Juan Linz - Kryzys, załamanie i powrót do równowagi
▪ Wiele pamiętnych wydarzeń zapisuje się w historii danego państwa jako moment zmiany ustroju, trzeba jednak pamiętać, iż chwile te są tylko ukoronowaniem długiego procesu zmian politycznych.
Legitymizacja, skuteczność i sprawność demokracji
▪ Demokratycznie wybrany rząd domaga się od obywateli posłuszeństwa, czemu obywatele z reguły się poddają, czy to ze względów pragmatycznych czy ideologicznych, etc. Wydaje się jednak, iż lojalność wobec demokracji ma głębszy charakter, ponieważ o ile w normalnych czasach wystarczy podporządkowanie wynikające z pragmatyzmu, to w czasach kryzysu, a tym badzie w chwilach użycia przez państwo siły, legitymizacja systemu musi opierać się na czymś ważniejszym dla ludzi.
Weber uznał, iż poza rachunkiem korzyści i strat, obyczajem, emocjonalnymi motywacjami lub poczuciem solidarności, potrzebne dla utrzymania się ustroju, jest uznanie jego prawomocności.
Zdolność do rządzenia jest uzależniona od zakresu jej uznania. Oczywiście w każdym systemie są grupy odrzucające prawomocność ustroju, ale musi to być mniejszość. Opiera się to na uznaniu, iż pomimo wszystkich niedoskonałości systemu, w danym momencie dziejowym jest to najlepszy wybór i należy się mu podporządkować. Ludzie którzy doszli do władzy, maja prawo wydawać rozkazy i je egzekwować, obywatele z kolei mogą się w prawem nie zgadzać, ale nie mogą go nie przestrzegać.
Uprawomocnienie demokracji, pozwala tu rządowi wydawać wiążące decyzje, władza jest przejmowana bez użycia siły w ramach przyjętych reguł, które zmienić można jedynie w określonej procedurze, z kolei grupa, która władzę utraciła, nie usiłuje jej odzyskać bezprawnie. Uznanie prawomocności musi zajść i u obywateli i u elit.
▪ W każdym społeczeństwie istnieją ci którzy uznają prawomocność ustroju, i ci którzy ja odrzucają. W demokracji, poza obywatelami, uznania tego dokonać muszą także przedstawiciele sił zbrojnych. Jednak nie dojdzie do tego, jeżeli prawomocności nie uzna większość społeczeństwa. O samym uprawomocnieniu świadczy trwanie danego ustroju.
Dlaczego ludzie są skłonni legitymizować instytucje demokratyczne? Ciężko odpowiedzieć na to pytanie, ale w dużym zakresie zależy to od jakości socjalizacji i edukacji politycznej.
W minimalnym ujęciu, uprawomocniony jest rząd, który stanowi mniejsze zło od pozostałych.
▪ Na tym poziomie analizy warto uwzględnić także sprawność i skuteczność systemu. Są to właściwości powiązane, ale postrzegane subiektywnie w zależności od wyrażanej legitymizacji dla tego ustroju. Osoba przekonana o prawomocności systemu będzie go postrzegała jako skuteczniejszy, niż osoba która odrzuca go w ogóle. Sprawność i skuteczność przyczynia się do utrzymania stabilności.
▪ Teoretycznie główna miarą w ocenie systemu jest interes zbiorowości, w rzeczywistości jednak, w związku z zróżnicowaniem organizacji i zainteresowania działaniem, liczą się interesy i poglądu ludzi lepiej zorganizowanych. Ocena rządów może zależeć także od innych czynników, jak zaufanie do liderów.
Zbiorowa i indywidualna ocena sprawności systemu może od siebie odbiegać, stąd ogólna ocena działania systemu jest trudna. Pojawia się tu dodatkowo problem, na ile rząd w ogóle powinien ulegać elektoratowi.
Sprawność polega więc na umiejętności realizacji zadań, zarówno tych przewidywanych jak i niepodziewanych. Przyjęte rozwiązania muszą więc zadowalać społeczność. Sprawę komplikuje jednak poziom ignorancji części społeczeństwa wobec spraw publicznych, co prowadzi do lekceważenia tych grup, w decyzjach politycznych i kierowania się wolą zaangażowanej części społeczności. Na szczęście o sprawności systemu nie decyduje okres jednych rządów.
