RELACJE OSOBOWE W LITERACKIEJ KOMUNIKACJI
Podstawowy schemat relacji osobowych w utworach jest taki sam. Trzy główne role osobowe (zależnie od funkcji pełnionej wobec tego aktu)
-nadawcy- tego, kto mówi
-odbiorcy- tego, do kogo się mówi
-bohatera- tego, o kim się mówi
Wszyscy mogą sobie istnieć realnie, ale nie ma to raczej znaczenia, ważni są w ramach danego tekstu. Rola bohatera zakłada bierną egzystencję wewnątrztekstową, składnik przekazywanej informacji. Gdy bohater bierze czynny udział w komunikowaniu, wchodzi w kompetencje nadawcy lub odbiorcy wypowiedzi.
Dopełnienie aktu komunikacji wymaga pozatekstowego istnienia nadawcy i odbiorcy.
Nie ma ani określonej liczby osób faktycznie spełniających te role, nie ma konkretnej osobowej tożsamości. Osób może być wiele, może wystepować zbiorowy nadawca i zbiorowy odbiorca, kilku narratorów. Minimum to każda z ról przypisana jednej osobie. Role mogą się też kumulować:
-nadawcy i bohatera
-bohatera i odbiorcy
-nadawcy i odbiorcy(monolog wewn.)
-wszystkie 3 role pełnione przez jedną osobę (Jan mowi sobie o sobie)
Rola nadawcy.
-szczególnie eksponowana-bo nieredukowalna i obecna w każdej sytuacji komunikacyjnej na każdym poziomie komunikacji
-od niej uzależniony układ ról pozostałych, jeśli zmienia się „ja”, od nowa ustalane są personalne przyporządkowania
-każda wypowiedź zaświadcza o znajdującym się poza jej obrębem nadawcy
INFORMACJA STEMATYZOWANA A IMPLIKOWANA
-Każda wypowiedź z jednej strony zaświadcza o znajdującym się poza jej obrębem nadawcy, o swoim sprawcy, z drugiej strony przedstawia nadawcę poprzez właściwą organizację semenatyczną. Związki istniejącego w obrębie tekstu i poprzez ten tekst nadawcy (podmiotu wypowiedzi) z nadawcą zewnętrznym są skomplikowane.
Skomplikowanie sytuacji nadawczej zależy od:
liczby mówiących osób
od hierarchicznej zależności między ich wypowiedziami
Najprostsze: utwory przedstawiające monologi jednej postaci (zazwyczaj liryczne wiersze-wyznania)
Trudniejsze-teksty dramatyczne, gdzie szeregi wypowiedzi różnych osób występują na 1 płaszczyźnie
Najbardziej złozone - zwielokrotnienie stopni upodrzędnienia jednych wypowiedzi wobec schematu: ja mówię o Piotrze, który mówi o Janie, który… bla bla bla to raczej w formach epickich
-nie ma takiej wypowiedzi, która by nie kryła w sobie jakichs inf o nadawcy. Każda niesie o nim inf implikowaną, nie każda przedstawia go w sposób stematyzowany.
Nie ma przy tym granicy określającej max głębokość upodrzędnienia, wyznaczają ją tylko względy praktyczne-czytelność i celowość
Informacja o postaciach, występujących w tekście jest dwojakiego rodzaju-stematyzowana i implikowana.
