego przede wszystkim ze względu na trudności oddzielenia ich od siebie i używania tych samych miar tzn. tempo dochodu narodowego oraz poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca. Oba te pojęcia mają jednak odmienne znaczenie.
Wzrost gospodarczy jest to stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi. Inaczej mówiąc wzrost gospodarczy to ilościowe zwiększanie się z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, a przede wszystkim dochodu narodowego na jednego mieszkańca.
Zdolności produkcyjne każdej gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej zasobów naturalnych, majątku trwałego, jak również od poziomu techniki produkcji oraz poziomu kwalifikacji pracy (wiedzy teoretycznej i doświadczenia produkcyjnego). Majątek i zatrudnienie to materialne i osobowe czynniki wzrostu, zaś produkcyjność majątku i wydajność pracy to powszechnie stosowane miary efektywności tych czynników produkcji, od których zależy wielkość wytwarzanego dochodu narodowego.
Wzrost gospodarczy polega więc na rozszerzaniu i ulepszaniu materialnych i osobowych czynników produkcji. Wymaga ciągłej akumulacji kapitału, dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom, ciągłego doskonalenia ludzkich umiejętności i dokonywania postępu technicznego.
Najważniejszymi elementami wzrostu gospodarczego są czynniki sprawcze powodujące zwiększanie strumieni dóbr i usług, stopa wzrostu gospodarczego, która jest podstawową wielkością strategiczną określającą tempo zmian, oraz suma dóbr i usług, a także ich jakość przypadająca na
1 mieszkańca w danej gospodarce.
Analiza wzrostu gospodarczego nie daje pełnej informacji o poziomie życia i zamożności społeczeństwa, a jedynie umożliwia charakterystykę zmian ilościowych. Wzrost gospodarczy może być osiągany dwoma sposobami:
W kraju może być wielu bezrobotnych oraz znaczna ilość niewykorzystywanego kapitału i ziemi. Jeżeli te czynniki wytwórcze zostaną zatrudnione, to produkt narodowy brutto wzrośnie. Takie zjawisko jest określane mianem wzrostu krótkookresowego, gdyż jeżeli inne warunki pozostaną nie zmienione, to od momentu osiągnięcia stanu pełnego zatrudnienia wymienionych czynników nie dalszego wzrostu.
Nawet jeżeli wszystkie czynniki wytwórcze są w pełni zatrudnione, to wzrost gospodarczy jest ciągle możliwy. Zwiększona podaż pracy
i kapitału oraz wzrost efektywności wykorzystania czynników wytwórczych prowadzić może do wzrostu produkcji całkowitej. Wówczas taki wzrost nazywa się wzrostem długookresowym
Czynniki wzrostu gospodarczego
W systematyce czynników wzrostu gospodarczego wyróżnia się m. in. ujecie historyczne, według którego głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są kapitał, ziemia i praca oraz ujęcie modelowe, w którym jako główne czynniki bezpośrednie przedstawia się zatrudnienie i wydajność pracy, a jako czynniki pośrednie majątek produkcyjny i jego efektywność oraz inwestycje i ich efektywność.
Kapitał- przy danej liczebności siły roboczej wzrost całkowitych zasobów kapitału i kapitału przypadającego na 1 zatrudnionego pozwala na zwiększenie produkcji, ale w miarę upływu czasu kapitał się zużywa. Do utrzymania istniejącego zasobu kapitału konieczna jest określona wielkość inwestycji. Inwestycje te muszą być odpowiednio duże, jeśli przy wzroście zatrudnienia chcemy utrzymać na niezmienionym poziomie wielkość kapitału przypadającego na 1 zatrudnionego. Przy jeszcze większych rozmiarach inwestycji wzrośnie techniczne uzbrojenie pracy, co pozwoli zwiększyć wydajność pracy, czyli wielkości produkcji wytwarzanej przez 1 zatrudnionego. Wzrost zasobu kapitału jest zatem jednym z podstawowych czynników wzrostu gospodarczego.
Ziemia- rola tego czynnika jest szczególnie ważna w gospodarce
o charakterze rolniczym. W tych krajach inwestycje w dziedzinie odwadniania, nawadniania i użyźniania, wykorzystywanie efektywniejszych, nowocześniejszych narzędzi rolniczych mogą zwiększyć zarówno obszary ziemi uprawianej, jak i jej jakość. Wzrost powierzchni ziemi uprawianej przypadającej na 1 zatrudnionego pozwala zwiększyć produkcję rolną. Natomiast rola ziemi jako czynnika produkcji nie jest tak istotna w krajach uprzemysłowionych i jest mniej ważnym źródłem wzrostu gospodarczego.
