Damian Jurczyk,

Ochrona środowiska,

II rok USM

Stan poznania wybranych grup makrobezkręgowców bentosowych w rzekach południowej Polski

Stan poznania wybranych grup makrobezkręgowców bentosowych w rzekach południowej Polski

Obszar południowej Polski jest dość zróżnicowany pod względem geograficznym, rozciągają się tu: wyżyny oraz góry, z nich z kolei wypływają źródła dające początek potokom, te z kolei przechodzą w rzeki. W takich wodnych środowiskach lotycznych występują makrobezkręgowce, różnorodne ich zgrupowania i gatunki w zależności od rodzaju wcześniej wspomnianych środowisk i od istniejących tam warunków (Stańczykowska 1975, Kajak 2000).

Gastropoda

Pierwszą grupą makrobezkręgowców, która zostanie omówiona są ślimaki - Gasropoda. W poszczególnych odcinkach cieku żyją dane gatunki ślimaków. i tak w źródłach, malakofauna z reguły jest uboga. W zimnych wywierzyskach i źródłach górskich z podłożem wapiennym można spotkać Bithynella austriaca. Z kolei w bagnistych źródłach: Valvata cristata, Lymnea truncatula, L. peregra i Anisus leucostomus. Następnie w potokach górskich, ślimaki są raczej rzadkie, w odcinkach odciętych od cieku mogą żyć: Lymnea truncatula, L. peregra. Kolejno w rzekach żyją gatunki ślimaków reofilnych i limnofilnych, to ze względu na różnorodność środowiska jakim są doliny rzeczne, w ich skład wchodzą m.in.: starorzecza. Gatunki typowo preferujące prąd wodny to: Teodoxus fluviatilis, Viviparus viviparus, Valvata naticina, Lithoglyphus noticoides, Lymnea peregra i Ancylus fluviatilis (Piechocki 1979, Kołodziejczyk i Koperski 2000 ).

Ślimaki wykazują duże preferencje do makrofitów, według Strzelec (1999) najbardziej preferowaną rośliną jest Elodea canadensis, na niej występują najczęściej: Physa fontinalis, Radix peregra i Stagnicola corvus. Zaś Lymnaea stagnalis bytuje najchętniej na Myriophyllum vericilatu, a Stagnicola palustris na Phragmites Australis.

Zbiorniki zaporowe oddziałują negatywnie na faunę ślimaków, co zaobserwowano w badaniach na zbiornikach zaporowych: Kozłowa Góra na rzece Brynicy i Łąka na rzece Pszczynie. W przypadku Brynicy, poniżej zbiornika żyły pojedyncze gatunki . tj. Radix peregra w dużych liczenościach (Czekaj 1993, Strzelec 1999).

Stan poznania Gastropoda południowej Polski nie jest kompletny, gdyż obszarom górskim i wyżynnym poświęcono mniej uwagi niż nizinny, ponadto pionowy zasięg ślimaków jest słabo opisany (Piechocki 1979).

Bivalia

Podczas badań nad małżami bierze się pod uwagę różne aspekty jak: rodzaje wód, typ osadów i roślinność, zanieczyszczenia, chemizm wód, interreakcje z innymi organizmami oraz samooczyszczanie się wód (Piechocki i Dyduch-Falinowska 1993, Serafiński i in. 1999).

Poszczególne gatunki małż wykazują ukierunkowanie co do środowiska wodnego, lub też i nie - są to gatunki ubikwistyczne tj.: Unio pictorum, Pisidium casertanum i Sphaerium corneum. Do gatunków typowo rzecznych należą: Anodonta complanata, Pisidium supinum i Sphaerium rivicola (Serafiński i in. 1999).

Szczególnie dwóm gatunkom małż poświęcono wiele badań Dreissena polymorpha i Margaritifera margaritifera. Dreissena polymorpha. będąca gatunkiem obcym i inwazyjnym została znaleziona na obszarze Górnego Śląska podczas badań w strumieniu Pogoria w latach 90 (Strzelec 1999). Z kolei Margaritifera margaritifera wyginęła całkowicie z obszarów Polski, żyła w potokach tatrzańskich o bezwapiennym podłożu (Głowaciński i Nowacki 2009).

Ogólny stan poznania małży (Bivalia) Polski jest dobry, zwłaszcza Unioidae. Dobrze poznane obszary południowej Polski to: Roztocze, Górny Śląsk od końca lat 70-tych i Dolny Śląsk. Raczej słabo poznane są tereny: Jura Krakowsko-Wieluńska, Kotlina Nowotarska i tereny górskie Polski (Piechocki 1992, Piechocki i Dyduch-Falinowska 1993, Serafiński i in. 1999).

