Kronika kulturalna

Stanisław Bereś „Trzy oddechy literatury emigracyjnej”

Polska literatura emigracyjna

Dezaprobata systemu politycznego

zaangażowanie polityczne- pobudzana lub osłabiana wydarzeniami w kraju oraz kolejne przypływy i odpływy inteligencji twórczej

1945 - 2 duże fale odpływu polskich pisarzy z emigracji

1. wędrówki ludów po zakończeniu wojny

2. powroty po przełomie październikowym

oraz 3 kolejne fale przypływu z kraju

1. migracje wywołane skutkami wojny

2. „eksport mózgów” mózgów 1968

3. masowy odpływ ludności i intelektualistów polskich po roku 1980 (wzmocniony stanem wojennym i jego skutkami polityczno-ekonomicznymi)

Spore znaczenie miewają indywidualne decyzje twórców (symboliczne”ucieczki” Cz. Miłosza, S.Cata - Mickiewicza)

Emigracyjne obiegi literackie są rozwarstwione:

• Istnieje elitarna kultura emigracyjna (Kultura, Aneks, Zeszyty Literackie)

• Oraz inteligencki populizm (Wiadomości, Nowy dziennik. Kontakt)

Średnią problemów i literatury emigracyjnej wyrażają wysublimowane periodyki literackie oraz twórcy tacy jak Czesław Miłosz, Gustaw Herling - Gruziński, J. Stempowski, A.Wat i ich najwybitniejsze utwory.

Spora część literatury emigracyjnej nakierowana jest z konieczności na mniej wyrobionego odbiorcę (Narodowiec)

Stałą cechą kultury emigracyjnej jest jej rozsianie, rozproszenie pisarzy po różnych częściach ziemskiego globu. Poza elitą, większość twórców odcięta jest nie tylko od wymiany artystycznych doświadczeń, ale również od czasopism i książek polskich. (oni traktują pisanie jak hobby).

Życie literackie na obczyźnie jest mało zinstytucjonalizowane - przypadki powstawania grup i szkół artystycznych są bardzo rzadkie. (np. grupa „Kontynenty” )

Co wpływa na podobieństwo dzieł na emigracji?

Grupowanie się i podobieństwo dzieł wynikają na ogół z podobieństwa losów ludzkich, indywidualnych doświadczeń, usytuowania zawodowego, cech społeczeństwa które otacza pisarza wraz z jego kulturą i obyczajami.

„Wielcy latarnicy”

• W. Gombrowicz

• Cz. Miłosz

• J. Mackiewicz

• Cz. Straszewicz

• G. Herling-Grudziński

Pisarze „Meteory”

• J. Maurer

• Z. Haupt

• Haust. Poray - Biernacki

• L. Lipski

Ich talent i możliwości zostały zredukowane do skromnego ilościowo dorobku

Wdzieranie się pisarzy emigracyjnych w kultury europejskie i światowe jest oczywiste. W wyniku tych procesów rodzą się 2 podstawowe przeciwstawne tendencje:

1. fascynacja otaczającą kulturą i chęć całkowitego wtopienia się w nią

2. pragnienie przeszczepienia na rodzimy grunt najciekawszych idei obcej kultury.

Wolność literatury, brak cenzury - wynikiem tego powstaje „bezprzymiotnikowa” literatura polska ( nie ma znaczenia czy dzieło powstało w Warszawie, Paryżu, Rzymie, Chicago )

LITERATURA EMIGRACYJNA

• To całość twórczości artystycznej w języku polskim, powstałej i opublikowanej poza granicami kraju przez pisarzy, którzy podjęli świadomą decyzję osiedlenia się za granicą

• Jest ona tyleż wyrazem protestu przeciwko warunkom politycznym i życiowym panującym w ojczyźnie, co wytworem sytuacji artysty w nowej rzeczywistości.

• Wyraża tendencję do utrzymania żywej więzi z kulturą i językiem przy równoczesnym uwzględnieniu doświadczenia, jakim jest zycie na obczyźnie.

