Filozofia przedsokratejska

Ogólna charakterystyka:

• Próba racjonalnego wytłumaczenia świata

• Pytanie o arche (prapoczątek, prazasada świata); zasada dosłownie = physis

• Pytanie o siłę odpowiadającą za przemiany (MONIZM= jedna, DUALIZM= dwie)

• Wiara w nieśmiertelność duszy ludzkiej i metempsychozę (Pitagorejczycy)

• LOGOS- kieruje światem i ustanawia w nim harmonię (Heraklit); racjonalne uzasadnienie

• Teorie dot. Stałości i zmienności bytu

• Sceptycyzm wobec poznania zmysłowego

• Jońscy filozofowie przyrody: Tales, Anaksymander, Anaksymenes, Heraklit, Parmenides i eleaci

• Stanowiska jońskich filozofów przyrody i eleatów próbowali pogodzić: Empedokles, Anaksagoras, Demokryt

Słowniczek:

• Metempsychoza- wędrówka duszy przez łańcuch kolejnych wcieleń, odrodzenie się duszy człowieka w innym ciele

• Dualizm- pogląd oparty na przekonaniu, że rzeczywistość składa się z dwóch niesprowadzalnych do siebie czynników (wykluczających się lub uzupełniających)

• Dualizm metafizyczny- istnienie materii i ducha

• Dualizm antropologiczny- rozróżnia ciało i duszę

• Agnostycyzm- stanowisko filozoficzne, w którym głosi się, że nie możliwe jest częściowe lub całkowite poznanie rzeczywistości wykraczające poza dostępne zmysłom zjawiska

FILOZOFOWIE

Tales:

• „wszystko jest wodą”

• Pratworzywo - WODA, początek i koniec wszystkiego

• Ziemia unosi się na wodzie

• Metoda naiwnej empirii- obserwacja, próba racjonalnego wytłumaczenie rzeczywistości

• Hylozoizm- cała materia żyje, ruch oznacza życie

• Każdy element świata ma duszę, jest obdarzony życiem

• Świat jest pełen bogów

• Magnes posiada duszę, ponieważ ma zdolności poruszania

Anaksymander:

• Używa pojęcia arche (źródło, zasada wszechrzeczy);

• Pratworzywo- BEZKRES- apeiron (coś wiecznego, nieskończonego, nieokreślonego, nieograniczonego, początek i koniec wszystkiego, element boski);

• zasada obejmuje, otacza, kieruje i rządzi wszystkim;

• nie wyróżnia ani powietrza, ani wody, ani niczego innego;

• Istnieje wieczny wir, który sprawia, że wyłaniają się przeciwieństwa jak ciepło i zimno oraz cztery żywioły; walka przeciwieństw, niesprawiedliwość;

Anaksymenes:

• Pratworzywo- POWIETRZE

• zmienia się dzięki gęstnieniu i rozrzedzaniu

• rozrzedzanie powietrza - ogień; zagęszczanie - wiatr, chmury, woda, ziemia, kamień;

• Zauważył związek między temperaturą a stanem skupienia materii

• Uważał, że ziemia jest płaska a gwiazdy to płaskie ciała ogniste

Heraklit z Efezu („ciemny myśliciel”, „płaczący filozof”)

• Pratworzywo - OGIEŃ

• Przemiany ognia odbywają się „w górę” i „w dół”- zstępowanie: żar i przenikliwość pierwotnego, boskiego ognia maleje, więc zmienia się on w powietrze => wodę=> ziemię; występowanie: ziemia=> woda=> powietrze=> ogień

• Świat podlega ciągłym zmianom (prawo zmienności- jedyny czynnik stały)

• Nie ma bytu, jest tylko stawanie się (nic nie jest, wszystko się staje)

• WARIABILIZM- powszechna zmienność jako podstawowa zasada i prawo wszechświata. RZEKA jest symbolem rzeczywistości- panta rei (wszystko płynie), nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki

• stawanie się to ścieranie się przeciwieństw, ciągła wojna; prowadzi ona jednak do idealnej harmonii; Bóg to harmonia przeciwieństw;

• RELATYWIZM- nie ma w przyrodzie czynników stałych, trwałych i bezwzględnych; świat przekształca się odwiecznie, a ogień jest symbolem tej zmienności

