Mirosława Grabowska Socjologia religia: problemy stare i nowe

IV. Czy sekularyzacja?

1. Pojęcie sekularyzacji (od późnołac. saecularis - świecki) oznaczało

1. pierwotnie: przejście osoby duchownej z zakonu do kleru diecezjalnego, świeckiego, funkcjonującego “w świecie” lub przejście osoby duchownej do stanu świeckiego;

2. w kończącym wojnę trzydziestoletnią Pokoju Westfalskim z 1648 r. terminem sekularyzacja określono przejęcie terytoriów kościelnych przez władzę świecką; w takim znaczeniu użyty on został w Polsce na oznaczenie przejęcia dóbr zakonu jezuitów przez Komisję Edukacji Narodowej w 1773 r.; w tym znaczeniu pojęcie to używane jest do dziś dla określenia przejęcia własności kościelnej przez władze świeckie.

3. złożony proces ograniczania zakresu działania religijnych instytucji, spadku religijnych praktyk i wierzeń, słabnięcia religijnych znaczeń i uzasadnień (w języku polskim proces ten określany bywa także mianem laicyzacji, zeświecczenia lub dechrystianizacji) i/lub pojawiania się nowych form religijności. Takie rozumienie sekularyzacji zakłada substancjalną, a nie funkcjonalną definicję religii (religia jako odnoszące się do sfery nadprzyrodzonej wierzenia, praktyki i instytucje, a nie jako dowolny zbiór wierzeń i działań spełniających określone funkcje społeczne) i takież rozumienie przyjmuje większość omawianych autorów.

2. Początki socjologicznego myślenia o sekularyzacji:

1. Auguste Comte (1798-1857), Karol Marks (1818-1883), Herbert Spencer (1820-1903) - wszyscy oni sądzili, że religia stopniowo, wraz z rozwojem społeczeństw, będzie traciła na znaczeniu.

2. E. Durkheim (1858-1917), M. Weber (1864-1920), T. Parsons (1902-1979).

3. Teorie sekularyzacji lat 60.:




1. Th. Luckmanna „niewidzialna religia”

2. P. L. Berger

3. B. R.Wilson

4. D. A. Martin

5. R. K. Fenn

6. R. N. Bellaha civil religion

4. Wspólny rdzeń teorii sekularyzacji:

• wyodrębnianie się i instytucjonalizacja religii oraz

• autonomizacja instytucji niereligijnych, które zaczęły funkcjonować niezależne od kryteriów religijnych (np. ekonomia zaczyna funkcjonować w racjonalny, podyktowany logiką pieniężno-rynkową sposób);

• zmiana społecznego ulokowania i funkcji religii: (i) religia prywatyzuje się, bowiem jednostka funkcjonuje w wielu sferach, więc musi skonstruować swoją własną interpretację świata, która może, ale nie musi zawierać treści religijnych, ale (ii) przenika instytucje świeckie, manifestując się np. w sferze ekonomicznej poprzez "duszę kapitalizmu", a w sferze politycznej jako civil religion.

• wyłanianie się religijnego pluralizmu: wraz z zaprzestaniem popierania przez władze polityczne autorytetu religii, monopol religii ustępuje miejsca wielu współzawodniczącym wyznaniom, (jak to ma miejsce w USA).

• proces racjonalizacji związany z wyłonieniem się nauki, która oferuje nową interpretację świata rywalizującą ze światopoglądem religijnym (np. Kopernikańskie uniwersum zastąpiło kosmologię z centralnie ulokowaną Ziemią), co prowadzi do kwestionowania religijnego światopoglądu i braku wiary.

Brak wiary wyjaśnia się wskazując atrakcyjność naukowego poglądu na świat i współzawodnictwo różnych religii, które pozwala jednostce na dystans wobec religijnych światopoglądów i ewentualne odrzucenie ich wszystkich. Sekularyzacja nie oznacza jednak zaniku religii. Stwierdza to Wilson, Luckmann dowodzi, że religia nie zanika, lecz staje się niewidzialna, a Bellah - że przybiera postać civil religion. Także Berger i Finn wskazują prywatne formy religii, które nie zanikają i wydają się dobrze przystosowane do zróżnicowanej, racjonalnej współczesności.

5. Mierzenie procesu sekularyzacji:

od “miar” czysto ilościowych (odsetek PKB przeznaczany na instytucje religijne, liczba kościołów) poprzez liczbę księży oraz zarządzanych przez kościoły szkół, szpitali itp., poprzez odsetki wierzących i praktykujących (uczestniczenie we Mszy św., pielgrzymki, chrzty, śluby itd.), aż po wskaźniki antropologiczne i psycho-społeczne (pochodzące z obserwacji i pogłębionych wywiadów jak obyczajowość religijna, znaczenie religijności etc). Wszystko to odnosi się głównie do religii zinstytucjonalizowanych. Dlatego w tradycji Luckmannowskiej nie mówi się o zaniku, lecz o zmianie religii i wskazuje nowe jej formy: ruchy odnowy religijnej, niektóre inne ruchy społeczne, jak np. ekologiczno-mistyczne czy New Age, czy astrologię, które są eklektyczne i w nikłym stopniu zinstytucjonalizowane. Zwraca się również uwagę na obecność religii w mediach.