W związku z transparentnością działania rządu, demokracji ciężej jest otrzymać dobrą ocenę działania, niż systemom autorytarnym, które nie posługują się manipulacją. W sytuacji wzrostu oczekiwań, rządom demokratycznym dużo trudnej „sprzedać” reformy, choć pomóc w tym może „efekt wychodzenia z tunelu”.
▪ Skuteczność, jest często mylona ze sprawnością systemu, a należy je odróżnić. System jest skuteczny jeżeli podjęte decyzje są realizowane a cele osiągane - najlepsze prawo, jeżeli nie jest przestrzegane, jest bezwartościowe - w innym wypadku, negatywnie działa to na autorytet władzy i osłabia legitymizację. Szczególnie nieskutecznie użycie siły, lub zaniechanie jej użycia, pozbawia legitymizacji na rzecz przeciwników systemu.
Opozycja: lojalna, półlojalna i nielojalna
▪ Do zmian ustrojowych prowadzi utrata legitymizacji panujących instytucji politycznych, na rzecz nowych, które cieszą się silnym poparciem społecznym, co uniemożliwia ich szybka likwidację. Opozycja może przejąć władzę, lub podzielić społeczeństwo, co samo w sobie stanowi wielkie niebezpieczeństwo.
W każdym systemie istnienie opozycja nielojalna, a w demokracji w ramach obowiązującej wolności słowa, jest najbardziej widoczna. Z reguły nie dysponuje dużym wpływem na politykę, ale staje się niebezpieczna w stanie kryzysu. Sama jednak nie jest w stanie przeprowadzić zmian systemu i potrzebuje do tego przychylności opozycji półlojalnej, która w kulminacyjnym momencie może okazać się zarówno lojalną jak i nielojalną. W pierwszej kolejności należało by tu rozjaśnić pojęcia opozycji lojalnej, nielojalnej i półlojalnej.
Opozycja lojalna, to taka która:
zobowiązana jest do walki o władzę wyłącznie na przyjętych regułach demokratycznej gry politycznej, bez użycia przemocy,
nie szuka poparcia w kręgach wojskowych w celu zabezpieczenia pozycji, ale jest to kryterium niejednoznaczne w czasach kryzysu,
nie wyłącza z życia politycznego lojalnych ugrupowań, posiadających poparcie społeczne, oraz nie posługuje się metodami masowego strajku, demonstracji, itp. - także jest to kryterium niejednoznaczne w czasach kryzysu,
nie próbuje ograniczać praw i swobód obywatelskich, w szczególności liderom i sympatykom opozycji,
Opozycja nielojalna:
otwarcie występuje przeciwko systemowi,
odrzuca legalność działań prawomocnej władzy,
popiera ugrupowania antysystemowe,
podejmuje próby paraliżu prac władzy,
podejmuje próby obalenia ustroju,
Trzeba jednak pamiętać iż głębokie konflikty, próby dyskredytacji przeciwników, insynuacje dotyczące partykularnych interesów, itp. są elementem normalnym i nieuchronnym w demokracji. Decyduje tutaj zakres ich stosowania - opozycje lojalną wyróżnia umiar i zachowanie kultury politycznej, opozycja nielojalna często zarzuca przeciwnikom politycznym wasalizm i działalność na rzecz obcych sił.
O opozycji półlojalnej, mówimy wtedy, gdy w ramach jej działalności pojawią się elementy charakterystyczne dla opozycji nielojalnej, a w szczególności gotowość do tajnych negocjacji z ugrupowaniami antysystemowymi (choć zawsze jest to jednoznaczne), inspirowanie i usprawiedliwianie działań służących przejęciu władzy w sposób niezgodny z przyjętymi zasadami, niejednoznaczna ocena działań jawnie antysystemowych.
Często partie o niejednorodnym składzie nie są w stanie przyjąć jednolitego stanowiska, a jej ramach występują pierwiastki zarówno lojalne jak i nielojalne. Partii półlojalnej bliżej jest do ekstremistów po swojej stronie sceny politycznej, niż do lojalnej opozycji.
O stopniu rozkładu demokracji świadczy zakres działań opozycji lojalnej, które budzą wątpliwości co do ich lojalności.
▪ Czasami w ramach kształtującej się demokracji, prodemokratyczna większość dyskryminuje i wyklucza sympatyków starego systemu, a nie pozwalając na ich udział w demokratycznej grze politycznej, tworzy sobie opozycję nielojalną.
