PROBLEMY METODOLOGICZNE W DIAGNOZOWANIU I BADANIU MOTYWACJI
Pytanie o źródło inspiracji działań ludzkich pobudzało psychologów i zmuszało jednocześnie do opracowania metod badania motywacji.
Metoda posiada (powinna posiadać) zaplecze teoretyczne - więc metoda ma szansę być dobrą, jeśli teoria, na założeniach której została zbudowana, ma moc wyjaśniającą. Ograniczenia teorii są ograniczeniami metody.
* Jaka powinna być teoria motywacji, żeby można było nazwać ją dobrą?
Kryteria dobrej teorii motywacji wg Weinera (przywoływane na wykładach przez dr hab. Tokarz - myślę, że warto pamiętać)
Teoria motywacji:
musi być oparta na innej koncepcji niż homeostaza
musi obejmować więcej niż zasadę hedonizmu
musi obejmować szeroki zakres procesów poznawczych
powinna dotyczyć świadomego doświadczenia
musi obejmować „self”
nie może być ani zbyt ogólna ani zbyt precyzyjna
musi być oparta na powtarzalnych badaniach empirycznych
musi obejmować sekwencyjne związki przyczynowe
musi wyjaśniać zachowania racjonalne i irracjonalne przy pomocy tych samych pojęć
Moc heurystyczna - dodatkowa cecha dobrej koncepcji motywacji (Tokarz, 1999)
Teoria stawia nowe i istotne problemy lub /i proponuje nowe rozwiązania starych problemów
Teoria pozwala na wytwarzanie hipotez możliwych do weryfikacji empirycznej
Teoria ma właściwości integrujące i syntetyzujące dotychczasową wiedzę
Teoria posiada własną siatkę pojęciowa, jest spójna i niesprzeczna
Teoria wzbudza zainteresowanie ma wielu zwolenników, kontynuatorów, ale też krytyków wytwarzających konkurencyjne (czasem lepsze) propozycje teoretyczne
W rzeczywistości współistnieje ze sobą wiele propozycji teoretyczno-metodologicznych. Madsen poszukał ich cech wspólnych i różnicujących i zaproponował 4 modele motywacji w różnych ujęciach (wg Madsena; za: wykłady Tokarz):
Model homeostatyczny - zakłada, iż wszystkie procesy biologiczne (w tym także zachowanie) są determinowane przez zakłócenie „homeostazy”. Procesy biologiczne przebiegają dopóty, dopóki homeostaza nie zostanie przywrócona. Zaburzenia równowagi wytwarzają potrzebę, która z kolei determinuje ośrodkowy popęd. Ten popęd wraz z procesami poznawczymi determinuje zachowanie, które „redukuje” (zaspokaja) potrzebę, a tym samym przywraca homeostazę. Model ten można znaleźć w teoriach m.in. Cannona, Freuda lub Hulla. Model ten jest prosty i jest modelem biologicznym.
Model „podnietowy” zakłada, że niektóre bodźce zewnętrzne maja wpływ dynamizujący, tzn. determinują one stan aktywacji lub mobilizacji energetycznej organizmu, który wraz z procesami poznawczymi determinuje zachowanie. Zachowanie to często prowadzi do redukcji zewnętrznych bodźców dynamicznych, które źródło swe mają w obiektach stymulujących (motywujących obiektach bodźcowych), zwanych „podnietami”. W niektórych teoriach podniety obejmują „czynniki wzmacniające” i „obiekty spełniające”.
Dwa rodzaje podniet: pierwotne i wtórne. Podniety pierwotne mają wrodzone właściwości dynamizujące i odgrywają ogromną rolę w teoriach hedonistycznych (np. Younga, Hebba, McClellenda i Tinbergena) - bodźce zewnętrzne mają następstwa afektywne i sensoryczne, a wzbudzenie afektywne nastawia organizm ku obiektowi bodźcowemu lub przeciw niemu. Podniety wtórne mają nabyte właściwości dynamizujące i odgrywają ogromną rolę we współczesnych teoriach uczenia się. Motywacja związana z podnietą, wraz z popędem i siłą nawyku, determinuje potencjał reakcji oraz zachowanie. Najbardziej rozwiniętymi teoriami opartymi na modelu „podnietowym” są teorie Atkinsona, Lewina oraz Freuda.
Model poznawczy był zawarty w wielu dawnych teoriach percepcji i procesów poznawczych, ale nie był rozwijany jako teoria motywacji. „Tendencja do zamykania” traktowana była przez klasycznych psychologów postaci jako zmienna dynamiczna, jednak nigdy nie przybrała postaci hipotez motywacyjnych. Również pierwotne teorie Tolmana były zainspirowane przez psychologów postaci, co można zauważyć przy niektórych zmiennych np. „gotowość-znak-postać” - mieszana zmienna poznawczo-motywacyjna.
Współczesne teorie motywacji zawierają dwie nieco odmienne wersje modelu poznawczego.
Procesy poznawcze determinują procesy dynamiczne czyli mają wpływ zarówno ukierunkowujący, jak i pośrednio dynamizujący (np. teoria Festingera).
Procesy poznawcze mają własna „wewnętrzną motywację” (np. teoria Woodwoetha).
Model humanistyczny - model motywacji nie jest tu tak jasno sformułowany jak w poprzednich modelach, jednak wyróżniają go
Humanistyczna koncepcja psychologii.
Hipoteza, że istnieje specjalna klasa motywacji ludzkiej (uważana za niezdeterminowane).
Model ten występuje w teoriach Allporta, Maslowa i Moore'a.
Metody badania motywacji i procesu motywacyjnego (myślę, że szczegółowo zostaną przedstawione w opracowaniu zagadnienia nr 2 z PEiM, ale trudno to byłoby o nich nie wspomnieć):
Analiza sposobu działania - inicjatywa, innowacyjność, gromadzenie kompetencji i wiedzy, poświęcanie większej ilości czasu na pracę, sposób rozwiązywania konfliktów motywacyjnych
Dyspozycje motywacyjne - ukierunkowanie dążeń ku specyficznym celom, ogólne charakterystyki działania (zmienne osobowościowe i temperamentalne: wytrwałość, aktywność, siła i ruchliwość układu nerwowego, sumienność)
Skale oparte na wypowiedziach projekcyjnych
Metoda opracowana przez McClellanda i wsp., oparta na TAT Murray'a
Kwestionariusze:
Np. KCEL - Kwestionariusz Celów - Zaleski
Ważna ze względów metodologicznych jest kwestia motywów ukrytych i jawnych (motywacyjnych wyobrażeń o sobie samym):
po pierwsze, wyniki badań (za: Rheinberg, 2006) wskazują, że motywy mierzone za pomocą metod niejawnych (np. TAT), rzadko zgadzają się z informacjami o sobie samym, których osoba udziela np. w kwestionariuszu. Wg McClellanda w badaniach psychologicznych ludzie nie podają prawdziwych informacji dotyczących ich motywów ukrytych, dlatego że motywy te oddziaływają na zachowanie poniżej poziomu świadomych procesów.
Żadna znana metoda nie daje całościowego obrazu systemu motywacyjnego osoby - jest to główne ograniczenie metodologiczne w badaniu motywacji.
po drugie, pozostaje kwestia etyki badań motywacji - argumenty: jak przy wszystkich badaniach psychologicznych, tu może bardziej wyostrzone, chociażby ze względu właśnie na jawność/niejawność elementów procesu motywacyjnego dla samej osoby badanej