Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu

Katedra Terenów Zieleni

Runo w ogrodach zabytkowych..

Dera Michał

KTZ

Semestr VIII

Runo parkowe to zielna roślinność okrywowa czyli byliny kwiatowe, gatunki jednoroczne, trawy i krzewiny, które pokrywają zwartą warstwą powierzchnię gleby w parku. W układach zadrzewień parkowych głównie o strukturze wielowarstwowej runo jest najniższą warstwą występującą pod okapem koron drzew i krzewów. W przestrzeni otwartej są to zbiorowiska roślinności łąkowej czyli łąki kwietne.

Runo parkowe może być wprowadzone celowo w sposób sztuczny przy okazji pielęgnacji parku lub samorzutnie jako rezultat naturalnego procesu w przyrodzie po odpowiednio długim czasie jego trwania. Runo wytworzone w sposób naturalny często występuje w starych parkach i jednocześnie jest dostosowane do miejscowych warunków.

Zarówno struktura rozmieszczenia roślinności jak i skład gatunkowy runa ściśle wiąże się z siedliskiem, rodzajem oraz strukturą przestrzenną drzewostanu parkowego.

Runo jest elementem przeobrażeń w procesie rozwoju i kształtowania drzewostanu parkowego i powstaje w określonym czasie przez co jest zagadnieniem konserwatorskim.

Runo parkowe ma wiele znaczeń m.in. przestrzenne, przyrodnicze i ekonomiczne; podnosi trwałość ogrodu. Runo przysparza także walorów plastycznych. W miejscach w których roślinność drzewiasta rośnie w zwarciu jako grupy, boskiety, klomby czy masywy bardzo trudno jest utrzymać trawnik. Gleba tu jest przeważnie utrzymywana jako czarny ugór lub jest pokryta roślinnością synantropijną wówczas efekt przestrzenny jest mało ciekawy i niekorzystny.

Roślinność runa parkowego odgrywa ważną rolę ze względów przyrodniczych, gdyż wywiera duży wpływ na inne składniki układu wielowarstwowego roślinności parkowej. Są to wzajemne oddziaływania w obrębie określonego zbiorowiska roślin pod względem biofizycznym, fizjologicznym i biotroficznym.

Ekonomiczne znaczenie runa parkowego polega na jego trwałości i samoodnawianiu, bez ponoszenia kosztów pielęgnacji, która jest minimalna (Majdecki 1993). W innym wypadku wiąże się to z kłopotliwym i pracochłonnym odchwaszczaniem i utrzymywaniem czarnego ugoru. Zakres wykorzystania runa w ogrodach historycznych może być szeroki.

Trwałość runa parkowego dzięki racjonalnemu wykorzystaniu miejscowych właściwości środowiska przyrodniczego sprawia, że wielowarstwowe układy roślinności parku również są trwalsze dzięki czemu trwalsza jest ich forma historyczna. Runo jako jeden z elementów przestrzennych utrwala przez swoją obecność utrzymanie pełnej formy historycznej zabytku ogrodowego. Samorzutnie runo powstaje bardzo długo. Z czasem następuje stabilizacja gatunków właściwych dla określonego ugrupowania zadrzewienia oraz potencjalnych warunków miejscowego środowiska przyrodniczego, wówczas są to układy trwałe runa parkowego.

Rośliny okrywowe, które tworzą runo parkowe można wykorzystać w różny sposób w zależności od rodzaju pokrycia nimi gruntu oraz od rodzaju założenia ogrodowego.

Mogą tworzyć rozmaite układy, pojawiać się pojedynczo i w grupach, płatami lub łanowo. W związku z różnym wzrostem roślin, urozmaiconym pokrojem i ekspansywnością runo może mieć różną postać- być bardziej wyrównane lub zróżnicowane. Gdy skład gatunkowy runa jest złożony efekt jest jednolity i stały u roślin zimozielonych np. runo z bluszczu i barwinka lub zmienny u roślin o barwnych kwiatach.

Jako rośliny okrywowe wykorzystywano zarówno gatunki rodzime jak i introdukowane oraz odmiany ogrodowe.

Runo jako element przestrzenny powinien być zgodny z charakterem założenia ogrodowego. Nie wszystkie układy runa parkowego są odpowiednie do zabytków i ich formy historycznej.