Inf. stematyzowana |
Inf. implikowana |
znaczenia użytych słów i zdań-jawna |
Raczej reguły mówienia-ukryta, zaszyfrowana |
ZAKRES: Nie ma zadnych ograniczeń jej zasięgu Może przedstawiać wizerunek przedmiotu, Adresata, bohatera, zawierac opinie na temat Własnego zorganizowania itp. |
Jej zasięg jest bardziej wyspecjalizowany, ujawnia kod wypowiedzi i jego realizacje, charakteryzuje pośrednio nadawcę (jako użytkownika aktualnego) i odbiorcę (jako użytkownika potencjalnego) |
KTO JEJ UDZIELA: Może pochodzić z wypowiedzi samej postaci, odnośnie której się odnosi, lub z wypowiedzi współpartnerów lub narratora |
Kryje się tylko w mowie tej postaci, o której informacji nam dostarcza. |
KIEDY WYSTĘPUJE: Może zwyczajnie nie istnieć wobec jakiejs wypowiedzi |
Kryje się w każdej wypowiedzi nadawcy |
Ujawnia się w tekście bezpośrednio tzn.wynika ze znaczeń sformuowanych |
Ujawnia się w tekście tylko pośrednio |
Wynika ze znaczeń sformuowanych, osoba nadawcy stanowi w jakimś zakresie temat wypowiedzi |
Podmiotowy aspekt ukrytej w każdej wypowiedzi informacji autotematycznej, metajęzykowej, płynącej nieustannie jakby podskórnym nurtem znaczeń jawnie stematyzowanych. Dotyczy norm, które umożliwiły wytworzenie tych znaczeń |
CO OKREŚLA: |
Pozwala określić pewien status mówiącego-w terminach socjologicznych-przynależność zawodowa, klasowa, terminach psychologicznych (ludź nerwowy, inteligentny, rozkojarzony), fizjologicznych (ktoś zmęczony, jąkający się, pijany) |
Bazuje tylko na wypowiedzianych informacjach |
Pozwala zrekonstruować osobowość mówiącego na podstawie nawet takich wypowiedzi, w których nie poświęca słowa swojej osobie |
Nie wymaga takich zabiegów, może stac się ich przedmiotem, ale nie rezultatem |
Nie wychodzi poza dane wyprowadzone z pewnych społecznie określonych zachowań werbalnych i nie może powiadamiać o zachowaniach nieodbijających się w sposobie mówienia, powstaje wyniku socjologicznej interpretacji sposobów wypowiedzi |
Pod tym względem jej zasięg nieograniczony |
Nie można by za jej pośrednictwem odtworzyć jakichs sytuacji fabularnych, konkretów odnośnie wyglądu, stroju, czynności postaci |
JEJ WAGA:Podlegaja wartosciowaniu |
Ona ma prymat jeśli są jakies konflikty między różnymi informacjami, może podważyc informacje stematyzowaną
|
ONA A NARRATOR: W mowie bohatera tylko ta stematyzowana poddaje się ingerencji narratorskiego komentarza |
Poza zasięgiem komentarza narratora |
|
Wskazuje na nadawce-sprawce wypowiedzi, równocześnie zaszyfrowuje w tekscie jego wizerunek |
Stematyzowane inf metajęzykowe występować mogą w wypowiedziach każdego poziomu- |
|
Ograniczenia:
-postaci milczące - mogą być przedstawione tylko w sposób stematyzowany
-czasami, w szczeg okolicznościach, inf. Implikowana niejasno świadczy o mówiącym. Jest tak, gdy pewne właściwości mowy narratora kształtują się pod presją sposobu mówienia bohatera
-minimalna inf o kimś--> brak informacji stematyzowanej w połączeniu z mowy pozornie zależnej
-maksymalna dokumentacja --> narracja pierwszoosobowa, eksponująca „ja”,
Inf.globalna-pełen obraz określonego nadawcy wypowiedzi, nie powstaje jako rezultat prostego sumowania róznych informacji cząstkowych, ale raczej jest to złozony układ sygnałów korygujących i waloryzujących poszczególne informacje. Opiera się on na różnicy stopnia autorytatywności informacji stematyzowanej i implikowanej, oraz informacji pochodzących z róznych poziomów nadawczych tekstu.
2 podstawowe zasady jego działania:
1.w wypadku konfliktu między i.implik a i.stemat, silniejsza okazuje się implikowana
2.w wypadku konfliktu między i. stematyzowanymi na róznych poziomach tekstu-silniejsza okazuje się i. pochodząca z poziomu wyższego.
Uwierzytelnienie informacji wytworzonych na poziomie niższym następuje gdy między podmiotami kolejnych szczebli panuje jednomyślność, a każdy narrator obdarza swych bohaterów kredytem pełnego zaufania.
W obrebie wypowiedzi 1 podmiotu i 1 poziomu wytwarza się wewn.układ waloryzujący, oparty na znaczeniowej grze między inf.stematyzowana a implikowaną. Implikowana może podważyć/potwierdzic informacje stematyzowaną.
Konflikt jest wtedy, gdy cechy, które przypisuje sobie mówiący, zostaja zakwestionowane przez jego sposób mówienia.
Jeszcze wiekszy- gdy informacji stematyzowanej wyższego poziomu przeczy informacja implikowana na poziomie niższym. Np.-sposób werbalnego zachowania bohatera kwestionuje opinie sformuowane o bohaterze przez narratora. Np. narrator pisze o Jasiu jako o wielkim prostaku, a tymczasem przytacza błyskotliwe riposty Jasia na przyjeciu.
KOMPROMITACJA NARRATORA:
-konflikt między inf stematyzowaną a implikowaną , rozgrywający się na płaszczyźnie wlasnej mowy narratora. Jego mowa może dyskredytowac jego sądy, mimo iż stoi na czele hierarchii.