Dlatego w ramach dojrzewającej demokracji muszą powstać formy dopuszczenia opozycji do walki o władze, jeżeli tyko przyjmie ona legalne zasady konkurencji.
Sytuacja taka jest łatwiejsza do rozwiązania w młodych systemach demokratycznych, które powstały po upadku dyktatury, niż w przypadku autorytaryzmu. Wynika to z zakresu społecznego potępienia starego systemu, które w przypadku dyktatury zawsze będzie większe, z kolei władze autorytarne często cieszyły się sporym poparciem społeczeństwa i w takim przypadku, próba wykluczenia reprezentantów starej władzy z życia politycznego, stwarza duże szanse powstania silnej opozycji nielojalnej.
▪ Idealny typ opozycji lojalnej:
podporządkowuje się regułom i wynikom demokratycznej gry politycznej,
odrzucają użycie przemocy w sytuacjach innych niż określone w obowiązującym prawie,
nie zabiegają o poparcie sił przymusu, w celu bezprawnego utrzymania władzy,
wyrzekają się retoryki przemocy, służącej utrzymaniu władzy lub wykluczeniu opozycji(nawet nielojalnej); systemu broni jedynie środkami i metodami określonymi w prawie,
podejmuje debatę polityczną, konkurencje wyborczą i stanowi prawo zgodnie z przyjętymi regułami, bez stawiania dodatkowych warunków,
bierze odpowiedzialność za rządzenie krajem , indywidualnie lub jeżeli zajdzie potrzeba w ramach koalicji; jest gotowa do udziału w mniejszościowym rządzie, jeżeli może to uratować sytuację,
jest gotowa do zawarcia sojuszu z siłami odległymi ideologicznie, ale prodemokratycznymi,
wyrzeka się tajnych kontaktów z nielojalną opozycją,
gotowe są powiadomić legalne władze o działalności konspiracyjnej opozycji nielojalnej,
dążą do ograniczenia pozycji instytucji pozbawionych demokratycznego mandatu,
Legitymizacja jako wyzwanie dla demokratycznego przywództwa
▪ Im wyższa legitymizacja, tym większa szansa na to, aby system przetrwał kryzys, kwestionujący jego sprawność i skuteczność w zetknięciu z nierozwiązywalnymi problemami.
▪ Legitymizacja demokracji opiera się na lojalności wobec państwa lub narodu, nie zaś wobec konkretnego układu władzy. Podczas tworzenia nowego systemu demokratycznego, często dochodzi do czystki ludzi, nielojalnych wobec nowego porządku. Zaś nie wykluczanie antysystemowych grup z życia politycznego postrzega się nieraz jako powód późniejszego upadku demokracji. Czystka taka jest jednak wątpliwym rozwiązaniem, w demokratycznym społeczeństwie otwartym.
Ważne z punktu widzenia uprawomocnienia nowego systemu, jest symboliczne zerwanie ciągłości państwowej, poprzez zmianę flagi, hymnu, itp. Zmiany takie , mające silnie emocjonalny charakter, cieszą zwolenników nowego ustroju, mogę jednak sprowokować konflikt i wykształcenie się opozycji nielojalnej.
Innym wyzwaniem, szczególnie dla demokracji, jest ustalenie nowych granic etnicznych i państwowych. Mogą bowiem istnieć grupy lojalne wobec innych sił politycznych, niż legalna władza państwowa.
Proces upadku
▪ Skomplikowane problemy przed którymi przychodzi stanąć legalnej władzy i nieumiejętność ich rozwiązania, często stanowi moment wkroczenia nielojalnej opozycji na scenę polityczną. Żaden rząd nie jest jednak w stanie rozwiązać wszystkich problemów.
W sytuacji takiej, dla przetrwania danego systemu lepiej jest, by rządy sprawowały zmienne, niestabilne koalicje(w nich społeczeństwo upatrywać się bezie źródła kryzysu) niż jedne stabilne stałe rządy,
Poważne nierozwiązane problemy strukturalne, choć rzadko doprowadzają bezpośrednio do upadku demokracji, to obniżają jej legitymizację. Staja szczególnie niebezpieczne, jeśli są wyjątkowo dotkliwe i wymagają natychmiastowego rozwiązania, jednocześnie nie jest to możliwe metodami demokratycznymi. Sytuacje skomplikować może opozycja nielojalna mająca duże poparcie społeczne.
