Rozwój pedagogiki resocjalizacyjnej w Polsce - analiza krytyczna.
Pierwsze publikacje z zakresu problematyki resocjalizacji nieletnich zaczęły się pojawiać w okresie zaborów. To właśnie wtedy powstały zakłady poprawcze dla nieletnich. W związku z tym, polscy prawnicy zaczęli interesować się problemami przestępczości nieletnich - tworzono przepisy prawa karnego uwzględniające problem odmiennego traktowania dzieci za popełnione przez nie przestępstwa. Powołano do życia Towarzystwo Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych. Bolesław Miklaszewski, będący aktywnym inicjatorem TOR, wniósł znaczący wkład w rozwój polskiej myśli resocjalizacyjnej. Zwrócił on uwagę na możliwość wykorzystania zakładów karnych do zapobiegania dalszej demoralizacji młodzieży, która w wyniku konfliktu z prawem została pozbawiona wolności. Inną postacią, godną uwagi, był Aleksander Moldenhawer, którego artykuły i rozprawy były poświecone problemom więziennictwa i nawiązywały do systemów wychowania i kształcenia więźniów. Uważał on, że decydujący wpływ na zachowanie człowieka mają warunki społeczne i wychowawcze. Podobnie jak Miklaszewski, zajmował się problematyką młodzieży niedostosowanej społecznie. Znaczący wpływ w tym okresie mieli także Józef Wieczorkowski, Aleksander Mogilnicki i Antoni Komorowski oraz po drugiej wojnie światowej: Henryka Cybulska, Kazimierz Grześkowiak, Adam Strzembosz i Halina Zabrodzka, którzy swoimi publikacjami z zakresu praw nieletnich, wzbogacili rozwój resocjalizacji na ziemiach polskich. Niewątpliwie do jej rozwoju przyczyniła się także Maria Grzegorzewska, założycielka Instytutu Pedagogiki Specjalnej, która w okresie międzywojennym wyodrębniła z pedagogiki specjalnej subdyscyplinę pedagogiki osób zaniedbanych moralnie. Szukała ona przyczyn niedostosowania społecznego i na ich tle wypracowała własne metody postępowania z młodzieżą. Doskonale znała środowisko tej młodzieży oraz koncentrowała się na przejawach niedostosowania, które wymagały zastosowania odpowiednich oddziaływań wychowawczych. Wprowadziła do polskiej terminologii pedagogicznej określenie „jednostka społecznie niedostosowana”, którym w 1958 roku zastąpiono wcześniej używane, stygmatyzujące pojęcia określające osoby niedostosowane społecznie. Grzegorzewska dokonała także klasyfikacji osób niedostosowanych społecznie. Do pierwszej kategorii zaliczyła osoby wykazujące niedorozwój lub zwyrodnienie moralne, charakteryzujące się zaburzeniami uczuciowymi, powodującymi występowanie gwałtownych popędów i prowadzącymi do życia antyspołecznego. Dzieci te miały być umieszczane w zakładach poprawczych, ponieważ ukazywały skłonności do zachowań przestępczych. Drugą kategorię stanowiły jednostki moralnie zaniedbane, bezdomne, opuszczone, pozbawione opieki dzieci ulicy, nie mające właściwych warunków mieszkaniowych. Racjonalne zorganizowanie im opieki dałoby pomyślne wyniki wychowawcze. Grzegorzewska uważała, że praca resocjalizacyjna powinna się opierać na założeniach postulujących rozwijanie wiary we własne siły, zwrócenie zainteresowań osób niedostosowanych ku wartościom pozytywnym, rozbudzenie pozytywnego stosunku do pracy i nauki, wdrożenie do poczucia odpowiedzialności za swoje życie, rozwijanie dążenia do przełamywania trudności i kształtowanie korzystnych warunków dla przebiegu procesów emocjonalnych. Dużo uwagi także poświeciła roli, jaką odgrywa w procesie resocjalizacji nauczyciel - wychowawca Starała się zaszczepić przyszłym nauczycielom szkół specjalnych wrażliwość na piękno codziennej pracy.
