AKADEMIA EKONOMICZNA W KRAKOWIE
WYDZIAŁ EKONOMII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH
KATEDRA TEORII EKONOMII
Piotr Klimczyk
ZMIANY STRUKTURY POLSKIEGO PRZEMYSŁU
W PROCESIE INTEGRACJI EKONOMICZNEJ
Z UNIĄ EUROPEJSKĄ
autoreferat pracy doktorskiej
napisanej pod kierunkiem
prof. zw. dr hab. Stanisława Lisa
Kraków, lipiec 2007
1. Przesłanki wyboru tematu
Pierwszego maja 2004 roku Polska stała się członkiem Unii Europejskiej. Szczególnego znaczenia w tym kontekście nabiera problem fundamentalnej zmiany struktury przemysłu Polski i dostosowania jej do rosnącej konkurencji na wciąż zmieniającym się rynku europejskim. Jest to też warunkiem umożliwiającym osiągnięcie szybszego tempa wzrostu gospodarczego i poprawę efektywności gospodarowania. Niestety, obecnie między Polską a innymi krajami Unii Europejskiej występują rażące dysproporcje strukturalne zarówno w odniesieniu do sfery produkcji, zatrudnienia jak również własności. Przemiany, jakie powoli zachodzą w tej dziedzinie, wiążą się przede wszystkim z procesem transformacji gospodarki Polski zapoczątkowanym w 1990 r.
W gospodarce centralnie sterowanej dominowała państwowa własność kapitału. Rzeczowa struktura produkcji przemysłowej była całkowicie nieadekwatna do struktury popytu, gdyż odznaczała się przewagą gałęzi wytwarzających nisko przetworzone dobra pośrednie, w dużej mierze inwestycyjne. Była to struktura materiało-, kapitało- i energochłonna. Struktura zatrudnienia charakteryzowała się wysoką liczbą osób pracujących w przemyśle ciężkim, a niższą w przemyśle lekkim, stąd też produktywność kapitału i pracy była niska.
Od 1990 r. następują w Polsce istotne przekształcenia gospodarcze, a związane z tym procesy restrukturyzacji najpełniej i najszybciej uwidaczniają się poprzez radykalną zmianę w strukturze własności na korzyść kapitału prywatnego. W odniesieniu do struktury zatrudnienia i produkcji zmiany przebiegają znacznie wolniej i w małym stopniu przyczyniają się do przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego jak też poprawy konkurencyjności gospodarki.
Z punktu widzenia efektywności gospodarowania istotne znaczenie ma wybór takiej struktury przemysłu, która będzie sprzyjać rozwojowi przemysłów wschodzących (sunrise industries) kosztem gałęzi schyłkowych (sunset industries) oraz kształtowanie struktur komplementarnych i konkurencyjnych.
Wzorcem rozwojowym, do którego powinna dążyć gospodarka polska ze względu na jej uwarunkowania historyczne, ekonomiczne i geopolityczne jest proinnowacyjna struktura przemysłu, konkurencyjna w stosunku do struktur państw Unii Europejskiej. Jest to warunek sine qua non przyśpieszenia rozwoju gospodarczego, przezwyciężenia tzw. luki technologicznej oraz oparcia gospodarki na wiedzy (GOW).
Do wybitnych ekonomistów zajmujących się problematyką struktury przemysłowej oraz jej wpływem na wzrost gospodarczy można zaliczyć: A. Fischera, R. Solowa, S. Kuznetsa,
W.W. Rostowa, H. Chenery, J. Fourastie, C. Clarka, W. Leontiefa, J. Schumpetera, N. Kaldera,
L. Thurowa.
Zmiany strukturalne przemysłu Polski oraz związki między strukturą przemysłu
a wzrostem ekonomicznym mają kluczowe znaczenie teoriopoznawcze, a także aplikacyjne dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki, ponieważ wywierają one istotny wpływ na tempo wzrostu gospodarczego oraz poprawę konkurencyjności gospodarki krajowej w dobie procesów globalizacji. W sytuacji utrzymującego się wysokiego bezrobocia osiągnięcie odpowiedniej struktury może przyczynić się do wzrostu zatrudnienia oraz zmniejszenia dystansu rozwojowego w stosunku do innych państw Unii Europejskiej.
Istotne novum w pracy doktorskiej polega na próbie wykazania wpływu procesów transformacji gospodarki Polski na zmianę jej struktury przemysłowej. Autor podjął próbę wykazania zależności między zmianami struktury polskiego przemysłu a wyzwaniem sprostania presji konkurencyjnej ze strony gospodarki globalnej.