• Przełom humanistyczny- zainteresowanie człowiekiem;

• Prawdziwe poznanie dokonuje się tylko przez LOGOS, czyli rozum (czynnik wieczny i nieśmiertelny, reguła, prawo; podpowiada człowiekowi co ten ma czynić aby być szczęśliwym), ponieważ zmysłowe poznanie nas zwodzi;

Ksenofanes:

• Pratworzywo - ZIEMIA

• Ksenofanes stanowił łącznik między filozofią jońską a eleiską

Parmenides:

• Założyciel szkoły eleiskiej (ELEACI)

• kosmologia przekształca się u niego w ontologię

• droga bezwzględnej prawdy - „byt jest, a niebytu nie ma”:

- byt nie ma początku, bo musiałby powstać z niebytu, którego nie ma

- nie powstaje i nie ginie

- nie ma końca

- jest nieruchomy i niezmienny

- jest niepodzielny, ciągły, cały

- nie ma w sobie różnic

- jest jeden i stały (jest przeciwieństwem stawania się i mnogości)

- ma kształt kuli

• zasada niesprzeczności - dwie rzeczy sprzeczne nie mogą istnieć jednocześnie

Zenon z Elei:

• Twórca dialektyki- sztuka prowadzenia dyskusji, dochodzenia do prawdy przez ujawnianie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika

• Założenie, że byt zmienia się, powstaje, ginie, prowadzi do sprzeczności;

• Dowodził, że NIE MA RUCHU:

- Dychotomia- w skończonym czasie nie można przebyć drogi z punktu A do punktu B

- Achilles- najszybszy biegacz nigdy nie dogoni najwolniejszego, gdyż zawsze musi dojść do miejsca, z którego wyszedł goniony, a ten w tym czasie posunie się naprzód

- Strzała- wypuszczona z łuku i zatrzymana w danej chwili strzała będzie znajdowała się w bezruchu

- Stadion- szybkość, z jaką poruszają się przedmioty jest różna w zależności od tego, względem jakich przedmiotów jest rozważana=> ruch jest sprzeczny- nie może istnieć

• NIE MA MNOGOŚCI:

- jedno ziarno wypuszczone na ziemię nie wydaje dźwięku, więc wiele ziaren także go nie wydaje;

- zakładając, że byt jest mnogością, składa się z części posiadających wielkość, tych części jest nieskończenie wiele, więc byt jest nieskończenie wielki; gdy podział bytu dojdzie do części, które nie posiadają wielkości okazuje się, że ich suma także jej nie posiada- byt jest pozbawiony wielkości =>mnogość jest sprzeczna, więc nie istnieje;

Empedokles:

• Twórca pojęcia „pierwiastek”

• PLURALIZM - pratworzywem są: WODA, POWIETRZE, OGIEŃ, ZIEMIA

• wzajemne odpychanie się za pomocą miłości i niezgody

Anaksagoras:

• Istnieje nieskończenie wiele zarodków tworzących daną rzecz

• Wszystko jest złożone („w każdej rzeczy jest część każdej innej”)

• Pogląd infinistyczny- nieskończoność w przyrodzie

• Ruch świata jest dziełem ducha - nous (rozum), który działa ponad i poza przyrodą, niezależnie i samodzielnie

Demokryt i atomiści:

• Pratworzywo - ATOM - cząstki niepodzielne i niezmienne, są  w ciągłym ruchu. Nie wymienia żadnego konkretnego składnika, chce znaleźć najmniejszą cząstkę świata, taką, która będzie niepodzielna - atomos. Świat składa się z atomów -> nie mogą zginąć, bo nie mogą się rozpaść, nie posiadają cech takich jak np. smak czy zapach; poruszają się w próżni. (Istnieje zarówno próżnia jak i atomy). Nie ma nic poza atomami i próżnią.