• Istotnym celem jest też wyrażanie poglądów, postaw i treści, które niemożliwe są w Polsce ze względu na ograniczenei swobody wypowiedzi i kolportażu

• Składa się na nią twórczość o szeroko rozbudowanych funkcjach politycznych i twórczość eksperymentatorska, pogłębiona intelektualnie, rozrywkowa czy neutralna.

• Ulega przemianom zgodnie z rytmem wydarzeń politycznych w kraju, w Europie i na świecie. - przede wszystkim ze swym rytmem wewnętrznym, dzięki indywidualnym wyborom pisarzy polskich rozrzuconych przez historię i los po ziemskim globie.

Granice współczesnej polskiej literatury emigracyjnej

• od 1939

• od 1945 - emigracja jest zjawiskiem uwarunkowanym politycznie. Rzeczywisty wybór między wychodźstwem a powrotem do kraju stanął przed wszystkimi Polakami w 1945 - nie wcześniej! - dopiero w '45 stało się jasne, że Polska zostanie odtworzona, ale w nowych granicach i w odmiennym, komunistycznym porządku ustrojowym. Od tego momentu pomiędzy literaturą powstającą w kraju a za granicą wyrósł mur (dwa odrębne systemy wartości politycznych, kulturowych, moralnych i artystycznych, odmienne postawy i normy ocen historii, świata i sztuki)

Najbardziej podstawowe cezury periodyzacyjne (3 fazy):

1. OKRES FORMOWANIA (1945 - 1951)

• Nieustabilizowanie

• Płynność

• Poczucie tymczasowości

• Dominacja skrajnych postaw politycznych

• Wyodrębnianie się pierwszych środowisk pisarskich

• Powolne kształtowanie się nowych, cywilnych reguł życia literackiego na obczyźnie

• Zaczątki etosu pisarza - emigranta

2. OKRES ROZKWITU I STABILIZACJI (1951 - 1976)

• Zwieńczony najwybitniejszymi dziełami, najważniejszymi dyskusjami i pełnym ustabilizowaniem się środowiska pisarskiego poświadczony zdobyciem należnej mu rangi i autorytetu zarówno wśród krajowej publiczności literackiej, jak i pośród intelektualnych kręgów państw Zachodu.

• Zostały określone artystyczne, polityczne i moralne funkcje literatury na obczyźnie

3. OKRES PRZENIKANIA (1976 - 1989)

• Literatura emigracyjna coraz obficiej wkraczała na rynek krajowy (głównie przez powstały właśnie obieg niezależny)

• tę fazę charakteryzuje powszechna sława szeregu twórców i dzieł powstałych poza granicami, pojawienie się kulturowych nawiązań i kontynuacji.

Ad. OKRES FORMOWANIA (1945 - 1951)

1946-1950 - znaczny spadek produkcji poetyckiej!

• dla wielu pisarzy zatrzasnęły się drzwi do polski - co prawda przybyli nowi, ale widocznie nie tak dobrzy

• zbiegło się to z ostrym kryzysem lub całkowitym wypaleniem witalności sporego grona pisarzy (Lechom, Babiński, Wierzyński, Tuwim, Słonimski) - którzy nadawali w latach wojennych ton całemu piśmiennictwu na obczyźnie

• niemoc twórcza dotknęła praktycznie wszystkich skamandrytów (nawet tych którzy powrócili do kraju)

• 2 przeciwstawne tendencje zbiorowego życia pisarzy:

• Demobilizacyjna („Przed świtem” , przeobrażenie się „Nowej Polski” w pismo prokomunistyczne)

• perspektywiczna (wyznaczana przez inicjatywy takie jak powoływanie do życia Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie (1945), wznowienie „Wiadomości”(1946)-red Grydzewski i zakup Domu Pisarza w Londynie, powstanie Instytutu Literackiego, przeniesionego w '48 do Francji)

„Wiadomości” - wierne modelowi Skafandra, próbowały odnowić na nowym gruncie ideał sztuki kawiarnianej.