Aktualność problematyki dotyczącej struktury przemysłu Polski w kontekście jej integracji z Unią Europejską stała się głównym powodem podjęcia tej tematyki w pracy doktorskiej. Zakres analizy obejmuje lata 1995-2003 w związku ze zmianą klasyfikacji towarów z Klasyfikacji Gospodarki Narodowej (KGN) i Systematycznego Wykazu Wyrobów (SWW) na Europejską Klasyfikację Działalności (EKD). W ramach tak określonych ram analizy został sformułowany cel i hipotezy badawcze rozprawy
2. Cel pracy i hipotezy badawcze
Podstawowym celem rozprawy doktorskiej była analiza stanu i zmian struktury polskiego przemysłu, zachodzących w procesie transformacji systemowej. Dla realizacji tego celu dokonano w pracy przeglądu dorobku teoretycznego w literaturze ekonomicznej, dotyczącego zmian struktury przemysłu oraz polityki przemysłowej. Wykorzystując metody analizy porównawczej, przeprowadzono ocenę stopnia zbieżności struktury przemysłu Polski i innych krajów Unii Europejskiej oraz państw kandydujących do członkostwa, ocenę nowoczesności struktury przemysłowej naszego kraju oraz dokonano próby wyznaczenia pożądanych kierunków zmian.
Główną hipotezę badawczą, którą poddano weryfikacji, można sformułować
w następujący sposób: obecna struktura polskiego przemysłu jest przestarzała, hamuje osiągnięcie wyższego tempa wzrostu gospodarczego, wskutek czego utrudnia poprawę efektywności gospodarowania. Procesy transformacji systemowej wymuszają progresywne zmiany struktury przemysłu tak, aby mogła ona sprostać wyzwaniom konkurencyjnym ze strony innych krajów Unii Europejskiej. Przyjęto także hipotezę pomocniczą - co wynika z ogólnej prawidłowości obserwowanej w państwach wysoko rozwiniętych - że nowoczesna struktura przemysłowa ma istotny wpływ na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i spadek bezrobocia. Pożądane zmiany strukturalne winny być zatem wspierane przez proefektywnościową politykę przemysłową.
Przedstawiona poniżej struktura pracy służy osiągnięciu założonych celów i weryfikacji postawionych hipotez.
3. Struktura pracy
WSTĘP
1. STRUKTURA PRZEMYSŁU W TEORII EKONOMII
1.1. Pojęcie i determinanty struktury przemysłowej
1.2. Rola państwa w procesie restrukturyzacji przemysłu
1.3. Przemysły schyłkowe, strategiczne i przemysły wysokiej techniki
1.4. Zmiany struktury przemysłu a dynamika wzrostu gospodarczego
2. METODOLOGIA BADAŃ STRUKTURY PRZEMYSŁU
2.1. Metodologia analizy przekształceń strukturalnych
2.2. Statystyczna ocena współzależności pomiędzy strukturą przemysłu a dynamiką
wzrostu gospodarczego
2.3. Metody pomiaru międzynarodowej konkurencyjności przemysłu Polski
3. ANALIZA ZMIAN STRUKTURY PRZEMYSŁU W POLSCE W LATACH 1995-2003
3.1. Źródła zmian strukturalnych w polskim przemyśle
3.1.1. Rola inwestycji w zmianach struktury przemysłu
3.2. Zmiany struktur gałęziowych przemysłu w latach 1995-2003
3.2.1. Analiza zmian struktury produkcji przemysłowej
3.2.2. Analiza zmian struktury zatrudnienia w przemyśle
3.2.3. Zmiany struktury własności w polskim przemyśle w latach 1995-2003
3.2.4. Zmiany wydajności pracy w przemyśle w latach 1995-2003
3.2.5. Zmiany struktury handlu zagranicznego towarami przemysłowymi w latach 1995-2003
3.3. Analiza tendencji zmian struktury przemysłu
3.4. Analiza wpływu zmian struktury przemysłu na tempo wzrostu gospodarczego
4. PROBLEM DOSTOSOWANIA STRUKTURY PRZEMYSŁU POLSKI DO STRUKTURY PRZEMYSŁOWEJ PAŃSTW UNII EUROPEJSKIEJ W ŚWIETLE WYZWAŃ INTEGRACYJNYCH
4.1. Proces integracji Polski z Unią Europejską a przemiany strukturalne w polskim przemyśle
4.2. Analiza tendencji zmian struktury przemysłu w państwach Unii Europejskiej
4.3. Konwergencja struktur przemysłu Polski i państw Unii Europejskiej
4.4. Zmiany struktury przemysłu w gospodarce polskiej a wybór odpowiedniej polityki przemysłowej - wnioski dla Polski
4.4.1. Ocena polityki przemysłowej w gospodarce polskiej w latach 1995-2003
4.4.2. Korzyści i koszty integracji Polski z Unią Europejską
PODSUMOWANIE
ANEKS 1. Podział przemysłu na sekcje, podsekcje i działy według NACE
ANEKS 2. Klasyfikacja działalności przemysłowej według poziomów techniki opublikowana przez OECD w 1995 roku
SPIS TABEL
SPIS WYKRESÓW
BIBLIOGRAFIA
SPIS DOKUMENTÓW RZĄDOWYCH I AKTÓW PRAWNYCH
4. Treść pracy
W rozdziale pierwszym pt.: Struktura przemysłu w teorii ekonomii przedstawiono główne teorie ekonomiczne struktur przemysłu, ich determinant oraz wpływu tych struktur na tempo wzrostu gospodarczego. Wyodrębniono także kryteria podziału odpowiednich działów przemysłu z punktu widzenia ich efektywności i poziomu konkurencyjności. Zasadniczym celem badawczym była krytyczna analiza teorii polityki przemysłowej z punktu widzenia poszczególnych szkół ekonomicznych. Na jej podstawie sformułowano następujące wnioski szczegółowe.