Pitagoras:

• Pratworzywo- LICZBA

• Dualizm świata: materia (jest kształtowana) i forma (kształtuje)

Obserwacje o pre-sokratykach:

• Pytanie o arche: od konkretnych odpowiedzi (woda, ogień, powietrze, ziemia) do odpowiedzi abstrakcyjnych (byt, apeiron, logos, zmiana)

• Na skutek tych pytań i badań rodzi się rozróżnienie: to, co jest rzeczywiste (ontos on) i to, co jest pozorne, „mniej rzeczywiste”

• Eleaci: ostra dychotomia - byt a nie-byt

PLATON (427 - 347 pne) - uczeń Sokratesa, działał w Atenach, podróżował (np. Itaka -> sekty orfickie), ocalały wszystkie jego dzieła - dialogi, Sokrates, Uczta, Obrona Sokratesa, Fedon, Państwo, Prawa.

Nauka o ideach (eidos - idea) - 2 rodzaje bytów:

IDEE:

- rzeczywiste

- stałe, niezmienne

- naprawdę istnieją, samoistne

- nie mają początku ani końca, wieczne

- niezależne od innych bytów

- poza czasem i przestrzenią

- doskonałe, wieczne, idealne, niematerialne

RZECZY:

- nierzeczywiste

- zmienne

- przemijające

- niedoskonałe

- cielesne

- nie istnieją (są tylko pozorne)

Świat rzeczy poznawalny za pomocą zmysłów.

Świat idei - poznawalny przez rozum, intelekt.

Jaskinia Platona

• Rzeczy są odbiorcami idei. (relacja cień-przedmiot analogiczna do rzecz-idea)

• Cienie-zmysłowe pozory rzeczy; przedmioty w jaskini-rzeczy zmysłowe; mur-zagroda oddzielająca rzeczy zmysłowe od ponadzmysłowych; rzeczy poza jaskinią-idee; słońce-idea dobra;

• Rzeczy porównane są do cieni; są cieniami idei; ludzie są jeńcami, niewolnikami, którzy widzą tylko cienie;

• Wychodzenie z jaskini - etapy: oglądanie posągów - oglądanie odbić i cieni rzeczy prawdziwych - oglądanie samych rzeczy - oglądanie słońca; poznanie filozoficzne: dotarcie do najwyższych idei;

• Wyzwolenie z kajdan - zwrot od tego co zmysłowe, do tego co rozumowe;

• Istnienie dwóch poziomów bytu - fizycznego (widzialnego) i ponad-fizycznego (niewidzialnego, nieuchwytnego zmysłami)

• Idee nie mogą się zmieniać, są niezależne od podmiotu; piękno jest zawsze pięknem;

• Idea dobra - najważniejsza idea, przyczyna wszystkiego, źródło prawdy i rozumu;

• Idee nie służyły Platonowi do odpowiedzi na pytania egzystencjalne.

• Problem - czy istnieją idee dla rzeczy negatywnych?

• Nauka o duszy - dwoisty charakter człowieka - dusza i ciało; dusza wędruje po śmierci

• Demiurg - budowniczy, chyba nie bóg; zbudował świat rzeczy z odwiecznie istniejącej materii przyjmując za wzór idee (najwyższy rodzaj bytu);

• Teoria idei dziś: filozofia matematyki, filozofia fizyki, etyka i estetyka

• Dualizm duszy i ciała: dusza może istnieć bez ciała; istnieje prenatalnie; jest nieśmiertelna; ciało jest więzieniem dla duszy;

• Anamneza - człowiek nie zdobywa wiedzy, ale jedynie sobie przypomina, a skoro tylko przypomina, to musiał być wcześniej w ciele, aby tę wiedzę zdobyć;

ARYSTOTELES (384-322 pne) - istnieją rzeczy konkretne (ale jednak nie takie konkretne)

- Ateny, Akademia Platona, wszechstronny, przyrodnik, lekarz,

- biolog, wychowawca Aleksandra Wielkiego

- Lykeion [liceum] (szkoła pedypatetycka)

- Filozofia w pięknych miejscach - ogrody, uczty...

