dr Zdravko Stamatoski
Zakład Europeistyki IFP UO
Kodeks serbskiego cara Stefana Dušana Nemanjicia z 1349 roku
Słynny Kodeks serbskiego cara Dušana jest dokumentem bardzo znaczącym nie tylko dla historii narodu serbskiego, ale i dla ogólnego kulturowego dorobku narodów południowo-słowiańskich XIV wieku, w tym prócz dla Serbów także dla Bułgarów i Macedończyków. Został on uchwalony w roku 1349 w Skopje, obecnej stolicy Republiki Macedonii, a kolejny, drugi Kodeks (nieco zmieniony) został uchwalony w 1354 roku w mieście Serez w płn. Grecji, we wspomnianym powyżej okręgu geograficznym Macedonia Egejska.
Kodeks ten jest jeden z najstarszych aktów prawnych w tej części Europy i stanowi on duży postęp w stosunku do ówczesnych kodeksów, którzy się opierały na prawie rzymskim lub bizantyjskim. Jest to pierwsza próba pewnego władcy południowo-słowiańskiego ku ustalaniu państwa prawnego na ówczesnych terytoriach Europy południowo-wschodniej. Sam Dušan pochodził z bardzo znanej rodziny cesarskiej Nemanjiciów i granice jego państwa, które wówczas panowało na Bałkanach, obejmowały cały obszar Półwyspu Bałkańskiego oraz szerzej. Stąd próby powołania państwa prawa w ówczesnych warunkach spotykało się z sympatią wśród ludności, a wrogością wśród konkurentów władzy, którą Dušan sprytnie sprawował. Uchwalaniem Kodeksu Dušan spowodował radykalną zmianę w podświadomości społeczeństwa w opanowanych przez jego terenów - dotychczasowe prawo obyczajowe musiało ustąpić pierwszeństwa prawu kanonicznemu, a samym postanowieniom z Kodeksu musiał się podporządkować i sam władca. Oznaczało to, iż jest to pierwsza taka próba, gdy władca w pewnym stopniu samemu sobie ograniczał władzę, co w średniowieczu było wszakże zjawiskiem unikatowym. W jakim stopniu Kodeks ów jeszcze wówczas był opracowywany i analizowany, najlepiej świadczy fakt, iż dożył on kilka wersji, choć oryginału nigdy nie znaleziono, a również to, iż jest on przedmiotem badań nie tylko prawników, ale i historyków i kulturologów z różnych krajów świata oraz placówek naukowo-badawczych.
Dla nas ciekawie będzie w jakim stopniu Kodeks stanowił pierwotny krok do budowania państwa prawa oraz w jakich warunkach on powstawał i funkcjonował, jaka jest jego dzisiejsze odpowiednie zastosowanie i czy w ogóle można byłoby cokolwiek z tych postulatów wdrożyć w życiu społecznym nowych czasów. Dotychczas narody Europy Południowo-Wschodniej wywodzące się z kręgu kulturowego bizantyjskiego posługiwali się tzw. nomokanonami (od greckiego nomokanos - zbiór ustaw) oraz aktem zwanym prohironem, bizantyjskiego kodeksu świeckiego, księgi które wówczas obejmowały całkowite prawo cywilne oraz karne. Owszem, nie trudno stwierdzić, iż praktyka ta - w postaci ksiąg cerkiewnych - do ludów słowiańskich przybywała z ówczesnego Bizancjum.
