POSTAWY RODZICIELSKIE I STYLE WYCHOWANIA

Na kształtowanie się osobowości dziecka pierwszy, największy i podstawowy wpływ ma rodzina. Środowisko to powinno być trwałe i nierozerwalne, ale w niektórych wypadkach ulega rozbiciu przez rozwód, separację lub śmierć.

Psychospołeczne oddziaływania rodziców na swoje dzieci mają rozległy zasięg i wpływ na poszczególne sfery, takie jak: motoryka, rozwój funkcji poznawczych, społecznych, osiągnięcia szkolne, na samoocenę itp.

Postawy rodzicielskie mają różnoraki wpływ na dzieci. Wyróżniamy postawy prawidłowe - „zdrowe” oraz negatywne - „chorobotwórcze”. Pierwsze postawy mają pozytywny wpływ na psychospołeczny rozwój dziecka, jednak te drugie wpływają ujemnie, a nawet mogą być przyczyną nerwic.¹

M. Ziemska pisze, że w literaturze nie ma jednoznacznej definicji postaw rodzicielskich. Autorzy precyzują to pojęcie z różnych punktów widzenia. Przyjmę w swojej pracy kontekst M. Ziemskiej, która o postawach rodzicielskich wyraża się jako „...występującą u rodziców tendencję do odczuwania dziecka, myślenia o nim i zachowania się - werbalnego lub niewerbalnego - w pewien określony sposób, wobec niego”², autorka, przyjmując postawę T. Tomaszewskiego, podkreśla dalej, iż każda postawa zawiera w sobie trzy elementy: uczuciowy, myślowy oraz element działania.³

Możemy wyróżnić wiele typologii postaw rodzicielskich (szczególnie chodzi tutaj o matki), przyjmując za Makarovičem:

* typ monarchiczny - gdzie władza rodzicielska znajduje się w "rękach" matki, ale zarówno jest to władza życzliwa,

* typ demokratyczny - dziecko ma prawo do dużej niezależności, ale w sytuacji trudnej, może liczyć na pomoc matki,

* typ tyraniczny - matka ma dużą władzę, przez co dziecko nie może spełniać swoich pragnień; matka wykorzystuje dziecko jako narzędzie dzięki, któremu może osiągać własne cele,

* typ anarchiczny - matka nie przejmuje się sytuacją swojego dziecka, dlatego zezwala mu na dużą niezależność; dziecko nie może liczyć na pomoc w sytuacji trudnej.

Rys. 1 Typy postępowania macierzystego według Makaroviča (źródło: Ziemska M.: Rodzina i dziecko, Warszawa 1986, s. 175)

przewaga władzy matki

typ typ

tyraniczny monarchiczny

nieprzychylna przychylna

przewaga przewaga

sankcji nagród

typ typ

anarchiczny demokratyczny

przewaga władzy dziecka

M. Ziemska prezentuje własne zestawienie postaw rodzicielskich, które dzieli na właściwe i niewłaściwe. Do właściwych postaw rodzicielskich zalicza:

* akceptację - czyli przyjęcie - kochanie dziecka niezależnie od jego możliwości, dysfunkcji, usposobienia, osobowości, trudności; rodzice akceptujący nie ukrywają przed dzieckiem swoich uczuć, okazują mu miłość i tolerancję; starają się zaspokoić potrzeby dziecka, dają mu poczucie bezpieczeństwa, uznania i kochają je za to, że jest;⁴ w sytuacji gdy dziecko zachowuje się nagannie, upominają je i dają do zrozumienia, że to co robi w tej sytuacji jest złe, jednak nie dopuszczają do dziecka uczucia, że zła jest jego cała osobowość;⁵

* uznanie praw dziecka w rodzinie jako równych - rodzice akceptują i ustosunkowują się do aktywności dziecka, zawsze mają na względzie jego poziom rozwoju i umiejętności; opiekunowie nie stosują kar i wymuszeń, ale tłumaczą dziecku, wyjaśniają mu co jest dobre i pożądane, w takiej atmosferze rodzinnej dziecko ma zapewniony odpowiedni zakres swobody i indywidualności;⁶

* współdziałanie z dzieckiem - świadczy o tym, iż rodzice świadomie wciągają dziecko do życia rodzinnego, mając przy tym na względzie jego możliwości rozwojowe; rodzice są aktywni w nawiązywaniu kontaktu i we współdziałaniu z dzieckiem; rodzice są gotowi pomóc, wyjaśnić dziecku, ale także uczą je samodzielności i umiejętności poszukiwania;⁷

* rozumna swoboda - rodzice utrzymują autorytet oraz kierują dzieckiem, ale równocześnie dają mu poczucie swobody i pozwalają na samodzielną zabawę z dala od nich;⁸