- Pisma: Metafizyka, Etyka nikomachejska, Poetyka

KONCEPCJA BYTU:

• Dualizm materii i formy: substancje (substancja: każdy samoistny byt: rzecz) składają się z materii i formy, nie uformowane, materia zyskuje energię dzięki formie;

• Byt - rzecz konkretna (tode ti) i substancja (ousia);

• Substancja - to, o czym orzeka się wszystko inne (to, co definiowalne) v natomiast tego o niczym innym już się nie orzeka;

• Substancja wygląda jak zreformowana platońska idea;

• Materia - to co nieuformowane;

• Forma - wszystko co sprawia, że byt jest tym, czym jest; istota rzeczy;

• Ruch i zmiany- aktualizowanie danych tkwiących potencjalnie w materii;

• Czystą, najdoskonalszą formą jest Bóg

• Byt jest doskonały- stanowi synolon;

• Arystotelizm dzisiaj: biologia (podział na gatunki - istota danego gatunku)

ARYSTOTELES - O DUSZY

• Człowiek - jedność duszy i ciała;

• Cechy duszy wg Arystotelesa:

• jest formą (aktem) żyjącego ciała;

• decyduje o istocie ciała;

• dzieli się na części: wegetatywną (rośliny, zwierzęta, ludzie), zmysłową (zwierzęta, ludzie), intelektywną (myślącą - tylko ludzie), ruchową (?);

• umożliwia życie, myślenie, spostrzeganie;

• nie jest ciałem, ale należy do ciała;

• część myśląca jest odporna na wpływy zewnętrzne, część zmysłowa nie;

• może przyjmować różne formy związane z przedmiotem myślenia;

• nie może odłączyć się od ciała w całości - może tylko część myśląca (rozum), w przeciwieństwie do części zmysłowej odpowiadającej za postrzeżenia;

• Hierarchia bytów: byty nieożywione, rośliny, zwierzęta, człowiek;

Starożytność - charakterystyczne cechy:

• Refleksja nad problematyką istnienia jest znikoma. Raczej: czym są rzeczy niż dlaczego są.

• W świecie jest zastany porządek rzeczy, tłumaczony przez porządek idei czy porządek substancji. Przeciwieństwo: porządek rzeczy ustanawiany przez człowieka/świadomość (np. podział na gatunki, hierarchia wartości, czas i przestrzeń).

• Platona porównanie rzeczywistości i badacza do kawałka mięsa i rzeźnika - kroi mięso wzdłuż włókien. (O.o)

• Można mieć wiedzę tylko o czymś stałym i niezmiennym. Idee Platona i substancje Arystotelesa nie podlegają zmianie (wpływ Parmenidesa).

NOWOŻYTNOŚĆ - zwrot ku człowiekowi

• U Platona - zastany porządek rzeczy

• Rene Descartes zapoczątkowuje proces, który u innych badaczy (Berkeley, niemieccy idealiści) doprowadzi do poglądu: istnieją tylko (albo przede wszystkim) twory świadomości albo świadomość ma (zasadniczy) wpływ w ustalenie porządku rzeczy.

KARTEZJUSZ - MEDYTACJE

• chce odnaleźć coś, co jest pewne; w tym celu odrzuca wszystkie dotychczasowe przekonania, wątpi w nie;

• można wątpić w sądy o rzeczach małych i dalekich;

• można wątpić w sądy zdroworozsądkowe (np. „Siedzę i piszę”) - nie jesteśmy pewni, czy to nie sen;

• niemożność odróżnienia jawy od snu;

• zmysły bywają zwodnicze;

• być może istnieje zły demon, wszechpotężny kusiciel, który zwodzi nas, tak abyśmy myśleli, że coś jest prawdziwe;

• twierdzenia fizyki i matematyki, choć wydają się prawdziwe, także mogą zostać odrzucone;

• odrzucenie istnienia ciała i zmysłów, świata zewnętrznego;

• wniosek, że skoro jest się zwodzonym przez kusiciela, trzeba w jakiejś formie istnieć;

• „myślę, więc jestem” - jestem rzeczą myślącą (res cogitans);

• zwierzęta nie mają duszy, nie mają więc świadomości;

• rzecz myśląca = dusza;

• rzecz myśląca nie jest wrażeniem, przekonaniem, jakimś procesem psychicznym; utrzymuje wrażenia i przekonania;

• mamy dostęp do wrażeń, ale nie do samej rzeczy myślącej;

• istnieją rzeczy materialne (zewnętrzne)

• istnieje Bóg - dowód ontologiczny;

• Bóg jest gwarantem prawdziwości, nie wprowadza nas w błąd;

• rzeczy materialne = rzeczy rozciągłe (res extensa);

• poznajemy je dzięki rozumowi, nie poznaniu zmysłowemu;