Natomiast, te ustawy świeckie nie były w stanie udanie się wdrożyć w życie społeczeństwa rodowodu słowiańskiego, z tego względu, iż istniała bardzo wielka dysproporcja w świadomości ówczesnego Serba, Bułgara, Macedończyka w stosunku do Greka. Np. w zakresie prawa karnego system bizantyjski zawsze utrzymywał, iż każde wykroczenie karne musi być karane ze strony państwa albo karą śmierci, albo wymierzeniem jakiejś dużej kary cielesnej. Stare serbskie prawo jeszcze za czasów króla Milutina (z roku 1308) zakładało, iż grzywna stanowi wystarczającą karą dla popełnienia pewnego przestępstwa. Jest to niewątpliwie wielki dorobek średniowiecznej cywilizacji i ogólnej kultury południowo-słowiańskiej. Dla porównania, pierwszy nomokanon powstał w roku 325 we wczesnym średniowieczu w Bizancjum, pierwszy zaś przetłumaczony nomokanon w łacinie sięga VI wieku. Pierwszy zaś przekład - sądzi się - na język słowiański jakiegokolwiek nomokanonu należał do św. Metodego, który dokonał to dzieło podczas swojej misji na Morawach. Na Bałkanach zaś, jak naukowcy twierdzą, pierwszym autorem nomokanonu jest serbski św. Sava z przełomu XII/XIII wieku.
Inna ważna sprawa wydaje się być ta, iż ówczesny handlowcy z Dubrownika oraz włoskich miast zachodniego Adriatyku również potrzebowali uregulowanie w formie pisemnej międzynarodowe umowy handlowe. Do tego zgłaszali się oni do ówczesnych serbskich władców z prośbą o ochronę ich praw, zastosowanie pewnych ulg i wprowadzanie niektórych artykułów spotykanych w ich już istniejących umowach z partnerami z okresu XII-XIII wieku.
Kolejną bardzo ważną sprawą, która istniała jeszcze przed uchwaleniem Kodeksu cara Dušana, to istnienie pewnego rodzaju aktów prawnych, tzw. dekretów monasterskich z, których widać jak życie toczyło się w średniowieczu. Jak i w całej ówczesnej Europie, tak i na Bałkanach prawodawstwo zaczyna się nie od kodeksów, a od dekretów odnoszących się do pewnych spraw. Tworzą się dwie warstwy społeczne bardzo uprzywilejowanych, tj. Cerkiew oraz szlachta. Przez bardzo długi czas warstwy te nie regulowały swoich przywilei żadnymi ustawami ogólnymi, więc władca zazwyczaj wydawał oddzielne dekrety, w których naliczane były przywileje pewnych grup społecznych oraz poszczególnych osób. Dekrety te umożliwiały osobom uprzywilejowanym całkowite prawo własności gruntu, szczególne prawa własności nad ludem oraz immunitet wobec skarbu państwa i administracji. Uprzywilejowani właściciele ziemscy sami naliczali podatek od rolników i nic (lub prawie nic) nie wpłacali do skarbu państwa. Jednym słowem, do pojawienia się Kodeksu Dušana ludność była skazana na dwie opcje, obie nieprzychylne zwykłemu człowiekowi, a były to: tłumaczone bizantyjskie księgi prawne oraz liczne monasterskie dekrety, w najczęstszych przypadkach dla większości bardzo niekorzystne. Wewnętrzny tryb życia jednak kierował się typowym dla Bałkanów niepisanym prawem obyczajowym.
Jak powstało prawodawstwo Dušana?
Cel cara Dušana była taki, by jego państwo sięgało jak najdalej i by w ostateczności zdominować bastion Kościoła Wschodniego - Konstantynopol. Zjednoczeniewszystkich Słowian południowych , jak widać, nie było celem cara Dušana, lecz jego aspiracje były znacznie większe. Jest to okres tworzenia państw jedno-wyznaniowych i dlatego Dušan miał na celu utworzyć właśnie takie państwo. Wówczas relacje nawiązane na podstawie wyznaniowej były bardzo mocne i łatwiej byłoby zrobić jedno duże państwo składające się z różnych narodowości tego samego wyznania, niż bez skutku próbować łączyć np. prawosławnych, katolików oraz Bogumiłów w jednym państwie. W tym okresie istniało już takie zjednoczone państwo, a mianowicie Polsko-litewskie, które w jednym układzie państwowym jednoczyło wyznawców tej samej katolickiej wiary. Dušan doskonale zdawał sobie sprawy z tego faktu i nie usiłował tworzyć państwa na wzór bośniackiego króla Tvrtka I, którego opcja upadła (być może?) dlatego, iż łączył ludność zamieszkująca ówczesną Raškę, Bośnię, Dalmację oraz Chorwację. Pragnął on utworzyć silne wspólne państwo składające się tylko z Serbów i Greków, połączyć - jak to z zamiłowaniem mówią współcześni serbscy historycy - wielką kulturę grecką z „bohaterskim i utalentowanym narodem serbskim”.
