UWARUNKOWANIA SUROWCOWE GÓRNICTWA I HUTNICTWA CYNKU I OŁOWIU.

TRADYCJE, ROZWÓJ I PRZYSZŁOŚĆ W WARUNKACH POLSKIEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ.

Tradycyjnym obszarem występowania złóż rud cynku i ołowiu o znaczeniu przemysłowym jest północne i północno-wschodnie obrzeżenie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Występujące tu złoża związane są z formacją skał węglanowych obszaru śląsko-krakowskiego. W obszarze tym wyróżnia się rejony: chrzanowski, olkuski, bytomski i zawierciański. Złoża rud cynkowo - ołowiowych zlokalizowane są głównie w rejonie Tarnowskich Gór i Bytomia oraz Chrzanowa, Olkusza i Zawiercia. Okruszcowanie o charakterze złożowym wykazują ponadto utwory wapienia muszlowego i retu w rejonie Myszkowa, a w rejonie Olkusza i Zawiercia okruszcowane są czasem utwory dewonu. Na monoklinie przedsudeckiej występują koncentracje cynku i ołowiu towarzyszące rudom miedzi. Nieopłacalność przewożenia rud na większe odległości , a także duże zużycie energii elektrycznej w ostatniej fazie przetwarzania, spowodowało, że huty zlokalizowano w centrum konurbacji górnośląskiej oraz w rejonie wydobycia rud. Huty zlokalizowane są w Miasteczku Śląskim, Bukownie.

Główne złoża rud cynku i ołowiu występują w skałach węglanowych środkowego triasu, a zwłaszcza w dolomitach kruszconośnych. Mineralizacja siarczkami cynku i ołowiu występuje w skałach wieku od dewonu po jurę. Niekiedy można wydzielić 2 - 3 poziomy rudonośne. Najczęściej rudy występują w spągowych częściach dolomitu kruszconośnego w formie ławic lub pseudopokładów o grubości od kilkunastu cm do kilkunastu m. Niekiedy rudy występują w formie soczew i gniazd, bądź też okruszcowanie zaznacza się wzdłuż szczelin tektonicznych. Zawartość cynku i ołowiu w złożu waha się w szerokich granicach od 2 do 10 % i więcej. Najniższa zawartość dopuszczalna wynosi dla rud cynku i ołowiu 4,5%. Zwykle jednak eksploatuje się rudy zawierające 5% cynku i 1% ołowiu. Złoża rud cynku i ołowiu odznaczają się prostym składem mineralnym. Głównymi minerałami towarzyszącymi złożom są siarczki cynku, ołowiu, żelaza. Siarczki cynku reprezentowane są głównie przez sfaleryt, siarczki ołowiu to przede wszystkim galena. Siarczki żelaza ujawniają się jako piryt, markasyt i melnikowit. Najważniejsze pierwiastki zazwyczaj towarzyszące rudom to kadm (300-400 g/t), srebro (10-20 g/t), tal (45-300 g/t), german i inne. W skali regionalnej zaznacza się pewne zróżnicowanie stosunku zawartości cynku do ołowiu. W złożach położonych w centrum obszaru rudonośnego obserwuje się przewagę zawartości cynku nad ołowiem.

Warunki wydobycia rud Zn - Pb są znacznie lepsze niż np. rudy miedzi, ponieważ złoża zalegają na niewielkiej głębokości, sięgającej 60 - 400 m, są regularne i charakteryzują się dużą miąższością - wielkość ciał rudnych waha się od kilku metrów do kilkuset metrów.

Tradycje górnictwa cynkowo - ołowianego w Polsce są znacznie starsze niż tradycje górnictwa węgla kamiennego. Za kolebkę górnictwa cynkowo - ołowianego uważa się okolice Tarnowskich Gór. Najstarsza źródłowa informacja o górnictwie na Górnym Śląsku pochodzi z 1136 r. Jest to bulla protekcyjna papieża Innocentego II, wzmiankująca o wydobywaniu rud żelaza, rud srebra i ołowiu w rejonie Bytomia. W XII wieku rudy Zn - Pb wydobywano także w Piekarach Śląskich i Bobrownikach. W XIII wieku prowadzono eksploatację ołowiu w okręgu Bytomia i Olkusza. W XIV i XVI wieku górnictwo okręgu olkuskiego przeżywało okres rozkwitu; Polska należała wówczas do największych producentów ołowiu w skali światowej. Pod koniec średniowiecza górnictwo upadło. W XVI wieku Tarnowskie Góry i Bytom były dużym ośrodkiem wydobywania rud. W 1561 r. pozyskano tu ołów o wartości 13 tys. cetnarów. Pierwsza huta ołowiu i srebra powstała w 1786r. w Strzybnicy koło Tarnowskich Gór.