Do upadku systemu dochodzi w ramach stanu wyjątkowego, gdy trzeba wyjść poza normalne ramy postępowania, wtedy też ujawnia się kto dzierży faktyczną władze. Jeżeli władza legalna nie potrafi działań w warunkach stanu wyjątkowego, lojalność społeczeństw przenosi się na innego suwerena.
Przemoc polityczna i jej znaczenie
▪ W demokracji do odebrania władzy rzadko dochodzi w ramach użycia przemocy, częściej służy ona silnemu osłabieniu legitymizacji systemu. Mało jest badan dotyczących użycia przemocy przez państwo w warunkach kryzysu. Można tu jednak wskazać, iż legalna władza musi uważnie dozować przemoc, ponieważ działalność z jej strony prowokuje opozycję do brutalniejszego działania. Od tego jak zachowa się legalna władza w dużej mierze zależy jej legitymizacja.
Utrata monopolu na zorganizowaną przemoc polityczną
▪ Nowoczesne państwo posiada monopol na stosowanie przemocy. Jeżeli w sytuacji kryzysowe rząd działania w tym zakresie musi konsultować z ośrodkami siłowymi, prowadzi to do osłabienia legitymizacji. Podobnie tolerowania funkcjonowania organizacji paramilitarnych, o jakimkolwiek charakterze, może przynieść takie efekty. Szczególnie niebezpieczne są organizacje paramilitarne opozycji nielojalnej, stanowią one bezpośrednie niebezpieczeństwo dla systemu. W wielu przypadkach, rząd prowadząc niezdecydowane działania wobec opozycji używającej przemocy, obawiając się oporu i konfliktu, osłabia swoja pozycję a na dłuższą metę uzależnia się od armii, bez której nie jest w stanie stawić oporu organizacja paramilitarnym.
Inny problem stanowi sytuacja, w której rząd zarzucając nielojalność armii lub administracji, sam tworzy podległe sobie upolitycznione organizacje siłowe. Traci w ten sposób legitymizację w siłach zbrojnych, a jeżeli te faktycznie okażą się nielojalne, nieuchronnie doprowadzi to do konfliktu.
Kryzys, demokratyczny system wielopartyjny oraz tworzenie rządu
▪ W sytuacji kryzysu - walki z nielojalna opozycja i narastającej przemocy - dochodzi do licznych podziałów w ramach istniejących partii, koalicjach, itp. Gruntownie osłabia to demokratyczna część sceny politycznej, jednocześnie silne wzmacniając opozycje nielojalną. Co więcej, jeżeli nie widać alternatywnych rozwiązań konfliktu, wiele ugrupowań rozpoczyna negocjacje z opozycją nielojalną, okazując się grupą półlojalną.
▪ Na ile w sytuacji kryzysu jest jest w stanie funkcjonować koalicyjny rząd w systemie wielopartyjnym? Kryzys na pewno ujawnia liczne różnice pomiędzy poszczególnymi frakcjami koalicji, jak i w samych partiach. Debaty tracą charakter merytoryczny, dochodzi do licznych dymisji a większość członków rządu poszukuje sposobów pozbycia się odpowiedzialności za sytuację.
O ile jednak elektorat pozostaje zagospodarowany przez partie parlamentarne lojalne wobec systemu, a grupy ekstremistyczne pozostają na marginesie, ustrój może się utrzymać, poprzez zmienianie poszczególnych koalicji. Jeżeli jednak sytuacji taka będzie utrzymywać się za długo, doprowadzi to do spadku legitymizacji. Problem stanowi pozaparlamentarna antysystemowa opozycja ciesząca się dużym poparciem, co będzie skłaniać partie parlamentarne do poszukiwania z nią porozumienia i jeszcze bardziej dezintegrowało koalicje rządzącą.
O dezintegracji sceny politycznej świadczą także pęknięcia i podziały w ramach partii politycznych, co dodatkowo może być informacja dla elektoratu iż system jest niewydolny, a władza dba o partykularne interesy.