Ścisłe powiązanie teorii z praktyką jako konieczny warunek rozwoju pedagogiki specjalnej, realizował w swej działalności Otton Lipkowski, który przejął obowiązki dyrektora po Marii Grzegorzewskiej w Instytucie Pedagogiki Specjalnej. Jego książka „Wychowanie dzieci społecznie niedostosowanych” stanowiła pierwsze w literaturze polskiej opracowanie tytułowego problemu. Zostały tam sprecyzowane podstawowe pojęcia, założenia i perspektywy rozwoju pedagogiki resocjalizacyjnej. Lipkowski podkreślał rolę nauczania w pracy resocjalizacyjnej oraz odpowiednie przygotowanie dydaktyczne nauczyciela do pracy z dziećmi niedostosowanymi społeczne. Treści zawarte w publikacjach oparte były na wieloletnim doświadczeniu, inspirowane osobistymi przeżyciami autora.
Kolejną postacią godną uwagi był niewątpliwie Jan Konopnicki, który definiując pojęcie niedostosowania społecznego nawiązał do twórczości Marii Grzegorzewskiej. Uważał, że ważnym elementem diagnozy jest nie tylko stwierdzenie faktu niedostosowania ale także określenie jego rodzajów. W związku z tym wyróżnił 4 typy niedostosowania: wrogość, zahamowanie, aspołeczność i zachowanie niekonsekwentne. Według niego, istotną zasadą profilaktyki społecznej jest zróżnicowane podejście do jednostek niedostosowanych, a podstawą tego zróżnicowania jest typ niedostosowania oraz zasada indywidualizacji. Jego długoletnia praca naukowo - dydaktyczna na wyższych uczelniach zaowocowała najpełniej w przygotowaniu wielu nauczycieli i wychowawców pracujących na terenie całego kraju.
Stanisław Jedlewski jest kolejną postacią, która wywarła duzy wpływ na rozkwit polskiej pedagogiki resocjalizacyjnej. Uruchomił on Zakład Naukowo - Wychowawczy (dom młodzieży osieroconej, internat, zespół szkół średnich i studium nauczycielskie). Założenia oświatowe były w nim realizowane na zasadzie harmonijnego łączenia w całość wychowania z nauczaniem i organizacją życia młodzieży w czasie wolnym. Współpracując z Grzegorzewską, zajął się problematyką osób niedostosowanych społecznie i ich resocjalizacją a także oddzielił pedagogikę resocjalizacyjną od specjalnej. Po jej śmierci został kierownikiem Katedry Pedagogiki Specjalnej z wyodrębnionym Zakładem Resocjalizacji. Powołał też Instytut profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji, którego podstawowym zadaniem było przygotowywanie kadr i objęcie opieką młodzieży trudnej. Wspólnie z Czesławem Czapówem wydał „Pedagogikę resocjalizacyjną” jako pierwsza pozycję stanowiącą w skali międzynarodowej podręcznik akademicki, który miał istotny wpływ na upowszechnienie się tzw. Warszawskiej Szkoły Pedagogiki Resocjalizacyjnej,
Czesław Czapów był głównym współorganizatorem zainicjowanego przez Jedlewskiego Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji. Za dzieło swojego życia uważał książkę „Wychowanie resocjalizujące - elementy metody i diagnostyki”, stanowiącą zarys metodyki wychowania resocjalizującego. Wychodząc z założenia, że skuteczność strategii procedury działania resocjalizacyjnego zależy nie tylko od charakteru reformowanej czynności, ale też innych czynników, odnajdywał on podobieństwa i różnice w strukturze procesów i układów psychicznych, regulacji oraz czynników charakteryzujących osoby agresywne, starał się zweryfikować tezę o frustracyjnym podłożu ich osobowości oraz tworzeniu przez nich podkultur, stanowiących atrakcję środowiskową. Opracował też i weryfikował sterowanie społeczne, będące funkcją swoistego układu wychowawczego, kryterium skuteczności tego oddziaływania, które stanowią dla osoby wychowywanej źródło reedukacyjnych doświadczeń.
Bibliografia:
Kalinowski M., Pełka J., Zarys dziejów resocjalizacji nieletnich, Wydawnictwo APS, Warszawa 2003.
Lipkowski O, Resocjalizacja, WSiP, Warszawa 1976.