Twórcy : Stempowski, Grudziński (później przeszli do Kultury)

Tematyka wojskowo - patriotyczna, nostalgiczna nuta nastrojowo - wspomnieniowa, skamandrycki populizm rodem z artystycznej bohemy - dał jak najgorsze skutki!

populizm- kierunek w literaturze będący odmianą i kontynuacją naturalizmu, postulujący przedstawianie w utworach literackich spraw, problemów zwykłych ludzi.

Tematyka:

• Poezja - Dominowała tematyka żołnierska. W liryce - szkodliwe dla niej elementy publicystyki politycznej. Okres ten nie zrodził wartościowej, ambitnej poezji.

• Proza - dominowała tematyka wojenno-obozowa (królowało opowiadanie i inne krótkei formy (np. „Na nieludzkiej ziemi”J. Czapskiego)

• Powieść - 4 najogólniejsze tendencje:

1. próby literacko-dokumentarnego zapisu martyrologii obozowej („Między młotem a sierpem” Rakowieckiego)

2. różnorakie ujęcia wojennego losu polskiego („Zmowa nieobecnych” Kuncewiczowej)

3. nurt reportażu wojskowo-frontowego („Bitwa o Monte Ciasno” Wańkowicza)

4. utwory przygodowo-sensacyjne („Sprawa mostów” Nieduszyńskiej) oraz groteskowe („Budujemy kanał” Olszewskiego)

Bagaż lat wojennych okazał się tak ciężki, że w pierwszej fazie rozwoju literatury emigracyjnej pisarze pisali głównie o tym. Materiał cechuje zdecydowana przewaga wizji dokumentarnej nad literacką, brak przetworzenia artystycznego)

Uboga, ale wartościowa eseistyka Micińskiego i Stempowskiego.

Ognista publicystyka polityczna i felietonistyczna (Mickiewicz, Wańkowicz, Nowakowski)

Ad. OKRES ROZKWITU I STABILIZACJI (1951 - 1976)

• okres wszechstronnego rozkwitu wszystkich gatunków literackich, wymiany między pokoleniami, także przełomu w myśleniu o polityce, historii, sztuce

• wydarzenie symboliczne otwierające tę nową fazę - numer Kultury z 1951 - zawierający tekst Miłosza opublikowany na obczyźnie pt. „NIE” oraz pierwszy fragment „Transatlantyku” Gombrowicza

• lansowanie kultury otwartej, wolnej od szowinizmu, dogmatyczności i literackiego szablonu, politycznie niezależne od kraju, lecz interesujące się eksperymentem wschodnim i jego wewnętrznymi mechanizmami.

• Okrzepnięcie istniejących instytucji (Instytut Literacki) oraz powstanie nowych (Polska Fundacja Kulturalna, „Oficyna Poetów i Malarzy”, „Kontynenty”) licznych serii wydawniczych, oraz nowych ośrodków myśli politycznej, aktywnie oddziałujących na kraj i emigrację (Radio Wolna Europa - 1952, „Na antenie”)

• Wypadki 1956 w Polsce

• Wyraźna poprawa kulturowego „samopoczucia” emigracji ,rosnące przekonanie o jej historycznej roli

• Utworzyła się czołówka wybitnych pisarzy (Cz. Miłosz. W. Gombrowicz, S. Mrożek, S. Mackiewicz, Mickiewicz. Herling Gruziński) - aspirujący do miana emigracyjnych klasyków

• Poezja - śmierć modelu liryki neoromantycznej (Rostworowski, Boguszewiczowa, Obertyńska) i całkowita anachronizacja wzorca skamandryckiego, od którego uwolnił się wyłącznie K. Wierzyński(„Sen mara” „Czarny polonez”)

• Najambitniejsza formacja tego okresu - II Awangarda (Miłosz, Wat, Iwaniuk)

• Proza narracyjna:

• Zapis polskiego doświadczenia wojennego

• Martyrologia więzienno-obozowa („Inny świat” G. Herlinga - gruzińskiego)

• Psychologiczne i moralne konsekwencje wojny

• Obraz polskiego życia w diasporze

• Wizje utraconej ojczyzny

• („Dolina Issy” Miłosza)

