10c. Definicje podstawowych terminów odnoszących się do starożytnej tragedii greckiej (np. chór, deus ex machina, hamartia, ironia tragiczna, katharsis, pathos, perypetia, rozpoznanie, tragedia).

Marta Bokuniewicz

Chór - (chorus) Starożytna Grecja, święto Dionizosa, 15 członków, wszyscy byli obywatelami Aten. W tragedii greckiej chór melorecytując i tańcząc przeplatał dialogi i monologi aktorów. Pieśni chóru - struktura stroficzna i symetryczna (strofa-antystrofa), taniec chóru - silnie zrytmizowany, układy symetryczne. Muzyka i choreografia wyrażały nastrój i ogólna atmosferę. Tradycja chóralna jest starsza od samej tragedii. Chóry towarzyszyły wszelkim uroczystością (hymny na cześć Bogów, wesela, pogrzeby itp.) Rola chóru w tragedii: reagować, obserwować, sugerować przesłanie moralne, symbolizować społeczność, wydobywać sens ogólny. Cór był ciałem zbiorowym, brał udział w akcji - symbolizując obywateli miasta, służbę pałacową itp. Niektóre źródła podają, że tragedia u swych początków składała się wyłącznie z chóru.

Tragedia - Utwór dramatyczny, Tragoidia to dosłownie pieśń kozła (tragos - kozioł, ode - pieśń) Tragedia mówiła o cierpieniu, umieraniu, nieuchronności losu, odpowiedzialności, winie, zemście, odkrywaniu tajemnicy, uleganiu, słabości, gniewie, oszustwie, wytrwałości i trudnościach w rozpoznaniu tego co boskie. Arystoteles opracował i zebrał zasady tworzenia tragedii w swoim dziele „Poetyka”. Według definicji „Słownika terminów literackich” tragedia jest:

(...) gatunkiem dramatu obejmującym utwory, w których ośrodkiem i motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami wybitnej jednostki, a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną itp. prowadzący nieubłaganie do jej klęski.

Deus ex machina - (z łac. Bóg z maszyny) pojęcie wprowadzone do tragedii grackiej przez Eurypidesa. Oznacza nagłe wprowadzenie do akcji postaci boskiej, po to by przerwać i zakończyć akcję, która mogła trwać za długo i twórca przedstawienia nie wiedział jak zakończyć akcję. Najczęściej spuszczano ową postać na linach na scenę. Dziś pojęcie nabrało znaczenia metaforycznego /rozwiązanie na zasadzie deus ex machina - nagłe rozstrzygnięcie intrygi, akcji, wprowadzenie na scenę nieoczekiwanej postaci, która zmienia całkowicie bieg wydarzeń./

Hamartia - wina tragiczna, (gr. Grzech) błędne ocenienie przez bohatera sytuacji w jakiej się znajduje co prowadzi do zawikłania jego historii. Czyny bohatera nie wynikają ze złych intencji, ale z niewiedzy, zbłądzenia. Bohater nie wie, że postępuje źle, co skutkuje wypełnieniem się złego losu. Przykładowo zabicie nieświadomie członka swojej rodziny. Przykład: Król Edyp, który mimo, że chciał uchronić się od klątwy jaka na nim ciążyła i tak zabił własnego ojca i ożenił się z własną matką, potem szukał zabójcy swojego ojca, nie wiedząc, że owym zabójcą jest on sam.

Ironia tragiczna - podobnie jak Hamarita. Bohater nie jest świadomy w jakiej sytuacji się znajduje, czytelnik jednak może to wiedzieć. Bez względu na to jakie czyny podejmie bohater i tak jego los dąży do nieuchronnej tragedii. Bohater chce i w jego ocenie postępuje moralnie i poprawnie, jednak i tak jest winny jakiejś tragedii i ponosi za nią karę. Nie jest w stanie uchronić się przed tym fatum. Znów przykładem może być historia króla Edypa.