rozwój przemysłu jest w dalszym ciągu czynnikiem przyspieszającym tempo wzrostu gospodarczego;
w teorii ekonomii dominują dwa podstawowe stanowiska określające rolę państwa w procesie restrukturyzacji przemysłu: liberalne - ograniczające wpływ aktywnej polityki przemysłowej - oraz etatystyczne dopuszczające szerokie stosowanie tej polityki. W praktyce jednakże oba skrajne podejścia są nieefektywne i nieskuteczne;
zmiany strukturalne przebiegają w sposób ciągły w każdej gospodarce
i są z reguły - w większym lub mniejszym stopniu - wspierane przez aktywną politykę przemysłową państwa;
podstawowymi celami prowadzonej polityki przemysłowej są: wzrost konkurencyjności oraz poprawa efektywności gospodarowania przedsiębiorstw przemysłowych;
prawodawstwo Unii Europejskiej ogranicza, ale dopuszcza w pewnych sytuacjach stosowanie aktywnej polityki przemysłowej;
wysoce dyskusyjny jest natomiast podział poszczególnych gałęzi przemysłu na przemysły wysokiej techniki lub przemysły schyłkowe. Można stwierdzić następującą prawidłowość, że w długim okresie czasu rośnie w produkcji przemysłowej udział działów wysokiej techniki;
W rozdziale drugim pt.: Metodologia badań struktury przemysłu zaprezentowano najważniejsze metody badawcze stosowane zarówno w analizie zmian struktury przemysłu jak i analizie poziomu konkurencyjności i zdolności konkurencyjnej poszczególnych państw. Przeprowadzony przegląd najważniejszych metod pozwala na sformułowanie następujących wniosków:
optymalna struktura polskiego przemysłu powinna być zbliżona do struktur innych państw Unii Europejskiej, musi wszakże uwzględniać warunki i poziom rozwoju gospodarczego naszego kraju;
zmiany strukturalne w przemyśle mogą mieć zarówno pozytywny jak
i negatywny wpływ na tempo wzrostu gospodarczego. Przeważa jednakże pozytywne oddziaływanie zmian strukturalnych na wzrost gospodarczy;
głównym czynnikiem wpływającym na zmiany struktury przemysłu jest
- szeroko pojęty - postęp techniczny - a ściślej technologia informacyjna oraz oparcie gospodarki na wiedzy (GOW) ;
progresywe zmiany struktury gospodarczej wpływają na wzrost poziomu konkurencyjności gospodarki danego państwa
Rozdział trzeci pt.: Analiza zmian struktury przemysłu w Polsce w latach 1995-2003 zawiera dynamiczną i wielopłaszczyznową analizę zmian struktury przemysłu Polski w badanym okresie, zarówno w ujęciu czasowym, jak i gałęziowym. Przeprowadzone gruntowne badania empiryczne pozwalają sformułować ważne wnioski. Poprawa struktury przemysłu Polski wystąpiła tylko w nielicznych działach przemysłu wysokiej szansy, takich jak: produkcja maszyn biurowych i komputerów oraz produkcja maszyn
i aparatury elektrycznej. Niekorzystny dla naszej gospodarki jest zarówno wzrost udziału w przemyśle działów surowcochłonnych (produkcja wyrobów z drewna, metali, gumy
i tworzyw sztucznych) jak i niskie tempo zmian w tradycyjnych działach przemysłu (górnictwo, hutnictwo, produkcja pozostałego sprzętu transportowego). Wysoką dynamikę zmian struktury zaobserwowano w działach z dominującym udziałem sektora prywatnego i wysokimi nakładami inwestycyjnymi. Stwierdzono także, że działy te charakteryzują się wyższym poziomem konkurencyjności niż tradycyjne działy przemysłu. W działach o dominującej własności państwowej uwidacznia się i pogłębia zjawisko petryfikacji struktury i małej zdolności tej formy własności do absorpcji nowych technologii i usprawnień. Przemysł państwowy w małym stopniu reaguje również na innowacje w zakresie zarządzania. Na podstawie analizy otrzymanych