Praca- wzrost gospodarczy zależy także od zatrudnionej w gospodarce siły roboczej. Na wzrost gospodarczy - wyrażony dochodem narodowym - mogą mieć wpływ z jednej rozmiary zatrudnienia siły roboczej z drugiej zaś stopień efektywności jej wykorzystania, czyli wydajności pracy. Z relacji tej wynika, że przyrost dochodu narodowego może nastąpić bądź dzięki przyrostowi zatrudnienia, bądź dzięki przyrostowi wydajności pracy.
Z powyższych założeń możemy wywnioskować więc, że tempo wzrostu gospodarczego zależy także od tempa wzrostu zatrudnienia i tempa wzrostu wydajności pracy oraz że wykorzystanie potencjalnych zasobów ludności zdolnej do pracy, a więc do pomnażania dochodu narodowego zależy m. in. od stopnia aktywności zawodowej ludności, poziomu i wykorzystania kwalifikacji pracowników.
Wiedza techniczna- jest jednym z najważniejszych czynników wzrostu gospodarczego. Część tej wiedzy zapisano w książkach i dokumentacji technicznej. Jednak w dużej części wiedza techniczna zawarta jest
w praktycznych umiejętnościach i kwalifikacjach, będących efektem żmudnego zdobywania doświadczenia zawodowego. Postęp techniczny dokonuje się przez wynalazki, czyli odkrywanie nowej wiedzy, oraz innowacje, tj. zastosowanie nowej wiedzy w procesie produkcji. W tym przypadku wzrost produkcji nie wynikł na skutek zmiany zasobu kapitału, lecz dzięki postępowi wiedzy technicznej.
Czynniki ograniczające tempo wzrostu gospodarczego
Czynniki ograniczające tempo wzrostu gospodarczego ujawniają się zwłaszcza w okolicznościach radykalnych zmian programu gospodarczego, forsowania nadmiernej dynamiki rozwoju kraju lub gdy popełnione zostaną ewidentne błędy w zakresie polityki gospodarczej. Czynniki ograniczające możliwości zwiększania tempa wzrostu gospodarczego dość powszechnie nazywa się barierami.
Jednym z czynników ograniczających tempo wzrostu gospodarczego jest konsumpcja. Osiągnięty poziom konsumpcji społeczeństwa przy danym dochodzie narodowym wyznacza minimalna stopę konsumpcji. Jej obniżenie umożliwia wzrost stopy inwestycji, ale jednocześnie wywołuje niezadowolenie pracowników, konflikty społeczne, a w rezultacie spadek wydajności pracy
i obniżenie tempa wzrostu dochodu narodowego w latach następnych.
Inny czynnik który może nie tylko wywoływać wzrost gospodarczy, ale także go hamować to siła robocza. Powodem może być np. nadmierne zatrudnienie, które powoduje spadek wzrostu dochodu narodowego, gdyż uniemożliwia osiągnięcie wyższej wydajności pracy.
Handel zagraniczny może także być przyczyną ograniczenia wzrostu gospodarczego wówczas, kiedy import niezbędny jest ograniczony możliwościami eksportowymi gospodarki, kiedy istnieje blokada danej gospodarki, kiedy korzyści z handlu przechwytują partnerzy zagraniczni. Natomiast jeśli handel zagraniczny jest efektywny, to jest najbardziej uniwersalnym czynnikiem skutecznego przełamywania wszelkich ograniczeń wzrostu.
Inny czynnik mający wpływ na wzrost gospodarczy to wymogi ekologiczne. Stan środowiska naturalnego, a dokładniej mówiąc - przekroczenie jego norm ochronnych ogólnie pogarsza warunki życia ludności, produkcji
i konsumpcji. Wpływa to na zmniejszenie tempa wzrostu dochodu narodowego poprzez pogorszenie stanu zdrowotnego pracowników i spadek bądź małą dynamikę wydajności pracy.
Czynnikiem poważnie ograniczającym wzrost gospodarczy jest także zła organizacja pracy i produkcji - wadliwa struktura organizacyjno-instytucjonalna kierowania gospodarką. Uniemożliwia to zwiększenie dochodu narodowego, jaki można by osiągnąć przy wysokim poziomie pracy wykonawczej i kierowniczej.
Czynniki hamujące wzrost gospodarczy występują z różnym natężeniem. Zależą one od osiągniętego poziomu rozwoju kraju i same ten rozwój warunkują. Charakter i siła wpływu na tempo wzrostu są różne
i niekoniecznie działają one jednocześnie. Zdarza się tak, że nasilenie się jednego ograniczenia jest impulsem do uruchomienia skutecznych czynników przeciwdziałania mu, ale również tak, że może wywołać ono dodatkowe i bardziej skomplikowane utrudnienia wzrostu gospodarczego.