W przypadku gdy runo parkowe zostało wcześniej zniszczone lub gdy nie występowało wcale należy je odtworzyć lub urządzić. Aby uzyskać zbiorowisko roślin okrywowych o zaplanowanym układzie należy podjąć trudne i pracochłonne działania. Istotne jest zatem by chronić i właściwie wykorzystywać wytworzone samorzutnie zbiorowiska roślin okrywowych w parku.

Należy w tym kierunku podjąć działania dwojakiego rodzaju. Należy chronić i zabezpieczać to co już istnieje, aby nie zostało zniszczone podczas wykonywania robót terenowych, przez niewłaściwe użytkowane albo przy nieprawidłowym wykonywaniu prac pielęgnacyjnych.

Drugi rodzaj działań to wykorzystanie istniejącego runa jako modelu układu zbiorowiska roślin okrywowych. Rośliny należy dalej właściwie utrzymywać i rozprzestrzeniać. Wytworzone samorzutnie runo parkowe jest wykładnikiem uwarunkowań środowiska przyrodniczego w określonym miejscu, kształtujących skład gatunkowy i ilościowy runa (Majdecki 1993). Formy runa mogą również być przenoszone do innych parków, które są go pozbawione, jednak parki te muszą reprezentować takie same warunki występowania dla podobnego zbiorowiska roślin okrywowych. Należy pamiętać, iż zdecydowanie łatwiej jest dokonywać korekty i uzupełnień, niż urządzać runo parkowe od nowa w starym założeniu.

Dobór gatunkowy dla zbiorowiska roślin okrywowych zależy od stanowiska (dostępu światła i wilgotności gleby). Należy także brać pod uwagę wymagania konserwatorskie i przestrzenne. Gatunki roślin, które dominują w zbiorowiskach runa nadając charakterystyczne bardzo korzystne walory plastyczne wymagają szczególnej uwagi. Istotne znaczenie mają gatunki rodzime roślin okrywowych, które wyróżniają się walorami zdobniczymi oraz te związane z zasięgiem obszarowym naturalnego ich występowania.

Skład gatunkowy roślinności runa tworzy jego typ florystyczny:

• prosty- gdy w zbiorowisku dominuje jeden gatunek

• podwójny- gdy występują dwa lub trzy gatunki

• mieszany- gdy występuje wiele różnych gatunków

Często bywa tak, iż w ogrodzie występuje kilka typów florystycznych runa.

Runo ze względu na pochodzenie gatunków określa się jako:

- sztuczne- tworzone przy udziale gatunków obcych

- półnaturalne- tworzone z gatunków pochodzenia rodzimego i częściowo obcego przy udziale odmian ogrodowych

- naturalne- tworzone wyłącznie z gatunków rodzimych

Ze względu na charakter pokrycia roślinnego wyróżnia się:

- kępowe- tu poszczególne gatunki rosną w niewielkich grupach

- płatowe- rośliny rosną na niewielkich powierzchniach w koloniach

- kobiercowe- rośliny rosną na większych powierzchniach tworzą zwartą darń

- łanowe- rośliny występują w skupieniach na większych powierzchniach

Najczęściej występujące rośliny runa spotykane w ogrodach (Majdecki 1993):

- w zbiorowiskach łęgowych:

• jarzmianka większa

• podagrycznik pospolity

• kuklik zwisły

• kosaciec żółty

• pełnik europejski

• wietlica samicza

• narecznica samcza

• narecznica błotna

Te tereny rozpowszechnione są w dolinach rzecznych, na glebach żyznych, runo tu jest bujne z przewagą wysokich bylin. Występują tu również atrakcyjne i dekoracyjne gatunki nisko rosnące, nadające się do powszechnego wykorzystania.

- w zbiorowiskach grądowych:

efekt wczesno wiosenny dają:

• przebiśnieg śnieżyczka

• przylaszczka pospolita

• ziarnopłon wiosenny

• kokorycz pełna

• zawilec gajowy

• zawilec żółty

• kopytnik pospolity

• złoć żółta

• miodunka ćma

późniejszy efekt letni dają:

• marzanka wonna

• dąbrówka rozłogowa

• bluszczyk kurdybanek

• gwiazdnica wielkokwiatowa

• kokoryczka wielkokwiatowa

• gajowiec żółty

• fiołek wonny

gatunki zimozielone:

• barwinek pospolity

• bluszcz pospolity

paprocie:

• narecznica samcza

• zachyłka oszczepowata

• paprotka zwyczajna

Występuje tu bogaty i zróżnicowany typ runa na glebach próchnicznych i urodzajnych, bardzo atrakcyjny, o największym znaczeniu dla założeń ogrodowych.