Do grupy postaw niewłaściwych autorka zalicza:

* postawa nadmiernie wymagająca - rodzice pragną mieć idealne dziecko, co prowadzi do tego, iż nie liczą się z jego potrzebami oraz możliwościami; tacy opiekunowie stale krytykują, poprawiają oraz uzupełniają dziecko; wychowanek traktowany jest z pozycji autorytetu bez jakichkolwiek praw;⁹

* postawa unikająca - rodzice mało interesują się dzieckiem i jego problemami, często zaniedbują nawet podstawowe - biologiczne potrzeby; kontakt z dzieckiem jest pozornie dobry i maskowany poprzez obdarowywanie dziecka wieloma prezentami; zauważyć można niedbałość o bezpieczeństwo, niekonsekwencję w stawianych wymaganiach; nie angażuje się dziecka do spraw życia rodzinnego;

* postawa nadmiernie chroniąca - rodzice w każdej sytuacji życiowej znajdują zagrożenie dla dziecka i starają się je przed nim uchronić, w ten sposób paraliżują oni wszelką samodzielną działalność dziecka; dziecko uważane jest za wzór doskonałości i wychowywane jest bezkrytycznie; rodzice ulegają dziecku za każdym razem i spełniają jego każde życzenie;

* postawa odtrącająca - rodzice są niechętni lub nawet wrodzy względem swojego dziecka, żywią wobec niego uczucie rozczarowania i zawodu; rodzice demonstrują zachowania negatywne i otwarcie krytykują wychowanka, stosują surowe kary zastraszenia, nakazy, zakazy wobec dziecka; opiekunowie zupełnie nie tolerują jego wad i nie biorą pod uwagę stopnia rozwoju; ¹⁰

Rys. 12 Model typologii postaw rodzicielski właściwych i niewłaściwych (źródło: M. Ziemska: Postawy rodzicielskie. Warszawa P. W. "Wiedza Powszechna" 1973, s. 60)

Odtrącająca Nadmiernie

wymagająca

Postawy rodzicielskie pozwalają także na wyróżnienie stylów wychowania. Baumrind na podstawie przeprowadzonych badań i obserwacji, wyróżnił trzy style wychowawcze: permisywny, autorytarny oraz autorytatywny. Maccoby zgadza się z tą teorią, ale dopisuje jeszcze jeden styl - czwarty, a mianowicie: zaniedbujący.¹¹

Charakterystykę poszczególnych stylów przedstawia poniższy rysunek.

Rys. 13 Style rodzicielskie oraz wynikające z nich zachowania dzieci i rodziców (źródło: E.Filipiak: Konteksty rozwoju..., Bydgoszcz 2002, s. 54)

„Otoczenie (w sensie szerokim) jest niezwykle ważnym kontekstem dla rozwoju języka dziecka. Jakość mowy ujawnia się przez dziecko, jego styl komunikacji jest efektem rozwoju w określonym kontekście społeczno - historycznym, w określonej przestrzeni społecznej.”¹²

Badania dowiodły, iż dzieci wychowywane w gorszych warunkach środowiskowych, wyraźnie ustępują pod względem dynamiki i poziomu rozwoju dzieciom ze środowisk o lepszych warunkach, co głównie wiąże się z poziomem opieki oraz dobrym odżywianiem.¹³

Należy także pamiętać, iż czynnikami wpływającymi na rozwój dziecka, są również czynniki genetyczne. Czynniki te to właściwości, które otrzymujemy od rodziców już w momencie poczęcia. Trzeba sobie również zdawać sprawę, że „...określony zestaw genów przekazany dziecku kształtuje się również pod wpływem czynników środowiskowych i stanowi jakby sumę doświadczeń poprzednich pokoleń. Tak, więc czynniki genetyczne są w pewnym stopniu wyrazem odległych wpływów środowiskowych.” ¹⁴

Podsumowując dotychczas zebrane informacje, możemy stwierdzić, iż rodzina jest podstawowym środowiskiem kształtowania się mowy dziecka. „...Rozwój funkcji mowy przebiega naturalnie, w związku z różnymi sytuacjami życia codziennego. Rola rodziny w kształtowaniu się mowy dziecka jest, więc szczególna i niepowtarzalna. Jednak wiele rodzin nie pełni jej w sposób właściwy. Na uwagę zasługują dwie skrajne postawy rodzicielskie: zbytniego liberalizmu i nadmiernego rygoru.”¹⁵ W rodzinie, w której przejawia się postawa zbytniego liberalizmu, nie koryguje się wad wymowy małego dziecka, a wręcz przeciwnie, utrwala się je w znacznym stopniu. W drugim przypadku, dziecko narażone jest na wiele sytuacji stresowych i w związku z tym rozwój mowy jest opóźniony.¹⁶

¹ Ziemska M.: Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka. W: Rodzina i dziecko. Red Ziemska M., Warszawa PWN 1968

² Tamże, s. 168

³ Tamże

⁴ Ochmański M., op. Cit.