6. Kwestionowanie tezy sekularyzacyjnej (od lat 80.)

(a) M. Douglas

(b) J. Casanovy teza o de-prywatyzacji religii

Casanova J., Public religions in the modern world. Chicago: University of Chicago Press 1994.

Casanova J., Religie publiczne w nowoczesnym świecie. Tłumaczył Tomasz Kunz. Kraków: Nomos 2005

7. „Odwrót”? Krytyka różnych wersji teorii tezy sekularyzacji

„Świat dzisiaj, z pewnymi wyjątkami (...), jest tak samo namiętnie religijny, jak był kiedyś, a w niektórych miejscach nawet bardziej niż kiedyś. To znaczy, że cały dorobek (...) oznaczony etykietą `teorii sekularyzacji' jest zasadniczo błędny.” Autor tych słów to jeden z twórców i herold teorii sekularyzacji - Peter Berger. A badacze młodszego pokolenia, Rodney Stark i Roger Fink, nawołują do pogrzebania tezy sekularyzacyjnej: „Po blisko trzech wiekach przepowiedni całkowicie chybionych i nietrafnego przedstawiania zarówno przeszłości, jak i teraźniejszości, wydaje się, że nadszedł czas, by pogrzebać doktrynę sekularyzacji w grobowcu chybionych teorii i wyszeptać nad nią requiescat in pace.”

1. Perspektywa socjologiczna:

• teoria utraty wiary (Max Weber; Peter Berger, Brian Wilson i David Martin)

• teoria utraty przez religię funkcji (Emil Durkheim; Thomas Luckmann, Karel Dobbelaere i Wolfgang Jagodzinski, Pippa Norris i Ronald Inglehart)

1. Perspektywa socjologiczno-instytucjonalna - teoria prywatyzacji religii i jej krytycy (Mary Douglas i Jose Casanova)

2. Perspektywa instytucjonalna - teoria przegranej przez religię rywalizacji na rynku (Stephen Warner, Roger Finke i Rodney Stark)

8. Przypadek Polski

Zwolennicy teorii sekularyzacji uważają żywotność religijności w Polsce za przejściową: “Religia może więc stać się zastępczą formą polityki, ale utrzymująca się żywotność religii w takich okolicznościach jest sztucznie podtrzymywana przez panującą, polityczną, etniczną czy regionalną sytuację. Kiedy warunki się zmieniają, ogólny przebieg sekularyzacji powoduje rosnące oddzielenie religii od innych instytucji...” Krytycy teorii sekularyzacji uważają żywotność religijności w Polsce za argument przeciwko teorii sekularyzacji.

9. Pojęcie sekularyzacji - zdaniem niektórych teoretykow i badaczy - obejmuje lub powinno obejmować nie tylko złożony proces ograniczania zakresu działania religijnych instytucji, spadku religijnych praktyk i wierzeń, słabnięcia religijnych znaczeń i uzasadnień, ale także pojawianie się nowych form religijności (nawiązujących do prywatyzacji religii i wyłaniania się religijnego pluralizmu). Takie nowe, bardziej zindywidualizowane i świadomie wybrane formy religii wydają się dobrze przystosowane do zróżnicowanej, racjonalnej współczesności.

10. Nowe formy to ruchy, grupy, wspólnoty religijne lub odnowy religijnej.

11. Wolność religijna a pluralizm religijny - typologię możliwych sytuacji przedstawia poniższa tabela:

Tabela 1. Pluralizm religijny a wolność religijna

	Poziom strukturalnego pluralizmu religijnego
Poziom wolności religijnej:	Wysoki	Średni	Niski
Wysoki	USA		Polska
Średni
Niski			kraje islamskie

12. Odnowa religijna w Polsce

• obserwowana od połowy lat 70.

• niektóre jej formy zostały do Polski zaimportowane z krajów Zachodu (USA, Francja, Hiszpania i Włochy)

• pojawieniu się i rozwojowi ruchów religijnych towarzyszył - od początku lat 90., gdy stało się to możliwe - proces ich instytucjonalizacji w ramach Kościoła na poziomie krajowym, a od 1996 r. także na poziomie diecezjalnym.

• księża parafialni badani przez ISP w 2002 r. wskazali następujące ruchy i wspólnoty działające w ich parafiach:

Ruch Światło-Życie - 48% ,

wspólnoty różańcowe - 31%,

Odnowa w Duchu Świętym - 25%,

Liturgiczna Służba Ołtarza - 16%,

Przymierze Rodzin - 13%,

Neokatechumenat - 10%,

Rodziny Nazaretańskie - 9,5%.

Dwie najpopularniejsze formy odnowy religijnej mają rodzime pochodzenie (Ruch Światło-Życie wywodzi się z ruchu oazowego zainicjowanego w 1954 r. przez ks. Franciszka Blachnickiego, a wspólnoty różańcowe należą do tradycyjnego repertuaru polskiego katolicyzmu). Formy zaimportowane - Odnowa w Duchu Św. czy Neokatechumenat - po ćwierćwieczu obecne są w co czwartej i co dziesiątej parafii. W badaniach sondażowych przynależność do grup i wspólnot religijnych deklarowało niemal 8% w 1991 r. i niemal 10% w 1998 r., co nie jest to mało.

2

---