- w zbiorowiskach buczynowych:

o zasobnych glebach:

• żywiec dziewięciolistny

• żywiec gruczołowy

• śnieżyczka przebiśnieg

• zdrojówka rutewkowata

• szczyr trwały

• żankiel zwyczajny

o glebach słabszych:

• perłówka jednokwiatowa

• marzanka wonna

• przytulina leśna

- w zbiorowiskach borowych:

• wrzos

• borówka brusznica

• mącznica lekarska

• sasanka otwarta

• sasanka łąkowa

• bodziszek czerwony

w miejscach słonecznych:

• żarnowiec miotlasty

w borach świerkowych i jodłowych o dużym zacienieniu:

• szczawik zajączek

• gruszyczka jednostronna

• gruszyczka jednokwiatowa

• mchy

• paprocie

w borach mieszanych z dobrym dostępem światła runo jest zróżnicowane i dość bogate:

• borówka czernica

• orlica pospolita

• konwalia majowa

• kokoryczka wonna

• nawłoć pospolita

• poziomka pospolita

• bodziszek czerwony

• dziurawiec zwyczajny

• pierwiosnek wyniosły

• pierwiosnek lekarski

• zawilec gajowy

• szczodrzeniec rozesłany

• żarnowiec miotlasty

• janowiec

- w zbiorowiskach łąkowych:

• jaskier ostry

• złocień właściwy

• pełnik europejski

• firletka poszarpana

• zimowit jesienny

• goździk pyszny

• szczaw zwyczajny

• ostrożeń łąkowy

• koniczyna łąkowa

- gatunki introdukowane:

• epipremnum wielkokwiatowe

• bodziszek korzeniasty

• gajowiec żółty srebrzysty

• pragmia kuklikowata

• mahonia rozłogowa

• runianka japońska

W zabytkowych założeniach ogrodowych runo występuje bardzo często. Jego pokrycie jednak zazwyczaj nie jest pełne lub zajmuje niedostateczną powierzchnię. Zdarza się także, że dobór gatunków i ich rozmieszczenie są niewłaściwe.

Prace konserwatorskie powinny być tak wykonywane by nie powodowały zniszczeń. Rośliny, które już istnieją jako składnik runa, powinny posłużyć jako materiał i model do tworzenia runa w innych miejscach ogrodu. Istotna jest ochrona nawet szczątkowych form runa parkowego dzięki czemu mogą one posłużyć do dalszego jego kształtowania.

Urządzanie runa wymaga wykonywania większości prac ręcznie, puste przestrzenie w parku wypełnia się gniazdowo lub płatami. Jeżeli runo urządzane jest od nowa można korzystać ze sprzętu mechanicznego. Rośliny okrywowe sieje się lub sadzi jako: sadzonki, kłącza, bulwy oraz cebule. Sadząc rośliny uwzględnia się docelowe zagęszczenie roślin, jednak większe zagęszczenie daje lepszy efekt oraz ułatwia pielęgnację w pierwszym okresie, który jest najtrudniejszy.

Niestety pozyskiwanie nowych roślin nie jest łatwe. Najlepiej gdy źródło nowych roślin znajduje się na miejscu, również z rozgęszczenia wcześniej posadzonych i rozrośniętych roślin okrywowych. Nie wiele gatunków potrzebnych bylin znajduje się w sprzedaży. W przypadku gdy chce się pozyskiwać nowe rośliny ze stanowisk naturalnych nie wolno korzystać z gatunków i obszarów chronionych.

Na dużych obszarach, w dużych parkach wskazane jest by runo urządzać sukcesywnie, dzięki czemu łatwiej o potrzebny materiał roślinny. Gdy prace są wykonywane stopniowo można obserwować i oceniać dotychczasowe wyniki i jednocześnie wykonywać niezbędne poprawki i uzupełnienia.

RUNO PARKOWE W OGRODACH ZABYTKOWYCH

ŚREDNIOWIECZE:

Jedyną formą runa w tym okresie były tzw. łąki kwietne na których urządzano wszelkie zabawy i turnieje rycerskie. Teren ten był przyległy do zamku, służył jako miejsce do rekreacji i wypoczynku. Przestrzeń naturalnej łąki obsadzano grupami drzew i krzewów, które otaczały główny plac. Jednym z rodzajów rekreacji w tym okresie były łowy, zatem przy zamkach zakładano tzw. zwierzyńce. Były to fragmenty naturalnego lasu, w których utrzymywano zwierzynę łowną.