Katharsis - (gr. oczyszczenie) pojęcie opracował Arystoteles w „Poetyce”. Pojęcie oznacza osiąganie oczyszczenia duchowego przez widza, który biorąc udział w przedstawieniu przeżywa pod wpływem sztuki takie uczucia jak litość, złość, bunt, cierpienie, i trwogę. Przeżywając je w teatrze wyładowuje te uczucia w sobie i staje się od nich wolny.

Pathos- podniosły charakter zdarzeń o wielkim, historycznym znaczeniu.Ton lub styl mówienia lub pisania podkreślający wzniosłość tematu.Sztuczny sposób wysławiania się, pełen górnolotnych słów i wyrażeń. (według słownika PWN: http://sjp.pwn.pl/slownik/2570934/)

Perypetia - (gr. Nagła zmiana) Nagła zmiana akcji, stawiająca bohatera w zupełnie nowej sytuacji. Zmiana ze szczęścia w nieszczęście, lub odwrotnie.

Rozpoznanie- rozpoznanie bohatera, poznanie bohatera takim jakim jest naprawdę, choć początkowo wydawał się inny.

Sylabizm: forma i funkcje w rozwoju historycznym (od średniowiecza do XX w.).

Do najstarszych polskich wersów należą sześcio- i siedmiozgłoskowce. W sylabizmie względnym występowały one w liryce i epice, po zwycięstwie sylabizmu ścisłego zostały ograniczone do liryki. Siedmiozgłoskowiec przetrwał do naszych czasów jako jedna z najpopularniejszych miar wierszowych. Jednym z najważniejszych rozmiarów wersu polskiego jest ośmiozgłoskowiec. Zarazem jest to jeden z najstarszych polskich rozmiarów wierszowych. Pozycję tę traci na rzecz trzynastozgłoskowca po ogłoszeniu Wizerunku Reja, a następnie jedenastozgłoskowca. W liryce pozostaje natomiast jednym z głównych wersów, choć w okresie przedrozbiorowym zajmuje trzecia pozycje po wymienionych poprzednio miarach. Dziewięciozgłoskowiec często występował w sylabizmie względnym lecz później należał do rzadkości. Częściej zaczynał się pojawiać od czasów romantyzmu. Przeważnie spotyka się go w stopach różnowierszowych. Dziesięciozgłoskowiec występuje dopiero od polowy XVI wieku i zachowuje swa żywotność po dzień dzisiejszy. W romantyzmie typowy dla liryki, epiki i dramatu (Norwid - Cacka) Jedenastozgłoskowiec to najczęściej występujący wers polski. Jako średniówkowiec 5+6 usamodzielnia się w połowie XVI wieku i ten rodzaj dominuje, w XVII wieku ma wyłączność. Dwunastozgłoskowiec należy do rzadkich form sylabizmu, dominuje typ 6+6, ale obecne są jeszcze typy 7+5 u Kochanowskiego i szesnastowieczny 5+7 przeniesiony z ruskiej pieśni ludowej.
Trzynastozgłoskowiec jako dojrzały wers sylabiczny pojawia się na przełomie XV i XVI wieku w przekładzie łacińskiej pieśni Horaecanonicaesalvatoris w wyraźnie ukształtowanej postaci 7+6. Początkowo był to wers liryczny, ale od czasów reja zaczęła się jego kariera jako podstawowego wersu epiki polskiej (Pan Tadeusz). Piętnastozgłoskowiec należy do wyjątków, posługiwano się nim głownie w XVI w. Sylabizm względny (u Biernata z Lublina w Żywocie Ezopa Fryga, strofa: 7, 8, 9, 8, 8, rymy sąsiadujące)

Sylabizm ścisły (u Kochanowskiego, np. Pieśń XVI)

Sylabizm romantyczny (np. Beniowski Słowackiego pisany jedenastozgłoskowcem 5+6)

Źródła:

  1. „Historia Teatru” Wydawnictwo Naukowe PWN

  2. „Poetyka” Arystoteles

  3. „Zarys poetyki” Miodońska, Kulawik, Tatara

  4. Moje notatki ze szkoły Aktorskiej