• istnieją wrodzone idee - pojęcia w umyśle;

• rzeczy myślące i rozciągłe to substancje; mogą istnieć bez siebie nawzajem; podtrzymują różne własności - psychiczne i fizyczne (dualizm substancjalny);

• dualizm psychiczny - świadomość to rzecz myśląca, ciało to rzecz rozciągła; działają na siebie w szyszynce (!), tam wg Kartezjusza może znajdować się dusza człowieka;

• monizm substancjalny - substancja myśląca = substancja rozciągła;

• Kartezjusz - racjonalista - zaprzeczał poznaniu zmysłowemu; rozum to najważniejsze i jedyne źródło poznania;

EMPIRYŚCI

John Locke (1632-1704)

• ideas - idee i pojęcia (podobnie George Berkeley)

• nie ma pojęć i zasad wrodzonych, nawet jeśli są powszechnie przyjęte;

• pojęcia są wyryte w umyśle, więc nie można być ich nieświadomym;

• umysł - tabula rasa - czysta tablica;

• wiedza oparta jest na doświadczeniu;

• zmysły dostarczają spostrzeżeń, które potem przeradzają się w idee;

• idee biorą się także z postrzegania czynności umysłu (refleksje);

• istnieje więc doświadczenie zewnętrzne i wewnętrzne;

• poza ideami istnieją rzeczy pozazmysłowe (zewnętrzne, materialne);

• idee przedstawiają nam cechy pierwotne i wtórne:

• cechy/jakości pierwotne (obiektywne, np. kształt, położenie) są w samych rzeczach i tak przedstawiają je idee;

• cechy/jakości wtórne (subiektywne, np. kolor, zapach) - nie ma ich w rzeczach, tylko w naszych wrażeniach; w rzeczach są zdolności odpowiadające wywoływaniu tych wrażeń;

• podział na idee proste i złożone - idee proste to wrażenia w umyśle, grupowane w obiekty; idee proste podlegają procesowi myślenia (analiza, porównanie, itp.) tworząc idee złożone; idee złożone umysł  sam dalej przekształca, uogólnia na skutek czego powstają idee abstrakcyjne, niezależne od bodźców zmysłowych;

• problem tożsamości osobowej - nie zapewnia jej ani ciało, ani dusza, tylko świadomość;

• świadomość to władza poddania refleksji myśli, spostrzeżeń, doznań;

• świadomość nie obejmuje wszystkich przeszłych doświadczeń, przedmiotów itd.;

• wg tego kategoria niepoczytalności („dziury” w świadomości) zwalnia z odpowiedzialności za czyn;

David Hume (1771-1776)

• ideas i impressions - pojęcia i wrażenia;

• myśli, idee - słabsze, mniej żywe percepcje;

• wrażenia, impresje - żywsze, silniejsze percepcje (przy wrażeniach zmysłowych, silnych uczuciach)

• kryterium sensowności - idee wywodzą się z impresji (?); jeśli nie ma impresji, to słowo nie ma znaczenia (idei);

• krytyka pojęcia konieczności (przykład z upadającą kredą - regularność) - jest ono sensowne, ale oznacza coś subiektywnego, pochodzi z wrażeń zmysłu wewnętrznego;

• konieczność nie tkwi w rzeczach, tylko w naszym myśleniu (języku, psychice);

• wiązkowa koncepcja świadomości - człowiek jest wiązką lub zbiorem różnych percepcji, które są w ciągłym ruchu; nie posiadamy idei naszego ja;

• nie doświadczamy substancji; doświadczamy cech ale nie materii;

• nie doświadczamy związków przyczynowych, tylko fakty i wrażenia;

• wiedza pochodzi z doświadczenia zmysłowego i ogranicza się do stwierdzania faktów;

Immanuel Kant (1724-1804)

• poznanie zaczyna się wraz z doświadczeniem;

• rozróżnienie sądów:

- analityczny - gdy B zawarte jest w sposób ukryty w A; nie poszerza naszej wiedzy o świecie;

- syntetyczny - gdy B nie jest zawarte w A; poszerza naszą wiedzę o świecie;

- a priori - niezależne od doświadczenia, mające źródło w umyśle;

- a posteriori - empiryczne, uznane dzięki doświadczeniu;

• sądy analityczne a priori, np. 2=2;

• sądy analityczne a posteriori chyba nie istnieją;

• sądy syntetyczne a posteriori, np. Wieloryby to ssaki;

• sądy syntetyczne a priori - wg Kanta istnieją (w matematyce, np. 5 + 7 =12, geometrii, naukach przyrodniczych), wg Hume'a nie;

• podział władz poznawczych:

- zmysłowość zwana też naocznością - dlaczego zmysły przedstawiają rzeczy w taki sposób?