Demokracja traci autentyczność
▪ W sytuacji rozpadu systemu partyjnego, może dojść do kilku procesów osłabiających autentyczność demokracji:
nie radząc sobie z problemami, rządy próbują zyskać na czasie, korzystając z procedur formalnoprawnych,
wprowadzanie niepartyjnych ekspertów do władz, co ma znosić odpowiedzialność konkretnych ugrupować,
pojawiają się figuranci, na których skupia się krytyka i odpowiedzialność, podczas gdy są kontrolowani przez faktycznych liderów,
wzrost znaczenia władz o charakterze niepartyjnym - sądów, prezydenta, sił zbrojnych,
zabieganie rządu o poparcie w siłach zbrojnych
Kres demokracji
▪ Wyżej wspomniane negatywne procesy, świadczące o kryzysie ustrojowym, prowadzą do mobilizacji politycznej mas(plotki, demonstracje, niezorganizowana przemoc), które oczekują zmian. Rząd z reguły stara się odzyskać wówczas kontrolę, przez domaganie się dodatkowych kompetencji. Sytuacja może się ustabilizować, jeżeli w ramach podjętych działań odnajdzie się porozumienie z siłami antysystemowaymi i dokooptuje je w ramy procesu decyzyjnego.
Z drugiej strony rząd może zignorować opozycje lojalną i podziały społeczne, oraz wystąpić np. do sił zbrojnych o ustabilizowanie sytuacji, mając nadzieję że nie doprowadzi to do przejęcia władzy i utworzenia ustroju militarnego, lub zaapelować do narodu o pełna mobilizację do działania, co w określonych warunkach prowadzi do wojny domowej.
Jeżeli jednak rząd utracił całkowicie autorytet, armia nie reaguje, a opozycja nielojalna wysyła sprzeczne sygnały, wyjściem pozostaje zrzeczenie się władzy na rzecz ośrodka który zostanie chociaż w części zaakceptowany przez społeczeństwo, wojsko i opozycję nielojalną - jest to niejako przeprowadzenie legalnej rewolucji.
Do sytuacji takiej może dojść jeżeli opozycja nielojalna posiada silne poparcie społeczne, ale także parlamentarna kompetentną reprezentację. W ten sposób do zmiany władzy może dojść w ramach przetargu, gdzie opozycja nielojalna zgodziła by się na ustępstwa dotyczące zachowania pewnych demokratycznych instytucji.
Do pełnego sukcesu nielojalnej opozycji potrzebne jest poparcie innych sił politycznych, które mogą ja wciągnąć do rządu. Może to doprowadzić do rozłamu w ramach opozycji na mniej i bardziej radykalne odłamy, ale także do wyciszenia ekstremistycznych działań. Włączenie nielojalnej opozycji w ramy legalnych struktur, może z czasem ustabilizować sytuację, poprzez integrację elementu radykalnego w system z którym walczył, a w którym miałby szansę teraz legalnie uzyskać władzę. Mniej zaangażowane politycznie grupy społeczne mogą zgodzić się na wejście opozycji nielojalnej do władzy, widząc w niej szansę na rozwiązanie problemów.
Wejście opozycji nielojalnej do rządu, może z kolei wywołać reakcję sił zbrojnych czy społeczeństwa, nieakceptujących tych aktorów politycznych, doprowadzając do zamachu stanu w obronie systemu.
Pokłosie kresu demokracji
Rożnym upadkom demokracji odpowiadają inne modele dojścia opozycji nielojalnej do władzy:
Niezgodne z prawem zastąpienie demokratycznych władz, przez legitymizowana społecznie grupę gotową do użycia siły; planowany jest powrót do demokracji.
Władzę przejmują niedemokratyczne struktury władzy, zapraszające do współrządzenia członków upadłego systemu i opozycję nielojalną.
Powstanie autorytarnego rządu, przy zachowaniu starych instytucji.
Władzę przejmuje świetnie zorganizowana nielojalna opozycja, zmieniająca kształt struktur władzy.
Nikt nie jest stanie odebrać władzy staremu rządowi, który stawia opór, co prowadzi do wojny domowej.
Powrót do stabilnej demokracji
Powrót do stabilnej demokracji wiąże się z rekonstrukcja legitymizacji, sprawności i skuteczności systemu, co może z kolei wiązać się z głęboką transformacja ustrojową. Dochodzi do tego niekonwencjonalnymi i nielegalnymi środkami, przez jakąś legitymizowana siłę(np. Przywódca)
Aby doszło do stabilizacji, musi:
pojawić się przywódca,
mający poparcie zwolenników istniejącego systemu oraz tych w system wątpiących,
zyskać akceptację aktualnych władz, oraz gotowość ustąpienia,
Ratowanie demokracji wymaga poświęcenia od aktualnych przywódców systemu, okiełznania całkowicie nielojalnej opozycji, oraz bierności pewnej części społeczeństwa.