Otóż w roku 1345 car Dušan ogłosił się jedynym carem Serbów i Greków, a rok później w Skopje miała miejsca jego koronacja. Ma ona wielkie znaczenie z tego względu, iż koronacji tej towarzyszyli ówcześni patriarowie i duchowni greccy, bułgarscy oraz mnisi ze Świętej Góry Athos. Ogłosili oni bowiem Dušana na cara „wszystkich prawosławnych narodów”. Uznaniem go za swego władcę Grecy w zamian otrzymali wielkie uprawnienia, na mocy których język grecki nie stracił swojej rangi. Najbardziej widocznie było to w Macedonii (szczególnie w południowej części), gdzie nieco później (po śmierci Dušana) greka wyparła język serbski oraz macedoński, właściwie - redakcję serbską i macedońską języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
Dušan nadal dążył do zdobycia jak największej liczby poddanych i niedługo potem opanował Albanię i Tesalię (region północno-zachodniej Grecji), na skutek czego otrzymuje miano cara tzw. „bizantyjskiego zachodu”. Sprytnie do tego podchodził, gdyż na główne funkcje w administracji i Cerkwi mianował Serbów, natomiast nie ruszał i nie lekceważył bizantyjskiego dorobku kulturowego. Samego siebie zaś lubił porównywać do cara Konstantyna, pierwszego cara Konstantynopola, który też jako pierwszy ukształtował relację pomiędzy Cerkwią chrześcijańska z jednej, a Państwem z drugiej strony. Warto jednak nadmienić, iż Dušan w swoim Kodeksie w wielu miejscach powołuje się m.in. na wielkiego cara Justyniana, który w VI w. uchwalił pewne akty i dokumenty prawne.
Z czego składa się Kodeks Dušana? W par. 1-38 omawiane są kwestie związane z życiem i działalnością Cerkwi, a w par. 13-19 i 23-29 szczególnie mówi się o klasztorach i aktach odnoszących się do życia mnichów oraz dóbr klasztornych. Jest mowa, iż np. „Cerkiew posiada wyłączne prawo do osądzania ludzi związanych z nią, Sąd Duchowny jest niezależny od Państwa”, natomiast Cerkiew zastrzega sobie prawa osądzania osób świeckich, jeżeli one naruszyły dobra, dobre imię oraz poglądy osób związanych z życiem duchowym. Jeden z obowiązków Cerkwi to również obowiązek pomagania biednym i zapewnienia im bezpłatnego wyżywienia.
Od par. 39 zaczynają się paragrafy dot. życia szlachty, ich prawa i ulgi zagwarantowane były prawem. Wg tego Kodeksu i Serbowie, i Grecy, i inni mieli równe prawa. Jest także duża część paragrafów dot. ochrony i posiadania wspólnego dziedzictwa kulturowego. Jeden z ciekawszych elementów Kodeksu to par. 48, gdzie zapisane jest, iż córka szlachcica może po swoim ojcu dziedziczyć różne mienie. Duże przywileje zapisano także szlachcie w zakresie posiadania gruntu, na którym została zbudowana cerkiew, stąd i jej prawo do poczucia się gospodarzem tej świątyni. W zakresie prawa karnego były pewne niedogodności i nierówne traktowanie wszystkich obywateli; szlachta miała swoje przywileje i np. jeżeli szlachcic obraziłby kogoś z tzw. „niższego szczebla społecznego” to otrzymałby tylko grzywnę, w odwrotnym przypadku np. zwykły chłop prócz kary pieniężnej otrzymałby także i karę cielesną. Jest to pozostałością starego i konserwatywnego rzymskiego prawa, wg którego „wszyscy są przed prawem jednakowi, prócz niewolnicy”. Natomiast ta klasa społeczna również miała swoje obowiązki, a które nie były małe, m.in. duże daniny, wierność itp. Np. gdyby szlachcic zdradził (par. 52-56, myśli się o różnego rodzaju zdrady), to wtedy wskazana nawet była kara śmierci, w łagodniejszych przypadkach „tylko” utrata własnych dóbr.