- intelekt - kategoryzuje rzeczy, gdy wytwarzamy sądy; synteza danych;

• doświadczenie - powiązanie spostrzeżeń w świadomości; wiedza ograniczona do doświadczenia;

• przestrzeń nie może być pojęciem empirycznym; jest wyobrażeniem a priori leżącym u podłoża wszelkich zewnętrznych danych naocznych;

• jest formą wszelkich zjawisk zmysłów zewnętrznych;

• czas nie jest pojęciem empirycznym, jest koniecznym wyobrażeniem leżącym u podłoża wszelkich danych naocznych; jest warunkiem a priori wszelkich zjawisk;

• naoczność - człowiek ma software do obróbki danych; wszystkie opracowuje w kategoriach czasowych, a dane zmysłów zewnętrznych w kategoriach przestrzennych;

• przedmiot jest w części wytwarzany przez software podmiotu poznawczego;

• zjawiska: kompleksy przedmiotów;

• rzeczy same w sobie - nie istnieją w czasie i przestrzeni (bo to funkcja software'u); są nieosiągalne dla intelektu; wszelkie poznanie (ludzie, zwierzęta) używa tego samego software'u - czasu, przestrzeni, kategorii intelektu;

• przedmioty muszą spełniać takie a nie inne relacje czasowe i przestrzenne; istnieje jedna właściwa geometria (geometria Euklidesowa);

• dane - wytwory zmysłowości; software intelektu - kategorie, wg których zbudowane są wszelkie sądy;

• kategorie - aprioryczne schematy działalności intelektualnej;

• kategorie intelektu:

• substancji i własności; sądy orzecznikowe;

• konieczność i przypadkowość: sądy konieczne i przygodne;

• działania i odbierania;

• przyczyny i skutku;

• kategorie nie stosują się do rzeczy samych w sobie, ale stosują się do przedmiotów i zjawisk;

• przedmioty i zjawiska mają własności, przyczyny; rzeczy same w sobie - nie;

• tożsamość intelektu opiera się na samowiedzy;

WOLNOŚĆ, PRZYCZYNOWOŚĆ, DETERMINIZM

• zasada powszechnej przyczynowości - każda rzecz ma swoją przyczynę, a każda przyczyna ma swój skutek;

• z dowolną rzeczą x jest związany ciąg przyczyn; determinizm - jeśli x zachodzi, to dowolnie dawno konieczne było, że x zajdzie;

• Kant - wśród przedmiotów i zjawisk panuje determinizm; dotyczy to także przekonań i uczuć;

• determinizm nie dotyczy rzeczy samych w sobie;

• wolne ja - ja transcendentne, rzecz sama w sobie;

• nowożytny determinizm - Pierre Simon Laplace, Isaac Newton;

• Demon Laplace'a - demon, który zna wszystkie możliwe przyczyny i skutki i z niezawodną pewnością jest w stanie przewidzieć przyszłość; dysponuje wiedzą o położeniu wszystkich ciał we wszechświecie;

• wizja demona Laplace'a powiązana jest z dynamiką Newtona;

• z wzoru mechaniki Newtona (F=ma) wynika, że nie jest możliwe obliczenie położenia i pędu obiektów w dowolnej chwili; nie każde równanie jest w ogóle obliczalne;

• świat jest deterministyczny, gdy dowolne jego zdarzenie ma dokładnie jedną możliwą kontynuację;

• determinizm logiczny (semantyczny) - np. u Arystotelesa; dowolne zdanie jest albo prawdziwe albo fałszywe; negacja zdania fałszywego jest prawdziwa i vice versa; prawda się nie zmienia -> gdy zdanie jest prawdziwe, jest prawdziwe dowolnie dawno w przeszłości;