Hirudinea

Wiele przeprowadzonych badań pokazuje, iż w górnym biegu rzek występuje mniej gatunków pijawek niż w dolnym. Według Krodkiewskiej (1995) stwierdza się również brak strefowości rozmieszczenia poszczególnych gatunków Hirudinea pomiędzy przebadanymi ciekami: Pszczynka, Grabia, Supraśl, Pliszka i Ilanka. Podłoże jest jednym z najważniejszych czynników determinujących występowanie pijawek, większość żyje na podłożu kamienistym tj.; Erpobdella octoculata, Glosiphonia complanata oraz E. monostriata. Również szczególnie preferowanym podłożem przez niektóre pijawki jest podłoże antropogeniczne (Krodkiewska 1995, Kołodziejczyk i Koperski 2000).

Stan poznania pijawek (Hirudinea) Górnego Śląska jest raczej słaby, większość badań odnosi się do makrobezkręgowców dennych i epifitycznych. Przebadane rzeki Górnego Śląska to: Ruda, Brynica, Kochłówka i Gostynia (Krodkiewska 1995).

Oligochaeta

Poszczególne gatunki, rodzaje i rodziny skąposzczetów żyją w odpowiednich dla siebie warunkach. Jednym z nich jest rodzaj dna, preferują one dno muliste. Niektóre gatunki kamieniste porośnięte glonami tj.: Nais brretscheri, lub żwirowe i piaszczyste, gdzie żyje Proppapus volki. Skąposzczety bytują raczej w spokojnych wodach, choć niektóre dają sobie rade w silnym prądzie, gatunki reofilne tj.: Nais communis N. bretscheri i N. alpina posiadające zdolność pływania (Dumnicka 1976, Kasprzak i Szczęsny 1976, Allan 1998).

Skąposzczety są grupą makrobezkręgowców reagującą na zanieczyszczenia wody. Wraz ze wzrostem zanieczyszczeń pojawia się znaczna ilość gatunków z rodziny Tubificidae, niektóre z gatunków pojawiają się masowo, ponadto mogą wystąpić zakłócenia lub brak strefowości rozmieszczenia skąposzczetów wzdłuż biegu potoku bądź rzeki (Kasprzak 1976, Dumnicka 1985). Na faunę Oligohaeta oddziałują również zbiorniki zaporowe, doprowadzając do zmiany przepływu, ten z kolei modyfikuje strukturę dna i prowadzi do rozwoju makrofitów. To wszystko prowadzi do zmniejszenia populacji skąposzczetów pod względem ilościowym i jakościowym (Dumnicka 1987).

Jeśli chodzi o stan poznania fauny skąposzczetów w Polsce południowej, to zostały przebadane m.in. cieki tj.; Brynica, wysokogórskie potoki tatrzańskie, potok Prądnik-Białucha, Biała Woda, Kamionka, Dunajec i Wisła. Faunę skąposzczetów badano z względu na: antropogeniczne oddziaływania na faunę skąposzczetów, wykorzystanie w ocenie jakości wód, strefowość rozmieszczenia skąposzczetów w cieku, charakter cieku i różnorodność fauny Oligochaeta (Dumnicka 1976, Kasprzak 1976, Kasprzak i Szczęsny 1976, Dumnicka 1982, Dumnicka 1985, Krzyżanek 1986, Dumnicka 1987).

Trichoptera

Podczas badań nad fauną chruścików Karkonoszy wykazano, że wśród funkcjonalnych grup troficznych, ilościowo i jakościowo dominowały rozdrabniacze, a najuboższą grupą były zbieracze. Badano również zależność rozmieszczenia wysokościowego od liczy gatunków, okazało się, że wzrost wysokości nad poziomem morza powoduje spadek liczby gatunków. W różnych środowiskach wodnych. najwięcej gatunków specyficznych żyło w potokach, następnie w stawach i źródłach. Fauna cieków z pośród wszystkich przebadanych środowisk wodnych okazała się najbogatsza pod względem jakościowym i ilościowym (Czachorowski 1991).

Z badań Krzyżanka (1986) wynika, iż sztuczne podłoże (np. z cegieł) i budowa zapór prowadzą do wzrostu liczebności chruścików.

Jeśli chodzi o Stan poznania fauny Chruścików w Polsce południowej, do przebadanych obszarów należą m.in.: Karpaty, Karkonosze, Sudety, Roztocze, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Miechowska, srumienie Świński i Olczyski oraz Wisła (Kamler i Riedel 1959, Krzyżanek 1986, Czachorowski 1990, Czachorowski 1991, Riedel i Majecki 1994).