⁵ Ziemska M.: Postawy rodzicielskie. Warszawa P. W. "Wiedza Powszechna" 1973

⁶ Ochmański M., op. Cit.

⁷ Ziemska M., op. Cit.

⁸ Tamże

⁹ Tamże

¹⁰ Ochmański M., op. Cit.

¹¹ Filipiak E., op. Cit.

¹² Tamże, s. 122 - 123

¹³ Kopczyńska-Sikorska J.: Czynniki wpływające na rozwój dziecka. W: ”Wychowanie w przedszkolu” nr

1/2000, s. 12 - 16

¹⁴ Tamże

¹⁵ Dąbkowska A.: O mowie dziecka raz jeszcze... . W: ”Wychowanie w przedszkolu” nr 9/2000, s. 558 - 559

¹⁶ Tamże

Akceptacja Uznanie

praw

Unikająca Nadmiernie

chroniąca

Współdziałanie Rozumna swoboda

ZACHOWANIA DZIECI

ZACHOWANIA RODZICÓW

STYL RODZICIELSKI

Dzieci są bardziej niezadowolone, wycofują się, nieufne, zmienność nastrojów, agresja wobec rówieśników, nieposłuszeństwo, brak spontaniczności.

STYL AUTORYTARNY

Metoda wychowania polega na kontrolowaniu zachowań i postaw dzieci tak, aby odpowiadały one surowym zasadom dotyczącym zachowania;

Wychowanie: odrzucające, niewrażliwe, skoncentrowane na rodzicu, wymagające, kontrolujące

Rodzice starają się kontrolować zachowania i postawy dzieci, podporządkowują je ścisłym regułom, posłuszeństwo, szacunek dla autorytetu, tradycji i ciężkiej pracy stanowi wartość priorytetową w wychowaniu;

Metodą wychowania jest karanie, nie dyskutują z dziećmi o swoich przyjętych standardach, bardziej izolują się, kontrolują, są mniej ciepli, za to bardziej wymagający, sprawują silną kontrolę nad zachowaniem dziecka.

Dziecko jest: niezależne, towarzyskie, asertywne, współpracujące z rodzicami, zadowolone, nastawione na sukcesy, samokontrolujące się, ufne we własne siły, eksplorujące.

Rodzice ustalają stałe zasady i standardy, są kochający i konsekwentni, szanują decyzje swoich dzieci, oczekują od dzieci zachowań odpowiednich do wieku i zdolności, respektują opinię dziecka, wyjaśniają swoje decyzje.

STYL AUTORYTATYWNY

Kierowanie aktywności dzieci poprzez ustalenie reguł i standardów przy jednoczesnej skłonności do dyskutowania z dzieckiem na temat i uzasadnień;

Wychowanie: akceptujące, wrażliwe, skoncentrowane na dziecku, ale jednocześnie konsekwentne, wymagające i kontrolujące.

ZACHOWANIA DZIECI

ZACHOWANIA RODZICÓW

STYL RODZICIELSKI

Dziecko nie ufa we własne siły, jest zadowolone i pozytywne, ale niedojrzałe, brak kontroli impulsów, brak odpowiedzialności społecznej.

STYL PERMISYWNY

Stawianie dziecku niewielu wymagań;

Wychowanie: akceptujące, wrażliwe, skoncentrowane na dziecku, ale nie wymagające i nie kontrolujące.

Rodzice stawiają dzieciom mało wymagań, pozwalają na kierowanie własnym zachowaniem, rzadko stosują kary, unikają sprawowania kontroli, kochający, wrażliwi, nie stawiają wiele wymagań.

Rodzice narzucają nieliczne ograniczenia, dostarczają niewiele uwagi, wsparcia zainteresowania, zajęci są własna aktywnością, nie są zaangażowani w sprawy dzieci, unikają komunikacji dwukierunkowej.

Dzieci nie uczestniczą efektywnie w zabawie, nadmiernie wymagające, nieposłuszne, tendencje do zmiany nastroju, trudności z koncentracją, niski próg pobudzenie, słaba koncentracja emocjonalna.

STYL ZANIEDBUJĄCY

Wychowanie: nie wymagające, nie kontrolujące, odrzucające, niewrażliwe, skoncentrowane na rodzicu.

---