• wizje Polski powojennej

• powieść psychologiczna

• proza historyczna

• obraz jednostki zbuntowanej lub walczącej o tożsamość („Transatlantyk” Gombrowicza, „Piękni dwudziestoletni” M. Hłaski)

• twórczość przygodowa, sensacyjna, rozrywkowa

• esej , dziennik - płodność! „Szkice piórkiem” Sobkowskiego, „Dziennik pisany nocą” G. Herlinga, „Dziennik” Gombrowicza, „Eseje dla Kasandry” Stempowskiego - całkowicie przytłumił eseistykę krajową! SZKOŁA EMIGRACYJNEGO ESEJU (wkraczającego w historiozofię, opartego na doświadczeniu, ostro prześwietlający kulturę własną i obcą-ale zachowujący zrozumienie i tolerancję)

Ad. OKRES PRZENIKANIA (1976 - 1989)

• wydarzeniem które uruchomiło ten lawinowy proces kulturowy były wypadki radomskie z 1976

• ukazanie się na fali silnego ruchu inteligencji niezależnej - pierwszego numeru Biuletynu Informacyjnego KOR.

• Powstanie podziemnych periodyków literackich (Zapis, Puls)

• Gwałtowne rozmnożenie się czasopism i wzrost aspiracji wydawniczych (druk całych powieści „Kompleks polski” Konwickiego)

• Zawiązanie się wydawnictw niezależnych - „NOW-a”, „Przedświt” - oficyny te publikowały najwybitniejsze utwory czołowych pisarzy emigracyjnych (Gombrowicz, Miłosz) - tym samym otworzyły innym drogę do kraju

• Analogiczną akcję rozpoczęły natychmiast oficyny wydawnicze na emigracji publikując podziemne powieści (Konwicki, Brandy, Stryjowski) oraz wirsze (Barańczyk, Krynicki)

• Spory wpływ na awans pisarzy emigracyjnych w Polsce miało przyznanie Miłoszowi nagrody Nobla - wydarzenia te doprowadziły do rozluźnienia gorsetu cenzury.

• Powstanie „Solidarności” - wróciło krajowi dzieła kolejnych pisarzy emigracyjnych

• Ogłoszenie stanu wojennego przyspieszyło ten proces

• Obustronne „otwarcie” ożywiło wymianę myśli i doświadczeń - ilość utworów publikowanych na obczyźnie podwoiła się, momentami wręcz potroiła.

• Nowym jakościowo zjawiskiem staje się przechodzenie literatury emigracyjnej z okresu „bohaterskiego” w„pomnikowy”.

• Wydań zebranych doczekują się Miłosz, Gombrowicz, Mickiewicz, Sergiusz Piaseczki

• Okres ten wyłania nowy kształt kultury narodowej, w której dawny podział na literaturę emigracyjną i krajową zaczyna należeć do przeszłości - trudność w kwalifikowaniu pisarzy do tego czy innego „piśmiennictwa”

• Proza:

• Penetrowanie przeszłości

• Problematyka krajowa

• Zagadnienia emigracyjne

Wchodzi na nowe pola: diariusz, scenariusz filmowy, felieton radiowy beletryzowana autobiografia, literacka dokumentalistyka. Proces hybrydyzacji powieści. W dziedzinie prozy następuje proces heterogenizacji i gatunkowej osmozy.

Podstawową cechą tego okresu jest właśnie „przenikanie”

Podsumowanie:

Innym emigracjom udało się narzucić Europie i światu poprzez swoją twórczość zarówno elitarną jak i rozrywkową swój imane (emigracja włoska, irlandzka, rosyjska), niektórym udało się uzyskać realny wpływ na polityczną świadomość narodów świata (diaspora żydowska) Niestety polska literatura emigracyjna (podobnie jak krajowa) wykazuje wyraźną słabość w ekspansji na intelektualne rynki świata. Nie zdobyły się nawet na stały, wartościowy periodyk w którymś z czołowych języków europejskich, mogący upowszechniać polski punkt widzenia

4

---