Wymienione ograniczenia nie wyczerpują możliwych utrudnień wzrostu gospodarczego. mogą one dotyczyć dodatkowo np. trudności w zaopatrzeniu gospodarki w surowce czy energię, przestarzałej infrastruktury technicznej, zbyt słabo rozwiniętych pewnych dziedzin, jak np. rolnictwa
Koszty wzrostu gospodarczego
Maksymalizacja wzrostu produktu narodowego brutto nie może być głównym celem społeczeństwa gospodarującego choćby dlatego, że miernik ten nie odzwierciedla dobrze czystej wartości ekonomicznej dóbr i usług wytwarzanych w gospodarce.
W krajach wysoko rozwiniętych dość często słyszy się pogląd, że koszty wzrostu gospodarczego przewyższają płynące z jego korzyści. Zanieczyszczenie środowiska naturalnego, zatłoczenie miast i gorączkowy tryb życia a także groźba szybkiego wykorzystania surowców nieodtwarzalnych jest zbyt wysoką ceną, którą społeczeństwo płaci za wysoki wzrost gospodarczy.
Techniczna efektywność umożliwiająca wysokie temp wzrostu gospodarczego może nakładać wysokie koszty społeczne na obywateli danego kraju. Duże zakłady przemysłowe, takie jak huty, zakłady chemiczne, elektrownie, główne porty lotnicze często niszczą środowisko naturalne. Całkowita eliminacja tego zjawiska nie jest zjawiskiem społecznie optymalnym. Działalność, której towarzyszy zanieczyszczenie środowiska, powinna bowiem być prowadzona do momentu, w którym krańcowa korzyść z tej działalności zrówna się z krańcowym kosztem społecznym uwzględniającym degradację środowiska. Zastosowanie odpowiednich środków polityki gospodarczej, np. w postaci podatków od zanieczyszczenia środowiska czy norm jego ochrony, może przybliżać do osiągnięcia optymalnej alokacji zasobów w gospodarce, czyli do zrównania społecznych kosztów krańcowych z korzyściami krańcowymi.
Nasz obecny standard życia w bardzo dużym stopniu zależy od wykorzystania surowców, które nie mogą być odtworzone. Istnieją stałe zasoby węgla, ropy naftowej, rud żelaza i innych cennych minerałów. Im szybciej te zasoby są zużywane (a wzrost gospodarczy powoduje zwiększenie ich wydobycia i zużycia), tym bliższy jest moment ich wyczerpania.
Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym niż „wzrost gospodarczy”. Obejmuje on sferę działalności ludzkiej, która wiąże się z gospodarowaniem, a więc produkcją i podziałem dóbr i usług. W przeciwieństwie do ilościowego podejmowania procesu wzrostu, oznacza także zmiany jakościowe zachodzące w strukturze społeczno-gospodarczej kraju, zmiany
w stosunkach ekonomicznych i metodach wytwarzania, zmiany jakościowe wytwarzanych dóbr i usług oraz zmiany ich struktury asortymentowej.
Najważniejszymi składowymi rozwoju gospodarczego są: majątek, struktura gospodarki narodowej, mechanizm jej funkcjonowania, ilość, jakość i dystrybucja dóbr i usług oraz stan środowiska naturalnego. Rezultatem rozwoju gospodarczego jest doskonalenie wszystkich jego elementów składowych oraz wzrost ilości i jakości dóbr i usług zaspokajających określone potrzeby.
Rozwojowi gospodarczemu towarzyszy wewnętrzna transformacja społeczeństwa, zmiana jego struktury zawodowej i społecznej, która sprzyja stopniowej poprawie jego bytu materialnego i społeczno-kulturowego.
Różnica pomiędzy wzrostem a rozwojem gospodarczym wyraża się miedzy innymi w ich celu. Celem rozwoju gospodarczego jest nie tylko wzrost produkcji, ale i coraz lepsze zaspokojenie potrzeb gospodarczych społeczeństwa. Zaspokojenie nie tylko wysokie, ale i trwałe. A więc nie tylko doraźny wzrost produkcji, a dzięki niej konsumpcji, lecz zabezpieczenie tego wzrostu na przyszłość, dla obecnego i przyszłych pokoleń.
Źródło:
Begg David, Dornbusch Rudiger, Fischer Stanley „Ekonomia-Makroekonomia”, PWE, Warszawa 1996 wyd. 2
Gomułka Stanisław „Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego”, Wydawnictwo CASE, Warszawa wyd. 1
pod red. naukową Marciniaka Stefana „Makro i mikro ekonomia. Podstawowe problemy”, PWN, Warszawa 2001 wyd. 3
Nasiłowski Mieczysław „System rynkowy: podstawy miko
i makroekonomii”Wydawnictwo KeyText, Warszawa 1998
www.wsip.com.pl