E. Curtius: Topika
w retoryce starożytnej - skład podręczny, pomysły do układania mów - skromne przedstawienie się, wprowadzenie, formuły wstępne i kończące;
topika mowy pocieszającej - wszyscy muszą umrzeć, nawet najwięksi, podaje się przykłady długowiecznych a sławnych albo przedwcześnie zmarłych;
topika poetycka - należy do niej piękno natury.
Afektowana skromność:
we wstępie trzeba życzliwie nastawić słuchaczy przez skromne zachowanie. Gdy zwróci się uwagę na skromność, skromność staje się afektowana. Mówca ma okazać pokorę i uległość (na przykład - że obawia się krytyki wykształconych, nie ośmiela się mieć nadziei, że osiągnie cel, nie dorówna zadaniu, użala się nad swą nieuczoną wymową, zapewnia, że się boi). Topos skromności przeplata się z formułą „piszę, bo poprosił mnie przyjaciel / opiekun / przełożony”, „piszę na rozkaz kogoś”. W toposie skromności - zapewnienia, że autor chciał oszczędzić czytelnikowi przesytu i nudy.
Topika wstępu:
służy uzasadnieniu określonej kompozycji tekstu: a) „przynoszę coś, czego nikt jeszcze nie mówił”, b) topos dedykacji, c) „posiadanie wiedzy sprawia, iż obowiązkiem jest dzielić się nią”, d) „bezczynności należy unikać” - i dlatego ma się tworzyć;
podaje się szkodliwe skutki próżnowania;
s. 96 przekształcenie toposu lenistwa umożliwiało także zalecenie, aby uprawiać twórczość poetycką jako środek przeciwko zgnuśnieniu i występkowi.
Topika zakończenia:
zakończenie powinno zawierać podsumowanie głównych punktów i myśli wystąpienia, a potem odwołać się do uczuć słuchacza (wzbudzić u niego entuzjazm albo współczucie) - to niemożliwe w poezji, stąd w poezji urywane zakończenia. W średniowieczu - powód zakończenia to zmęczenie. Czasem - pragnienie odpoczynku. Topos „musimy już kończyć, bo noc się zbliża”.
Inwokacja do natury:
pierwotnie miała znaczenie religijne;
u Sofoklesa - siły przyrody są uczłowieczone, współczujące, pomogą opłakiwać zmarłych. Pomogą wyrazić uczucia bohaterskie i sytuacje tragiczne.
Świat na opak odwrócony (z adynat wergiliańskich):
narzekanie na czasy, wszystko jest na opak;
walka między pokoleniami;
motywy komiczne mają większą żywotność niż inne;
świat na opak dotyczy też zwierząt.
Chłopiec i starzec:
topos starego chłopca albo młodego starca;
wyrósł z sytuacji psychologicznej późnego antyku;
wychwalanie młodości i cześć dla starości jednocześnie;
czasem topos odwrócony - „stary człowiek jako chłopiec”;
żywy do XVII wieku jako schemat pochwalny;
archetyp, wyobrażenie należące do nieświadomości zbiorowej.
Stara kobieta i dziewczyna:
matrona pełna żywotności, ale jednocześnie stara;
żywotna staruszka - Filozofia u Boecjusza - wrażenie wybawicielki;
atrybuty postaci kobiecej korespondują z językiem snów - we śnie kobiety mogą być równocześnie młode i stare;
zjawisko odmłodzenia starej kobiety - symbol pragnienia odrodzenia osobowości.
1