wyników można stwierdzić, że wpływ analizowanych zmian strukturalnych produkcji na tempo wzrostu gospodarczego Polski jest statystycznie mało istotny. Na tempo wzrostu gospodarczego największy wpływ - co jest paradoksem polskiej transformacji - miały zarówno działy wysokiej techniki jak i część gałęzi surowco- i pracochłonnych (przemysł meblowy, produkcja wyrobów z metali). Zjawisko to oznacza, że polska gospodarka jest poddana silnej presji koniunktury światowej i szoków popytowych, a mniejszy wpływ na zmiany struktury przemysłu mają czynniki endogeniczne. Na podstawie przeprowadzonej analizy zmian struktury przemysłu Polski można także wykazać, że:
w gospodarce polskiej wzrost produkcji przemysłowej był szybszy niż wzrost produktu krajowego brutto;
we wszystkich działach przemysłu nastąpił wzrost nominalnej produkcji sprzedanej oraz wydajności pracy;
w badanym okresie w przemyśle miał miejsce wzrost produkcji przemysłów wysokiej techniki i spadek produkcji przemysłów schyłkowych;
spadek produkcji w większości działów przemysłu był determinantą wzrostu stopy bezrobocia w gospodarce;
w latach 1995-2003 zwiększyło się znaczenie w gospodarce sektora prywatnego kosztem własności publicznej;
w okresie przedakcesyjnym znacznie wzrosła wartość obrotów towarami przemysłowymi, co było spowodowane ograniczeniem taryf celnych;
brak koordynacji kierunków inwestowania w przemyśle jest czynnikiem pogłębiającym petryfikację jego struktury.
W ostatnim rozdziale podjąłem problem dostosowania struktury przemysłu Polski do struktury przemysłowej państw Unii Europejskiej w świetle wyzwań integracyjnych. Celem analizy było określenie poziomu konkurencyjności struktury przemysłu gospodarki Polski oraz porównanie stopnia komplementarności tej struktury ze strukturami przemysłu innych państw Unii Europejskiej. Na podstawie otrzymanych wyników badań można stwierdzić, że zarówno zmiany struktury produkcji jak i zatrudnienia
w gospodarce polskiej, przebiegały w zdecydowanej większości działów zgodnie
z tendencjami obserwowanymi w państwach Unii Europejskiej. Należy to uznać za zjawisko niezwykle korzystne dla gospodarki. Z przeprowadzonej analizy można również wyprowadzić następujące wnioski:
zmniejszył się dystans w rozwoju gospodarczym gospodarki polskiej
w stosunku do większości państw UE;
w analizowanym okresie pogorszył się znacznie poziom konkurencyjności gospodarki polskiej;
w gospodarce polskiej konieczne jest zintensyfikowanie stosowania i ustalenie priorytetów aktywnej polityki przemysłowej;
Polska nie wykorzystała w pełni przyznanych w procesie akcesyjnym środków na poprawę struktury polskiego przemysłu.
Podsumowując wyniki badań pragnę stwierdzić, że przyjęta przeze mnie hipoteza badawcza o przestarzałej strukturze polskiego przemysłu ograniczającej osiągnięcie wyższego tempa wzrostu gospodarczego została w pełni pozytywnie zweryfikowana. Procesy integracyjne wymuszają progresywne zmiany struktury przemysłu tak, aby mogła ona w większym stopniu sprostać wyzwaniom konkurencyjnym ze strony innych krajów Unii Europejskiej. Na podstawie analizy empirycznej potwierdzono także hipotezę, iż nowoczesna struktura przemysłowa ma istotny wpływ na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i spadek stopy bezrobocia w gospodarce. Zmiany strukturalne w przemyśle powinny być z kolei wspierane przez aktywną politykę przemysłową państwa. Pragnę wyrazić nadzieję, że uzyskane przeze mnie wyniki badawcze oprócz wartości diagnostycznej mogą mieć również istotną wartość aplikacyjną.
10