Narracja jako monolog wypowiedziany
Monolog - może być różnie definiowany; wypowiedź jednego, czynnego uczestnika bez względu na obecność lub nieobecność innych, biernych uczestników (np. typowym monologiem jest opowiadanie)
W tym sensie jest to zarówno opowiadanie w 1 i 3 osobie; nie można wyróżnić wszystkich zdarzeń wewnątrz monologu - obejmuje przytaczane przez narratora wypowiedzi bohaterów (dialogi i monologi)
Zawężenie: tylko „ja” mówiące.
Trzy formy:
Monolog odwołujący się do form języka pisanego (wykorzystane nieliteracki lub paraliterackie formy wypowiedzi - pamiętnik, dziennik, list; bliskość mimetyzmowi formalnemu; narrator miarą wszystkiego)
Monolog wewnętrzny (w poezji: wypowiedź bez słuchacza i nie wymawiana, przez którą wyrażona jest jej myśl najintymniejsza - w stanie narodzin; zdania proste, zredukowane do minimum syntaktycznego; wrażenie „przypadkowości”)
Monolog odwołujący się do form wypowiedzi ustnej:
Skaz - narracja wypowiadawcza; wprowadzenie żywiołu języka potocznego; relacja polegająca na gawędzeniu z wyraźnie zarysowanym odbiorcą; naśladowanie mowy monologicznej, która referuje fabułę.
Monolog wypowiedziany i skierowany do konkretnego odbiorcy - dominująca rola czynnika oralnego oraz obecność odbiorcy. Odrębna i samoistna forma narracji; dążenie do pewnego rygoru intelektualnego, przekazywanie jakiejś problematyki - wprowadzenie elementów retoryki; częstszy w sferze pozaliterackiej; „monolog dramatyczny” - złożona postać językowa, w której język słów stanowi jedynie jakby akompaniament dla innych systemów ekspresji psychicznej - mimiki, gestów, znaków plastycznych, etc.
Monolog wypowiedziany nie stanowi klasycznej formy opowiadania w 1 os. Ciągle jest to przedsięwzięcie genialnego pisarza. Może przyjmować formę czystą, niezakłóconą innymi elementami; występować z innymi formami opowiadania monologowego - odwołującym się do form pisanych oraz wewnętrznym.
Forma:
Dominuje funkcja fatyczna i konatywna (nastawienie na odbiorcę); narrator jawi się w taki sposób, na jaki dany kontakt pozwala - jest przez niego określany.
Konatywna - stanowi istotny fakt kompozycyjny: ujawnia napięcie między opowiadającym a słuchaczem; napięcie to decyduje o charakterze narracji; nadawca jest funkcją odbiorcy a odbiorca funkcją nadawcy. Nieustanny kontakt motywuje użycie monologu jako najodpowiedniejszej formy. Monologista bierze pod uwagę realne i potencjalne reakcje odbiorcy.
Słuchacz jest zawsze skazany na milczenie.
Bohater najczęściej = narrator; w zasadzie „on” , o którym się nie opowiada nie występuje; podkreślona jest za to rola „ty” jako słuchacza. Potrzebna jest wyraźna sytuacja dialogowa, aby możliwe było przechodzenie z jednej formy osobowej w drugą. Sytuacja dialogowa stanowi pretekst dla przywołania faktów.
Kontakt ze słuchaczem: przytoczenie jego wypowiedzi lub postać pytania. Monolog wypowiedziany bardzo silnie wciąga czytelnika. Wszystkie elementy towarzyszące monologowi wyrażają się bezpośrednio w samym monologu.
Język monologu kształtuje się w zależności od charakteru i zachowania odbiorcy; czy jest on indywidualny czy kolektywny. Monologi skierowane do adresata zbiorowego mają w większym lub mniejszym stopniu charakter parodystyczny. Narrator w tym przypadku nie odczytuje swojego przemówienia - improwizuje je pod presją publiczności.
Jednoperspektywiczność narracji - tylko perspektywa wyraźnie zarysowanego i konkretnego narratora - nie ma innej możliwości. Zakres przywoływanego świata jest wyznaczany przez jego horyzont umysłowy. Stopień przekształcenia zależy od postaci narratora - najczęściej są to utwory-rozrachunki. Język ma bezpośrednio przylegać do narratora, być ekspresją jego umysłowości i jego doświadczenia; z drugiej strony - ma wyrażać treści, z których nie zdaje sobie sprawy.
