George F. Kennan (1904-2005)
po ukończeniu Princeton w 1925 r. zaczął pracę w służbie dyplomatycznej, 7 miesięcy w Foreign Service School w Waszyngtonie, potem w Genewie, Hamburgu, Tallinie, Rydze, Seminary for Oriental Languages w Berlinie (1929-31), Rydze 1931-33, Moskwie 1933-37 (z krótką przerwą na Austrię 1935), w Departamencie Stanu 1938, Pradze (29 IX 1938-IX 1939), Berlinie (do XII 1941), Lizbonie 1942-43, Londynie 1943-44, Moskwie (od VII 1944 do wiosny 1947 r.). W połowie kwietnia 1946 r. mianowany zastępcą ds. zagranicznych w nowoutworzonym National War College. 29 kwietnia 1947 r. stanął na czele tworzonego wydziału planowania polityki Departamentu Stanu, by kierować nim do końca sierpnia 1950 r., choć potem, już podczas sabbatical w Princeton, jeszcze doradzał Achesonowi. 2 kwietnia 1952 r. mianowany ambasadorem w Rosji, lecz już wczesną jesienią uznany za persona non grata. Po wycofaniu się w czerwcu 1953 r. ze służby, krótko jeszcze, w latach 1961-63 był ambasadorem w Jugosławii. Związał się trwale z Institute for Advanced Studies w Princeton, gdzie był profesorem historii od 1956 r. do 1974 r.
Do najważniejszych książek Kennana należą American Diplomacy, 1900-1950 (1951), Realities of American Foreign Policy (1954), Russia Leaves the War (1956), The Decision to Intervene (1958), Russia, the Atom, and the West (1958), Russia and the West under Lenin and Stalin (1961), Memoirs, 1925-1950 (1967), Memoirs, 1950-1963 (1972), The Cloud of Danger: Current Realities of American Foreign Policy (1977), The Decline of Bismarck's European Order: Franco-Russian Relations, 1875-1890 (1979), The Nuclear Delusion: Soviet-American Relations in the Atomic Age (1982), The Fateful Alliance: France, Russia, and the Coming of the First World War (1984), Around the Cragged Hill: A Personal and Political Philosophy (1993), At a Century's Ending: Reflections 1982-1995 (1996) i An American Family: The Kennans—The First Three Generations (2000). Koniecznie dodać trzeba artykuł The Sources of Soviet Conduct, w: Foreign Affairs XXV (July 1947), zob. http://www.historyguide.org/europe/kennan.html
W American Diplomacy poświęconej jej doświadczeniom, przeciwstawia te charakterystyczne dla wieku XIX, tym od przełomu XIX i XX wieków.
W pierwszej fazie „pierwszą i oczywistą odpowiedzią było: należy chronić fizyczną nienaruszalność naszej narodowej egzystencji przed jakimkolwiek zewnętrznym bąfdź politycznym wtargnięciem - innymi słowy, powinniśmy baczyć na narodowe bezpieczeństwo... Po drugie, trzeba zająć się o tyle, o ile działalność naszych obywateli w załatwianiu swych prywatnych interesów przelewa się poza nasze granice i na świat zewnętrzny, by możliwie najlepsze rozwiązania znajdywać dla wspierania i chronienia ich.” (Realities...s. 11)
Cele wówczas były, zdaniem Kennana, wyraźnie ustalone, ograniczone i pozbawione pretensji do wspaniałomyślności lub moralnej wyższości, uwzględniano też układ sił jako coś oczywistego i logicznego, nie zaś jako coś złego czy makiawelicznego.
Błędem stała się próba projekcji własnego narodowego doświadczenia na arenę międzynarodową. Pisał: „Znajduję najpoważniejszy błąd kształtowaniu naszej polityki [w drugiej fazie] w czymś, co mogę nazwać legalistyczno-moralnym podejściu do problemów międzynarodowych. To podejście przewija się niczym czerwona nić przez naszą politykę zagraniczną minionych 50 lat (1900-1950). Ma ono w sobie coś ze starego nacisku nacisku na traktaty arbitrażowe, coś z konferencji haskich i planów powszechnego rozbrojenia, coś z bardziej ambitnych amerykańskich pomysłów z prawa międzynarodowego, coś z Paktu Kellogg, coś z idei powszechnego „Artykułu 51”, coś z wiary w Światowe Prawo i Światowy Rząd...Jest to wiara, iż powinno być możliwe stłumienie chaotycznych i niebezpiecznych dążeń państw poprzez przyjęcie jakiegoś systemu prawnych norm i ograniczeń.” (American Diplomacy...ss. 93-94).
Amerykanie mogli rozwinąć ducha romantyzmu, zwłaszcza w II połowie XIX wieku, dzięki oddaleniu od Europy, osłonie marynarki brytyjskiej i zagłębieniu się w sprawy wewnętrzne.
