STAWONOGI - typ ten stanowi wyższą grupę pragębowców (in. pierwouste), tak więc podobnie jak strunowce zaliczane są do organizmów celomatycznych. Współcześnie obejmuje następujące gromady: skorupiaki, owady, wije, pajęczaki (wymarłe to m.in. trylobity).
Zwierzęta te odniosły niebywały sukces ewolucyjny wykształcając największą ilość gatunków (większość rachub podaje wartości od miliona gatunków wzwyż...). Radiacja trwa nieprzerwanie od paleozoiku, zwłaszcza dewonu.
Wspólną cechą tych zwierząt jest sztywny szkielet zewnętrzny będący zarazem miejscem przyczepu mięśni poprzecznie prążkowanych- ciało okrywa oskórek /kutykula/ zawierający lipidy, proteiny i przede wszystkim polisacharyd chityny /precyzyjnie: 2-amino-2-deoksy-D-glukan/. Związek ten jest chemicznym krewniakiem celulozy /błonnik/, odznacza się plastycznością, twardością jednak wraz ze wzrostem rozmiarów ciała staje się kruchy. By ciało mogło rosnąć konieczna jest okresowa wymiana oskórka, tzw. linienie. Celem umożliwienia ruchów elementów ciała wykształciły elastyczne połączenia funkcjonalnie odpowiadające stawom kręgowców /analogi/.
Układ krwionośny otwarty, po raz pierwszy w dziejach życia pojawia się w nim prawdziwe serce (!).
Schemat obiegu:
hemolimfa wypływa z serca do aorty i tętnic;
wylewa się do jamy ciała, gdzie obmywa narządy;
poprzez aortę i tętnice powraca do serca (wpływa doń tzw. ostiami; serce skorupiaków posiada 3 pary osti).
Swój triumf stawonogi zawdzięczają także odnóżom (homologi parapodiów wieloszczetów), które są wieloczłonowe, łączone ruchomo. Zadziwiająco szeroka specjalizacja według funkcji: skrzela (zwłaszcza skrzelodyszne skorupiaki dominujące w środowisku wodnym), rozmaite receptory, narządy gębowe /in. pyszczkowe/.
Oddychanie (chityna ogranicza wymianę gazową przez powierzchnię ciała ———-> wykształcenie odpowiednich struktur, narządów):
skrzela, skrzelotchawki (u larw owadów rozwijających się w wodzie);
tchawki (wędrówka powietrza przez przetchlinki; jest to system rozgałęziających się w ciele, chitynowych
rurek, wymiana gazowa odbywa się przez ich cienkie ścianki) lub płuca (dawniej zwane płucotchawkami),
czyli ukrwione komory powietrzne.
Układ wydalniczy - na ogół wypustki jelita (tzw. cewki Malpighiego) uchodzące do przewodu pokarmowego na granicy jelita środkowego i tylnego. Niekiedy (np. u skorupiaków) spotyka się zmodyfikowane do postaci gruczołów wydalniczych metanefrydia(tzw.gruczoły zielone lub czułkowe)
Układ nerwowy - na stronie brzusznej, centralizacja, rozwój narządów zmysłów (oczy złożone itp.).
Rozmnażanie płciowe, zwykle rozdzielnopłciowe. W rozwoju prostym brak przeobrażenia (np. turkuć podjadek, pajęczaki). Przeobrażenie /metamorfoza/ to rozwój owadów obejmujący nst. stadia: jajo, larwa, poczwarka, postać dorosła /imago/. Przeobrażenie może być:
a) zupełne /złożone/ - występują wszystkie powyższe stadia, np. motyle /gąsienica/, chrząszcze /pędrak/, pszczoły /czerw/;
b) niezupełne - brak poczwarki (np. ważki).
Nieraz spotyka się partenogenezę, np. rozwielitki Wielopostaciowość /polimorfizm/ - w obrębie gatunku występuje więcej zróżnicowanych postaci imago, np. owady społeczne.
OWADY — odcinki ciała: głowa + tułów + odwłok (wyraźna segmentacja). Trzy pary członowanych odnóży na tułowiu, różne formy skrzydeł (są to silne fałdy powłok ciała, przeważnie 2 pary). Układ krwionośny na stronie grzbietowej, krew nie transportuje jednak tlenu ze względu na specyfikę systemu tchawkowego.
PAJĘCZAKI - odcinki ciała: głowotułów + odwłok. Aparat gębowy ze szczękoczułków (kolce połączone z gruczołami jadowymi) i nogogłaszczek. Cztery pary odnóży krocznych, w każdym 6 stawów. Kądziołki przędne wydzielają strużki szybko" krzepnącej substancji, zlewając się tworzy ona pajęczynę. Trawienie pozajelitowe. W orientacji pomagaj ą włoski rejestrujące drgania powietrza, tzw. trichobotria.
SKORUPIAKI - żołądek z zapasem węglanu wapnia służącym do wysycania szkieletu