Ephemeroptera:

Jętki tak jak skąposzczety są wyznacznikiem jakości wód, tyle że czystych. Na ich występowanie ma wpływ wiele warunków tj.; przepływ, dobrze natleniona woda i rodzaj podłoża. Powracając do przepływu, badano dwa strumienie Świński o słabym prądzie i Olczyski o wartkim. W pierwszym strumieniu wśród Ephemeroptera dominowała Rithrogena semicolorata o słabej pozytywnej reotaksji, zaś w Olczyskim Baetis carpatica, która wykazuje silną dodatnią reotaksje.

Przebadane obszary bądź cieki to m.in.: potoki Bieszczadzkiego PN; Wisła, Brynica, Dunajec oraz strumienie Świński i Olczyski.

(Siemińska 1956, Kamler i Riedel 1959, Krzyżanek1986, Kukuła. 1991, Kasza i Krzyżanek 1993, Kukuła 1995 ).

Plecoptera

Plecoptera. generalnie zamieszkują potoki górskie i podgórskie o silnym prądzie i niskich temperaturach, są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia.

W Polsce żyje około 100 gatunków widelnic, w dorzeczy Tanwi i Wieprza na Roztoczu oznaczono 13 gatunków. Plecoptera pochodziły głównie z rodzin Nemouridae i Leuctridae, preferujące cieki podgórzy i niższych pasm górskich. Najliczniejszymi gatunkami były gatunki eurytypowe i pospolite w całej Polsce, jak i Europie tj. Nemura cinera. Większość widelnic Roztocza to gatunki nizinne tj.: Isoptena serricornis, Nemoura dubitans, Taeniopteryx nebulosa i Isopterla grammatica. Z kolei do gatunków pogórskich należą: Nemoura cambrica, Protonemura auberti i Leuctra nigra (Kittel 1992). W Polsce żyją gatunki Plecoptera, o których należy wspomnieć, są to: Brachyptera starmachi to endemit występujący jedynie w polskiej części Karpat oraz Acrynopteryx compacta jest gatunekiem holoarktycznym.

Dobrze Przebadane obszary Polski południowej to: Tatry, Beskid Zachodni, Podhale, Bieszczady i Sudety, pozostałe obszary zostały przebadane w mniejszym stopniu (Kamler i Riedel 1959, Fijałkowski i Kittel 2002).

Stan poznania poszczególnych grup makrobezkręgowców bentosowych jest różny na poszczególnych obszarach południowej Polski. M.in. Plecoptera na obszarach górskich są najlepiej poznane w całym kraju, odwrotnie jest z kolei z Gastropoda. Stan poznania makrobezkręgowców bentosowych nie odnosi się tylko do różnorodności gatunkowej, ale i do wielu nurtów badawczych m.in. antropogenicznych oddziaływań.

Również badania makrobezkręgowców bentosowych odnoszą się do całości, wtedy badane są: zależności troficzne, konkurencja, współwystępowanie danych gatunków, rodzaj podłoża, szybkość przepływu, jakość wód oraz udział procentowy poszczególnych ich grup (Stańczykowska 1975, Piechocki 1979, Dratnal i Kasprzak 1980, Kasza i Krzyżanek 1993, Kasza. i Krzyżanek 1995, Allan 1998, Fijałkowski i Kittel 2002).

Literatura:

1. Allan D. 1998. Ekologia wód płynących. PWN, Warszawa.

2. Czachorowski S. 1990. Chruściki (Trichoptera) źródeł Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Miechowskiej (Poland). Acta hydrobiol. 33: 391 - 405.

3. Czachorowski S. 1991. Chruściki (Trichoptera) Karkonoszy: przyczynek do znajomości rozmieszczenia larw. Fragmenta Faunistica. 9: 151 - 166.

4. Czekaj D. 1993. Wstępne badania nad fauna nowopowstałego zbiornika zaporowego Łąka koło Pszczyny. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. 8: 39 - 43.

5. Dratnal E. i Kasprzak K. 1980. Reakcja fauny bezkręgowców na organiczne zanieczyszczenia dobrze natlenionego potoku krasowego na przykładzie Prądnika (południowa Polska). Acta hydrobiol. 22: 263 - 278

6. Dumnicka E. 1976.Skąposzczety niektórych potoków Tatr Wysokich i Białki Tatrzańskiej. Acta hydrobiol. 18: 305 - 315.

7. Dumnicka E. 1982. Ekosystemy potokowe na terenach pastwisk górskich (Karpaty Zachodnie). Acta hydrobiol. 24: 391 - 398.