• sprawczość - jeśli wykonujemy, sprawiamy pewne zdarzenia lub procesy, jesteśmy ich sprawcami; sprawczość musi być aktywna - ktoś jest sprawcą jakiejś czynności B, to zajmuje się tym, aby zrobić B (?!);

• rozróżniamy poczucie bycia sprawcą a poczucie, że ten proces/czyn jest mój;

• sprawca czynu świadomie go zainicjował i świadomie go wykonuje;

• na ogół psychologowie wiążą sprawczość z świadomością, filozofowie raczej nie;

• badania aktywności mózgu - aktywność innych obszarów przy poczuciu sprawstwa i jego braku;

• sprawczość zakłada, że:

1. jestem inicjatorem (inicjowanie);

2. mogłem był zrobić inaczej (drzewko możliwości);

3. proces (czyn) był pod moją kontrolą (kontrola);

• wcześniej sprawczość mogła być pogodzona z determinizmem -> kompatybilizm;

• kompatybilizm radykalny - sprawczość wymaga determinizmu;

• argument Schlicka: jeśli decyzja byłaby bez przyczyn, to byłaby kwestią przypadku, bo brak przyczyn to tyle co przypadek; decyzja mogłaby być jakakolwiek;

• powyższe założenie jest błędne - np. analogia z brakiem determinujących przyczyn w fizyce - jest ustalony zestaw możliwych efektów czegoś;

• można podać powody decyzji, chociaż nie było koniecznych przyczyn;

• konflikty sprawczości z determinizmem:

• nie mogę być źródłem czynów, skoro każdy ma swoją deterministyczną przyczynę;

• nie mogę sprawiać, skoro nie mogę zrobić inaczej, niż jest;

• zasada teorii moralności - zasada alternatywnych możliwości - principle of alternative possibilities (PAP): Czyn C osoby A podlega moralnej ocenie pod warunkiem, że A mógł był zrobić inaczej niż C.

• z trzech intuicyjnych wymogów sprawczości kompatybilista na ogół odrzuca 1), przeinterpretowuje 2), zachowuje 3).

• wolność - „wycinanie” możliwości przeze mnie; wolność = brak przymusu; wolność to uświadomiona konieczność, rozumne posłuszeństwo prawom;

CZAS

• metafora św. Augustyna: kręci się koło garncarskie, więc jest czas;

• gdyby nie było ruchu (zmiany), to nie byłoby czasu; gdy nie ma zmiany, relacja następstwa nie zachodzi -> nie ma czasu;

• zwolennicy stanowiska: Augustyn, Arystoteles, Tomasz z Akwinu;

• Leibniz - relacjonizm w kwestii czasu; czas to ogół relacji jakiegoś typu zachodzących pomiędzy zdarzeniami;

• Newton - koncepcja absolutnego czasu i przestrzeni (absolutyzm / substancjalizm) - czas i przestrzeń to jakby pudła na zdarzenia i przedmioty; nawet bez tych ostatnich „pudło” by istniało;

• Kant - czas jest formą zmysłowości, nie dotyczy rzeczy samych w sobie; jest częścią software'u, za pomocą którego podmiot organizuje wszelkie bodźce w przedmioty i zdarzenia; wszelkie przedmioty i zjawiska zachodzą w czasie o takich samych własnościach;

• strzałka czasu - intuicja, że czas ma kierunek; chodzi jednak bardziej o kierunek w ciągach jakichś stanów, np. starzenie się;

• koncepcje - albo świadomość narzuca nam kierunek czasu, albo istnieje on niezależnie od świadomości, obiektywnie;

• fizykalizm - strzałka czasu odzwierciedla kierunek wzrostu nieuporządkowania (entropia?);

• czas - różnice dotyczące możliwości poszczególnych zdarzeń;

- przyszłość - zdarzenia mogą zajść, ale niekoniecznie;

- przeszłość - nieodwracalna;

- teraźniejszość - to co możliwe przechodzi w nieodwracalne;

• prezentysta - tylko zdarzenia teraźniejsze istnieją, przyszłe są możliwe, przeszłych nie ma;

• przeciwieństwo - świat blokowy;

• teorie fizyczne - za światem blokowym.

opracowała K.Kuchniak