-gdy narracja odbiega od konwencji językowych społecznie uznawanych za właściwe mowie osób godnych zaufania
-gdy okazuje literacka nieautentyczność - narracja wyraznie stylizowana, parodystycznie wyjaskrawiona
-prowokuje znaczeniami dosłownych sensow wyższego rzedu
wtedy reinterpretacja opinii narratora
MUSI BYĆ W TAKIM RAZIE KTOŚ PONAD NARRATOREM, wyższa instancja nadawcza (Edward Balcenarz-autor wewnętrzny, Wyka-gospodarz poematu, Lipski-nazwa oznaczająca autora, Sławiński-podmiot czynności twórczych/nadawca reguł mówienia)
-może odwołać opinię narratora
-istnieje w obrębie tekstu taki układ reguł, nad którymi narrator nie panujem którego nie jest nadawcą
-w wypowiedzi istnieja pewne reguły i on te reguły dobiera, aktualizuje w mowie, decyduje wiec tez-co do tekstu nie weszlo. Aktualizacja regul implikuje zatem status nadawcy znajdującego się poza wypowiedzią
-kazda wypowiedz stwarza poprzez ukryta w niej informacje implikowana wyobrażenie mówiącego podmiotu, ale nie kazda portretuje swego właściwego tworce. W wypadku utworu jedynie jako podmiot-najwyzsza utrwalona w tekscie instancja badawcza,ogarniając cala strukture dziela-jest odpowiednikiem ponoszącego za nia odpowiedzialność realnego jej konstruktora
Jest to z punktu widzenia utworu jedyny zewnętrzny nadawca przez tekst bezpośrednio wskazany i niego wyprowadzony
Z punktu widzenia rzeczywistego toku literackiego komunikowania-ow dysponent regul jest jakby specyficzna rola autora,w która wchodzi on w czasie przebiegu procesu twórczego. Przynależy do niego cala zaszyfrowana w dziele świadomość metajezykowa nietozsama ze świadomością autora
-Sławińska uważa, że naczelna instancja jest podmiot utworu którego byt implikowany jest przez informacje metajęzykową o pełnej strukturze tekstu. W obrębie utworu do podmiotu nie przynależy żadna wypowiedź, nie przedstawia go tez żadna inf. Stematyzowana, ani narrator, ani bohaterowie nic ni wiedza o jego istnieniu. Pewne szczególne wypowiedzi wyższego rzedu można mu jednak przypisac- np. komentarze do tekstu głównego-tytul utworu, tytuly rozdziałów, motto, przypisy autorskie. Podmiot jest nietożsamy z głównym narratorem czy podmiotem lirycznym, dokumentuja ta nietożsamość np. brak zgody między forma narracji czy lirycznego monologu a forma ostatecznego przekazu tekstu. Wszelkie reguły ostatecznego zapisu tekstu wskazuja na podmiot utworu. Nawet rodzaj druku, wyróżnienia literowe, układ strony, rozczłonkowanie tekstu
Czy panowanie narratora nad wypowiedziami niższego rzędu całkiem nieograniczone? Czy może jednak NIE?
Szerokie pole działania:
-dowolnie gospodaruje mową postaci(decyduje o jej formie wystąpienia w utworze, czasie jej wystąpienia)
-w jego polu dzialania inf. stematyzowana
Ograniczenia w roli narratora:
-nie może panować nad sposobem mówienia bohaterów, może tylko zmienić sens słów bohatera. Sposób mowienia jest jakby już zastany gotowy i czeka na to by do przemilczec, opowiedziec, przytoczyc…
-poza jego kompetencją inf.implikowana wytworzona w przestrzeni całego tekstu dzieła, dotycząca reguł jego budowy
--w wypowiedzi istnieja pewne reguły i to podmiot utworu te reguły dobiera, aktualizuej w mowie, decyduje wiec tez-co do tekstu nie weszlo.
ODBIORCA:
Każdy akt komunikacji-zaklada zespolenie działań nadawcy i odbiorcy w porządku odwróconej symetrii. Każdy poziom nadawczy jest właściwie poziomem nadawczo-odbiorczym. W ramach tego samego poziomu-mozliwosc dialogu, wymiany rol miedzy nadawca a odbiorca. Wpisana niemalże możliwość dialogu.
Natomiast co do bohaterów - jednokierunkowe i niesymetryczne podporządkowanie bohatera. On nie wiem, ze jest opowiadany, nie może się stac nadawca wypowiedzi na temat narratora czy czytelnika, nie może do nich kierować swojej mowy ani się z nimi zamieniać rolami-to narrator może obdarzyć go ta nowa rolą, uczynic go swoim partnerem.
Najniższy poziom nadawczy-miedzy soba bohaterowie
Średni-bohaterowie a odbiorcy
Najwyższy- adresat utworu a adresat narracji (pierwszy nie może posiadać żadnych cech osobowych)
1