Może występować sprzeczność pomiędzy mową potoczną a zintelektualizowanym słowem pisanym.
Elementy skazu wyrażają się w opowieściach z założenia niedbałych; zdania się urywają a intonacja służy przekazywaniu gestów fonicznych; kolokwializmy; swobodne przechodzenie od tematu do tematu; jest on jedną z aktualizacji żywiołu rozmowy.
Współistnienie skazu z retoryką jest jednym z istotniejszych elementów narracji wypowiedzianej. Epizody retoryczne pełnią funkcję kulminacji, uwydatniają momenty ideowo najdonioślejsze. Wyraża się to poprzez redukcję słownictwa potocznego, organizacja retoryczna obejmuje składnię (powtórzenia i paralelizmy). Elementy retoryki odnoszą się do całej kompozycji.
Wypowiedź musi mieć jasno zaznaczone kontury i sens globalny. Zawsze wypowiedź narratora jest w jakimś sensie przemówieniem.
Obecność retoryki często nie wymaga uzasadnień (przy takiej narracji)
Czas narracji równa się czasowi wypowiadania. Dominuje czas teraźniejszy; podlega on dekompozycji, nie układa się w ciągły przebieg. Narrator pozostawia odbiorcy trud rekonstrukcji czasu opowiedzianego czy fabuły.
Monolog wypowiedziany - forma pierwszoosobowej narracji, ukształtowana pod wpływem powieści Upadek Alberta Camusa i popularna w latach 50. i 60. XX wieku. Za twórcę tej formy wypowiedzi uważa się niekiedy Fiodora Dostojewskiego z Notatkami z podziemia.
W utworach skonstruowanych na zasadzie monologu wypowiedzianego narratorem jest bohater, kierujący swoją wypowiedź do rozmówcy, którego słowa nie pojawiają się w utworze bezpośrednio, czytelnik poznaje je jedynie poprzez reakcje i odpowiedzi bohatera-narratora. Podmiot mówiący zazwyczaj przedstawia swoją autobiografię (najczęściej osadzoną silnie w wydarzeniach historycznych) i poddaje ją interpretacji. Fragmenty przedstawiające wydarzenia przybierają zwykle formę pozornie chaotycznego, nieformalnego mówienia, natomiast części, w których podmiot dokonuje ich interpretacji są bardziej uporządkowane i zawierają właściwości retoryczne. Związane jest to celem wypowiedzi - bohater-narrator chce nie tylko opowiedzieć o swoim życiu, ale także je zrozumieć i uzyskane wnioski narzucić rozmówcy. Podejmuje przy tym problematykę moralną, związaną m.in. z podejmowaniem wyborów w sytuacjach ostatecznych, stosunkiem jednostki do społeczeństwa, rozrachunku ze swoim życiem itp.
Pierwszym polskim utworem pisanym w formie monologu wypowiedzianego był Wzlot Jarosława Iwaszkiewicza (stanowiący polemikę z Upadkiem Camusa), opublikowany w 1957. Kolejne to m.in. Koncert życzeń Stanisława Wygodzkiego, Jak być kochaną Kazimierza Brandysa i Jawa i mrzonka Antoniego Słonimskiego.
Ironia
Ironia - sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W klasycznej retoryce ironia stanowi jeden z tropów, jest zaliczana także do podstawowych kategorii w estetyce.
W rozumieniu potocznym ironię utożsamia się z zawoalowaną kpiną, złośliwością, wyśmiewaniem, dystansem.
Termin ten odnosi się również do sytuacji, zjawisk niezgodnych z oczekiwaniami; rezultatów przeciwstawnych wobec zamiarów, czyli do zaburzenia przyczynowo-skutkowej struktury rzeczywistości. Wyróżnia się tu kilka odmian:
Matrycą ironii werbalnej będzie więc: [ktoś] ironizuje, że..., matrycą ironii odnoszącej się do sytuacji, zdarzeń, losu: na ironię zakrawa, że....