W sferze wzajemnej relacji z Kościołem Zachodnim, niestety Kodeks Dušana przewiduje podobne ustawy do tych, które np. zakładał ówczesny Kościół Zachodni, jednym słowem nie było mowy o tolerancji wyznaniowej (par. 6-10), każdego kto by się odważył na „herezje” (wg Dušana, każdy kto nie był prawosławnym był „heretykiem”, podobnie było w zapisach prawnych powstałych w Kościele Zachodnim lub w aktach prawnych krajów zachodniej Europy XIII/XIV w.) to trzeba było albo ponownie nawrócić go na prawosławie, albo w przeciwnym przypadku groziłoby mu wykluczenie ze wspólnoty lub konfiskata jego dóbr majątkowych.
Kodeks Dušana także przewiduje obowiązek podporządkowania się szlachcie sądowi oraz jego ustawom. Szlachcic musiałby się pojawić na rozprawie, w przeciwnym przypadku traci proces (par. 86). Także nie ma on prawa czynić krzywdy chłopom (par. 49, 50, 57), a ich prawa określone były odrębną ustawą (par. 67-69). W tym właśnie widoczne są starania cara Dušana odnośnie chronienia ogólnego porządku i utrzymania równości i ładu społecznego.
Odnośnie prawa karnego także mowa w następnych paragrafach, zakazana była samowola, danie sędziom jakiekolwiek podarunki, oni zaś zobowiązują się być sprawiedliwi i uczciwi wobec wszystkich. W zakresie kar najsurowszych, car Dušan jednak nie zakładał, iż muszą być one zawsze stosowane. Każdy, któremu groziłaby taka kara, mógł przyjść na dwór cara i prosić o ułaskawienie.
Starania cara Dušana do utworzenia państwa monarchia legalis (monarchii prawnej, ustawowej) nie były wówczas jedyną taką próbą. Także i polski król, Kazimierz Wielki, uchwalił tzw. Akty Wiślickie, które miałyby zapobiec nierównemu podporządkowaniu szlachcie całrj struktury państwowej i stosowaniu wszelkiego rodzaju przemocy nad innymi warstwami społecznymi. Robione było to w oparciu o prawo rzymskie i za pomocą biskupów, którzy szkolili się w Bolonii właśnie w tym duchu - duchu tolerancji i wzajemnego uszanowania. Kodeks Dušana nie był doskonałym aktem prawnym, szczególnie nie w zakresie wzajemnych stosunków ówczesnych Kościołów, ale z tym wyjątkiem jest to pierwszy przejaw wolnego, demokratycznego (i jednak po części szanującego innych ówczesnych obywateli) aktu konstytucyjnego w średniowieczu na Bałkanach. Na przestrzeni dziejów z pewnością możemy stwierdzić, iż jego główną zaletą było chronienie dóbr kultury chrześcijańskiej i cywilnej oraz wprowadzenie postulatów oddzielających Cerkiew od Państwa (Cesarstwa). W tym kontekście i kwestie dotyczące sądownictwa, a które miały na celu pokazać jego niezależność, zob. w par. 110-111 oraz od 179-194.
1