8. Dumnicka E. 1985. Ekologia niektórych wód w leśno-rolniczej zlewni rzeki Brynicy w pobliżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Acta hydrobiol. 27: 535 - 545.

9. Dumnicka E. 1987. The effect of dam reservoir on oligochaete communites in the river Dunajec (Southern Poland). Acta hydrobiol. 29: 25 - 34.

10. Fijałkowski W. i Kittel W. 2002. Widelnice - Plecoptera. PAN i Instytut Zoologii, Warszawa.

11. Głowaciński Z. i Nowacki J. 2009. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce. PAN, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

12. Kajak Z. 2000. Hydrobiologia-Limnologia. Ekosystemy Wód Śródlądowych. PWN, Warszawa.

13. Kamler E. i Riedel W. 1959. The effect of Drought on the Fauna Ephemeroptera, Plecoptera and Trichoptera of a Mountain Stream. Polskie A rchiwum Hydrobiologii. XXI: 87 - 94.

14. Kasprzak K. 1976. Materiały do fauny skąposzczetów (Oligochaeta) Ojcowskiego Parku Narodowego i okolicy - potok Prądnik-Białucha. Acta hydrobiol. 18: 277 - 289.

15. Kasprzak K. i Szczęsny B. 1976. Skąposzczety (Oligochaeta) rzeki Raby. Acta hydrobiol. 18: 75 - 87.

16. Kasza H. i Krzyżanek E. 1993. Kierunkowe zmiany zgrupowań makrofauny dennej na tle zmieniających się parametrów hydrochemicznych rzeki Wisły powyżej zbiornika Goczałkowice (Polska Południowa). Acta hydrobiol. 35: 213 - 220.

17. Kasza H. i Krzyżanek E. 1995. Charakterystyka składu ilościowego fauny dennej górnej Wisły (południowa Polska) na tle składu chemicznego wody. Acta hydrobiol. 37: 33 - 40.

18. Kittel W. 1992. Notatka o widelnicach (Plecoptera) Roztocza. Fragmenta Faunistica. 21: 345 - 350.

19. Kołodziejczyk A. i Koperski P. 2000. Bezkręgowce słodkowodne Polski. Klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii makrofauny. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

20. Krodkiewska M. 1995. Zgrupowania Pijawek (Hirudinea) Zlewni Pszczynki. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. 18: 21 - 30.

21. Krzyżanek E. 1986. The effect of the Goczałkowice dam reservoir on zoobenthos of the river Vistula (Southern Poland). Acta hydrobiol. 28: 215 - 225.

22. Kukuła K. 1991. Mayfields (Ephemeroptera) of the Wołosatka stream and its main tributes (The Bieszczady National Park, south-eastern Poland). Acta hydrobiol. 33: 31 - 45.

23. Kukuła K. 1995.Life cycles of selected species of mayfields (Ephemeroptera) of the Wołosatka and Torbowiec streams (The Bieszczady National Park, south-eastern Poland). Acta hydrobiol. 37: 213 - 224.

24. Piechocki A. 1979. Mięczaki (Mollusca). Ślimaki (Gastropoda). PWN, Warszawa. 43 - 48.

25. .Piechocki A. 1992. Mięczaki wodne (Mollusca aquatica) Roztocza. Fragmenta Faunistica. 17: 285 - 299.

26. Piechocki A. i Dyduch-Falinowska A. 1993. Mięczaki. Małże. PWN, Warszawa. 84 - 86.

27. Riedel W. i Majecki J. 1994. Chruściki (Trichoptera) Roztocza. Fragmenta Faunistica 12: 315 - 322.

28. Serafiński W., Strzelec M., Krodkiewska M., Michalik-Kucharz A. 1999. Małże (Bivalia) Górnego Śląska.I. Wyniki Badań Faunistycznych. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. 28, 5 - 13.

29. Siemińska J. 1956. Hydrobiologiczna i rybacka charakterystyka rzeki Brynicy. Polskie Archiwum Hydrobiologii. 16: 69 - 160.

30. Stańczykowska A. 1975. Ekologia Naszych Wód. WSiP, Warszawa.

31. Strzelec M. 1993. Ślimaki (Gastropoda) antropogenicznych środowisk wodnych Wyżyny Śląskiej. Uniwersytet Śląski, Katowice.

32. Strzelec M. 1999.Wpływ regulacji koryta potoku Pogoria na Faunę mięczaków. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. 28, 25 - 31.

33. Strzelec M., Michalik-Kucharz A., Krodkiewska M. i Serafiński W. 1999. Zgrupowania ślimaków (Gastropoda) w rzece Brynicy i Zbiorniku Kozłowa Góra. Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. 27, 35 - 44.

---