Wyróżnia się również postawę ironiczną, charakteryzującą się dystansem, spokojem, rozwagą w ocenie, brakiem zaangażowania, oziębłością emocjonalną.
Szczególną odmianą ironii jest ironia sokratejska - przypisywany Sokratesowi, utrwalony w dialogach Platona sposób prowadzenia dialogu, będący zarazem metodą docierania do prawdy.
Etymologia
Z gr. εἰρωνεία eironeia - udawanie głupszego, oszukiwanie, zachowywanie się w sposób chytry i plebejski (w czasach starożytnych określenie pejoratywne). Łac. ilussio, dissimulatio.
Interpretacja ironii zmieniała się wielokrotnie w ciągu dziejów; terminem tym określano m.in. mówienie nie wprost, chwalenie poprzez naganę (i na odwrót), wyśmiewanie, udawanie, satyrę.
Formy ironii
Najpowszechniejszą formą ironii jest antyfraza, czyli przeciwieństwo dwóch poziomów wypowiedzi. Ironia przyjmuje też postać hiperboli, litoty, pytania retorycznego, niezgodności stylistycznej, aluzji, niedopowiedzenia itp.
Funkcje ironii
Wybrane funkcje ironii:
wzmocnienie myśli, argumentu;
urozmaicenie wywodu;
okazanie dystansu wobec zjawisk, osób - również wobec samego siebie (autoironia);
zacieśnienie więzi z grupą, zjednanie sobie publiczności.
Zastosowanie ironii
W literaturze ironia służy m.in. okazywaniu przez narratora dystansu wobec przedstawianych osób, zdarzeń (np. łagodna ironia w "Don Kichocie" Miguela Cervantesa), sugerowaniu ocen pewnych zjawisk (pochwała w formie nagany w satyrze "Do króla" Ignacego Krasickiego).
Ironia tragiczna (dramatyczna), wywodząca się z antycznego teatru greckiego, charakteryzuje sytuację, w której bohater - np. król Edyp w tragedii Sofoklesa - nie zdaje sobie sprawy ze swojego rzeczywistego położenia, natomiast świadomość taką posiadają widzowie lub/i pozostali bohaterowie dramatu.
Ironia romantyczna, której koncepcję wypracowali filozofowie niemieccy (F. Schlegel, J. G. Fichte, F. Solger), wiąże się zarówno z postawą dystansu wobec świata i twórczości, eksponowaniem prymatu artysty wobec dzieła, traktowaniem twórczości literackiej jako gry, jak i z określoną konstrukcją utworu - m.in. łączeniem różnych konwencji literackich, form obrazowania czy stylów. Charakterystyczny dla tej odmiany ironii gatunek literacki to poemat dygresyjny, np. "Beniowski" Juliusza Słowackiego.
Ironię spotyka się w tekstach dziennikarskich, zwłaszcza w felietonach czy polemikach prasowych, a także w tekstach reklamowych. Znanym pisarzem wykorzystującym ironię jest Terry Pratchett.
Ironię analizowano także na przykładach dzieł plastycznych, muzycznych, architektonicznych, choć część badaczy utrzymuje, że w takich przypadkach można mówić jedynie o parodii.
Sygnałami ironii werbalnej są głównie intonacja i mimika; w odczytywaniu ironii tekstowej odbiorca kieruje się przede wszystkim kontekstem (wiedzą o autorze i jego rzeczywistych poglądach, temacie, światopoglądzie typowym danej epoce itp).
Za wskaźnik interpunkcyjny ironii często mylnie uznaje się cudzysłów, poprawnie powinien wyrażać ją tekst zapisany kursywą; w komunikacji internetowej - w tekstach mniej oficjalnych - rozpowszechnił się emotikon ";>". Metodą graficznego zasygnalizowania ironii może być też wytłuszczenie, podkreślenie, użycie wielkich liter (np. To GENIALNY pomysł). Nie przyjął się zaproponowany przez francuskiego poetę Alcantera de Brahma pod koniec XIX w. znak ironii (point d'ironie) - lustrzane odbicie znaku zapytania. Graficzne wskaźniki ironii, z jednej strony, zapobiegają pomyłkom w rozpoznawaniu ironii, lecz z drugiej, czynią ironię mniej subtelną, pozbawiają odbiorcę satysfakcji z samodzielnego odczytania ironicznej treści.