„Byliśmy zadowolenie, w tamtym czasie, z naszych granic, i znajdowaliśmy przyjemność w widzeniu zewnętrznego świata jako takiego, w którym inne ludy były podobnie zadowolone ze swych granic lub powinny takimi być. Z każdym w taki sposób zadowolonym, głównym problemem pokoju światowego, jak to nam się wydawało, było najwyraźniej stworzenie dogodnych ram zobowiązań umownych, w jakich ten szczęśliwy status quo, ostateczny owoc ludzkiego postępu, mógłby być przypieczętowany i uwieczniony. Jeśli takie ramy mogłyby być zapewnione, wówczas, wydawało się, brzydkie konflikty polityki międzynarodowej przestałyby zagrażać pokojowi światowemu.” (Realities ...s. 16) Normy rządzące zachowaniem jednostek, zdaniem Kennana, różnią się znacznie od tych, jakie dotyczą zachowania państw.
„Zasady moralne znajdują się w sercu jednostki, kształtując jego własne postępowanie, czy to jako obywatela czy to jako funkcjonariusza państwa....Lecz gdy zachowanie jednostki zostaje poddane mechanizmom organizacji politycznej i zlewa się z zachowaniem milionów innych jednostek, by znaleźć wyraz w działaniach państwa, ulega ogólnemu przekształceniu, i te same moralne pojęcia przestają mieć znaczenie dla niego. Państwo jest wykonawcą, a nie zwierzchnikiem; i nie bardziej niż jakikolwiek wykonawca może ono próbować być sumieniem zwierzchnika.” (Realities...s. 48)
„Wojna prowadzona w imię wysokich zasad moralnych nie znajduje innego końca niż coś bliskiego formie całkowitego panowania.” (American Diplomacy...s. 87)
Natura ludzka jest „irracjonalna, egoistyczna, uparta i skłonna ku przemocy”. (Realities...s. 48)
U nielicznych tylko „ abstrakcyjne oddanie zasadom międzynarodowej prawowitości zdolne do rywalizacji z bodźcami, z jakich wojny zwykły się rodzić.” (Realities...s. 36)
Krytyczny pozostaje Kennan wobec wszelkich pomysłów rządu światowego:
“funkcją systemu stosunków międzynarodowych nie jest powstrzymywanie procesu zmian poprzez narzucenie prawnego kaftana bezpieczeństwa, lecz raczej jego ułatwianie; łagodzenie przejścia, wygładzanie szorstkości, do jakich często prowadzi, ograniczanie i powściąganie konfliktu, które wywołuje i baczenie, by te konflikty nie przybierały form zbyt wstrząsających dla życia międzynarodowego w ogólności.” (American Diplomacy...s. 96)
Nawet w odniesieniu do możliwości rozwiązywania problemów ochrony środowiska przez ONZ pozostawał Kennan sceptyczny, uważając, iż mogą to uczynić jedynie „czołowe przemysłowe i morskie mocarstwa”, na których ciąży odpowiedzialność, i które posiadając zdolność ku temu. (The Cloud of Danger….s. 34)
Zdaniem Kennana, potęga militarna zdolna zagrozić Stanom Zjednoczonym może być zmobilizowana jedynie w kilku częściach świata, a to w „tych regionach, gdzie duża potęga przemysłowa, ciesząca się odpowiednim dostępem do surowców, jest połączona z dużymi zasobami wykształconej, technicznie biegłej siły roboczej”. Były nimi, jego zdaniem, w latach siedemdziesiątych, Wspólnota Atlantycka, Japonia i Związek Radziecki. (The Cloud of Danger….s. 34). W szczególności za ważne dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych uważał stosunki między Niemcami a Rosją.
Siłę wojskową Kennan traktował jako podporządkowaną dyplomacji w ramach „powstrzymywania”.(The sources... s. 514)
Dekadę później opowiadał się za amerykańskim „disengagement” z RFN w zamian za odwrotne ZSRR z Europy Środkowo-Wschodniej. (Russia, the Atom... ss. 41-45)
W drugiej połowie lat siedemdziesiątych postrzegał Kennan ZSRR jako mocarstwo, którego „reakcje i cele są dużo bardziej obronne niż agresywne” (Cloud... s. 200)
Jego zdaniem, trudno mierzyć siłę militarną, a zwłaszcza trudno wnosić o zamiarach na podstawie potencjału. (Cloud... ss. 159-60)
Kennan, nie przywiązując większej wagi do krajów rozwijających się, był przeciwny rozszerzeniu zasięgu geograficznego „powstrzymywania, a ponadto wskazywał na niezdolność oddziaływania tam ze względu na „ogrom problemów w stosunku do naszych zasobów” oraz „konieczność skupienia naszych zasobów gdzie indziej” (Memoirs, 1925-1950, s. 230).
Jego zdaniem, „W erze nuklearnej siły uderzeniowej, bezpieczeństwo narodowe nie może być nigdy większym niż tylko względnym; i w stopniu, w jakim może być w ogóle zakładane, musi ono znajdywać swoją sankcję zarówno w zamiarach, jak i potencjale rywalizujących mocarstw.” (Kennan, Morality and Foreign Policy, w: Foreign Affairs, Winter 1985-86, s. 206)
Opowiadał się za ograniczeniem zobowiązań Stanów Zjednoczonych do niezbędnego minimum: “zachowanie politycznej niezależności i militarnego bezpieczeństwa Europy Zachodniej, Japonii i - z jednym zastrzeżeniem, że nie powinno to obejmować wysyłania i anagażowania amerykańskich sił zbrojnych - Izraela.” (Cloud...s. 229)
3