RENESANS I BAROK:

W ogrodach barokowych dominował typ prosty i podwójny runa.

Główne elementy przestrzenne ogrodów:

- boskiet - forma roślinności drzewiastej w ogrodzie. Wysokie bryły zieleni ujmowane w strzyżone ściany. Boskiet w ogrodzie jest stylizowaną imitacją lasu, polegającą na tym, że system dróg ujętych w szpalery, żywopłoty i obwódki jest prowadzony przez gęste zadrzewienia. Runo wypełniało w całości powierzchnię boskietu. Roślinność tu stosowana to rodzime rośliny okrywowe w układzie wielogatunkowym. Roślinność była zmieszana równomiernie, charakteryzowała się wyrównanym wzrostem co dawało trwały i jednorodny efekt.

- gabinet ogrodowy- wnętrze ogrodowe wewnątrz boskietu zakomponowane na planie prostokąta lub kwadratu, wyposażone w rzeźby, ławki, fontanny, stoliki, służy do wypoczynku.

Runo w gabinetach było z małym zróżnicowaniem gatunkowym oraz wprowadzano rośliny introdukowane. Wymagania co do runa zbliżone do tego w gabinetach.

- bindaż - w polskiej sztuce ogrodowej najczęściej była to aleja obsadzona obustronnie drzewami na tyle blisko, że ich korony splatają się nad drogą, tworząc sklepienie. Runo o większej tolerancji gatunkowej.

- aleje- tu runo podobnie jak w bindażach

- gazony- były pokryte specjalną darnią trawiastą, ważne by runo było jednolite i wyrównane o niskim wzroście, stosowano wielogatunkowe mieszanki traw o wyłącznie rodzimym pochodzeniu.

OGRODY KRAJOBRAZOWE:

W ogrodach krajobrazowych występował typ mieszany runa.

Ważniejsze elementy przestrzenne to:

- grupy i kępy - tu runo parkowe było stosunkowo mało, ale nieregularnie zróżnicowane, trwałe o wzroście wyrównanym i niskim z wykorzystaniem roślin rodzimych, introdukowanych a także form ogrodowych.

- klomby - stosowano tu różnej wielkości kępy i płaty składające sie z wielu gatunków rodzimych i obcych, o zróżnicowanej formie wzrostu i jednocześnie dające efekt w wielu sezonach w roku.

- masywy, dzikie promenady i gaje - dzięki dużym zbiorowiskom drzew i krzewów swobodnie kształtowano runo parkowe w różnorodnych układach zbliżonych do naturalnych. Ograniczano się do rodzimych gatunków roślin okrywowych, dopuszczano niektóre ich formy ogrodowe w określonych miejscach ogrodu.

- trawniki i łąki kwietne - składały się z różnych mieszanek traw z domieszkami roślin kwiatowych oraz kwitnących.

XIX wiek:

W tym okresie bardzo popularny był parter wokół budynku mieszkalnego, jednak nie zrezygnowano z trawników. Urozmaicano je różnymi ozdobami kwiatowymi wznoszonymi na specjalnych konstrukcjach z prętów stalowych i siatki wypełnione mchem oraz torfem i obsadzone roślinami.

W skład runa wchodzą głównie trawy i zioła oraz rośliny kwiatowe rodzime i uzupełniane formami ogrodowymi. Runo urządzano zwykle w obrębie masywów, lasków lub gajów.

W połowie XIX w. powstał styl naturalistyczny, kompozycje były oparte na elementach naturalnych, roślinność komponowano i sadzono zgodnie z jej siedliskiem naturalnym.

XX wiek:

W tym okresie zaczęto interesować się ochroną środowiska co przyczyniło się do popularności łąk porośniętych dzikimi kwiatami i tolerowania takich ,,wrogów'' jak stokrotki i mech. Bardzo rozległe łąki graniczyły z zalesionymi półwyspami. Wracano do naturalistycznego wyglądu ogrodów, stosowano i chroniono rodzime gatunki.

Tworzono trawniki specjalne m.in. do gry w golfa, krykieta, piłkę nożną.

Literatura:

1. Historia ogrodów - Hobhouse Panelope- Warszawa 2005

2. Historia ogrodów- Longin Majdecki - Warszawa 1978

3. Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych - Longin Majdecki , Warszawa 1993.

4. Podstawy architektury krajobrazu cz.II - Praca zbiorowa, Warszawa 2005

2

---