W użyciach ironicznych występują często wtrącenia, np. oczywiście, niewątpliwie, doprawdy, jak wiadomo; elementy metajęzykowe (np. tzw., że tak powiem), jednak żadna jednostka języka nie jest zarezerwowana tylko i wyłącznie dla ironii. Ponieważ sygnały mogą być trudne do uchwycenia, a kontekst nie zawsze dostarcza wskazówek, odbiorca może nie dostrzec ironicznej intencji nadawcy i błędnie zrozumieć wypowiedź. Ironia wiąże się bardzo często z efektem komicznym, co jednak nie oznacza, że każda wypowiedź ironiczna jest śmieszna (przypadki tzw. gorzkiej ironii, sarkazmu).
Techniki ironiczne
Powszechnie stosowane techniki ironiczne to m.in.:
pozorowana zgoda z ofiarą ironii;
pozorowana zachęta, rada dla ofiary;
pozorowana obrona ofiary;
pozorowany atak na przeciwników ofiary;
pochwała w formie nagany / nagana w formie pochwały;
pozorowana wątpliwość;
powołanie się na niedorzeczne poglądy - rzekomo wyznawane przez większość;
ironiczne nominacje, np. nazwy nieistniejących urzędów, tytuły, przydomki.
Łacińskie sarcasmus wywodzi się z gr. σαρκασμός sarkasmos - od σαρκάζω sarkazo, czyli “przygryzam wargi z wściekłości”.
Z pojęciem sarkazmu wiąże się wiele kontrowersji terminologicznych, ponieważ w literaturze przedmiotu, jak również w potocznym rozumieniu, sarkazm jest ściśle kojarzony - czasem nawet utożsamiany - z ironią. Niektórzy określają sarkazm jako ton ironiczny, inni jako ostrą krytykę personalną, szyderstwo. Komponentami sarkazmu są: zjadliwość, uszczypliwość, gorycz. O ile ironia w pewnych sytuacjach może być wyrazem życzliwości, czułości (Mój ty bohaterze; Ach, ty gamoniu), o tyle wypowiedzi sarkastyczne obciążone są negatywnym ładunkiem emocjonalnym.
Sarkazm nie musi zawierać elementu ironicznego, co wyraża na przykład zdanie Naturalnie nie spodziewałem się po tobie dobrej odpowiedzi. Zdanie wypowiedziane jest sarkastyczne, lecz nie ironiczne, gdyż wypowiedź jest jednoznacznie zgodna z intencją (nie następuje tu pole dla dwuznaczności czy interpretacji).
Douglas Colin Muecke, badacz tematyki ironii, przyporządkował sarkazm do stylu mogącego wykorzystywać ironię, lecz stanowiącego jego "najmniej wyszukaną formę".
Angielskie powiedzenie (przypisywane niekiedy Oscarowi Wilde) mówi, że sarkazm to najniższa forma dowcipu, za to najwyższa forma inteligencji (the lowest form of humour but the highest form of wit).
Jacobson poetyka
W rozprawie Poetyka w świetle językoznawstwa (polski przekład w: W poszukiwaniu istoty języka, t. 2) przedstawił jeden z najbardziej dziś rozpowszechnionych modeli komunikacji językowej i wywiódł z niej typologię funkcji języka (będącą rozszerzeniem typologii Karla Bühlera). Jako konstytutywne dla każdego aktu mowy Jakobson wymienia sześć czynników:
nadawcę (komunikatu),
kontekst,
komunikat,
kontakt (między nadawcą i odbiorcą),
kod (wspólny dla nadawcy i odbiorcy) oraz
odbiorcę.
W zależności od tego, który z tych elementów jest najbardziej wyeksponowany, można mówić o sześciu różnych funkcjach języka:
poznawczej (inaczej: oznaczająca bądź denotatywna) - gdy skupiony jest na kontekście (wspólnym świecie nadawcy i odbiorcy),
poetyckiej - gdy komunikat skupiony jest na samym sobie,
konatywnej - gdy skupiony jest na odbiorcy.
Wybitny erudyta i poliglota, Jakobson był też autorem kilku tekstów dotyczących literatury polskiej (między innymi analizy wierszy Norwida i Wierzyńskiego).