Z inicjatywy Friedricha Wilhelma von Redena w 1784 r. w Bobrownikach zbudowano kopalnie kruszców ołowiu i srebra Fryderyk (Friedrichsgrube), w tym czasie powstały także kopalnie galmanu w Stolarzowicach i Szarleju. Pod koniec XVIII wieku nastąpił postęp w produkcji cynku. W 1798 r. piec do odzysku cynku z rudy uruchomiono w Wesołej koło Mysłowic, a pierwsza huta cynku, z nowoczesnym piecem, powstała w 1808 r. w Chorzowie. W ciągu całego XIX Polska zajmowała w produkcji cynku jedno z czołowych miejsc na świecie. W 1904 r. wydobyto 587 888 t rudy cynku i 56 079 t rudy ołowiu. Z chwilą przejęcia przez Polskę w 1922 r. części Górnego Śląska, w trójkącie Gliwice - Mysłowice - Tarnowskie Góry było 8 kopalń rudy cynku i ołowiu, 15 hut cynku (m.in. w Szopienicach, Bogucicach, Radzionkowie, Bytomiu) i 2 huty ołowiu (Strzybnica, Dąbrówka Mała). Do początku lat 30. Polska zajmowała 3 miejsce w światowej produkcji cynku (po USA i Belgii), natomiast latach 1970 - 1975 - po Kanadzie, USA, ZSRR i Australii. W 1970 roku połowa wydobycia przypadała na rejon bytomski i połowa na rejony olkuski i trzebiński. Od początków XVI wieku do roku 1994 wydobyto - częściowo według szacunkowych danych - 20,8 mln t cynku i 5,3 mln t ołowiu.

Górnictwo rud cynkowo - ołowiowych na Górnym Śląsku zostało zaniechane w końcu XX wieku. Ostatnią kopalnię cynkowo - ołowiową na Górnym Śląsku (Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich) zamknięto w 1990 r. Kopalnie czynne znajdują się w Małopolsce, koło Olkusza (Olkusz - Pomorzany) i do niedawna koło Chrzanowa (Trzebionka). W roku 2010 nastąpiło zakończenie wydobycia rud Zn-Pb w ZG „Trzebionka” S.A., natomiast w drugim ZG „Bolesław” S.A. ma to nastąpić w roku 2015. Zasadniczym powodem jest sukcesywne wyczerpywanie się złóż. W obszarze śląsko-krakowskim w ostatnim pięćdziesięcioleciu zasoby rud cynku i ołowiu ulegały dużym zmianom. Obecnie eksploatowane są złoża olkuskie (Olkusz i Pomorzany) przez ZGH „Bolesław” S.A., oraz do niedawna chrzanowskie przez ZG „Trzebionka” S.A. Wydobycie rud cynku i ołowiu w Polsce w latach 1989 - 2008 utrzymywało się na niemalże tym samym poziomie - ok. 5 mln t. Jednak w 2009 r. nastąpił spadek wydobycia, które wyniosło 2 349 tys. ton rudy, zawierającej 89 tys. ton cynku i 34 tys. ton ołowiu z powodu zakończenia eksploatacji złoża Balin - Trzebionka.

Zakłady Górniczo - Hutnicze „Bolesław” produkują średnio 2 730 tys. t rudy w roku. Ruda wydobywana jest ze złóż soczewkowych zalegających do 140 m pod ziemią. Problemem kopalni jest dopływ wód gruntowych do wyrobisk podziemnych - 270 m³/min.

Kopalnia Trzebionka należała do ZG Trzebionka S.A. (ZGT) Jej zamknięcie jest zarazem zakończeniem kilkusetletniej eksploatacji w chrzanowskim okręgu górnictwa rudnego. W okresie maksymalnej produkcji, w latach 90. i na początku XXI wieku, była to jedna z największych podziemnych kopalni rud cynku i ołowiu na świecie. Wielkość jej wydobycia przekraczała wtedy 2,3 mln t/rok. Eksploatacja prowadzona była się na gł. ok. 200 m.

Huty cynku i ołowiu znajdują się w Miasteczku Śląskim, Bukownie. Huta Metali Nieżelaznych „Szopienice” w Katowicach została zamknięta. Zdolność produkcyjna hut jest wykorzystywana tylko częściowo ponieważ produkcja cynku zmalała. Huta Cynku „Miasteczko Śląskie” jest spółką akcyjną. W HCM S.A. Skupia się 40% krajowej produkcji cynku oraz 50% krajowej produkcji ołowiu. ZM "Silesia" Spółka Akcyjna  w 2007 roku w ramach konsolidacji grupy cynkowo-ołowiowej połączyła się z Hutą Oława ( Katowice i Świętochłowice - Lipiny). Ołów jest odzyskiwany ze zużytych akumulatorów w bytomskich zakładach „Orzeł Biały” oraz towarzyszy rudom miedzi. W  roku 2009 w KGHM Polska Miedź S.A. wyprodukowano 24,1 tys. ton ołowiu.

W produkcji cynku Polska odgrywa coraz mniejszą rolę; utrzymuje natomiast 6 pozycję wśród producentów ołowiu.

Kierunki polskiego eksportu i importu cynku (ogółem) w 2009 roku

IMPORT				EKSPORT
Lp.	Kraj	Ilość tys. t	Wartość tys. PLN	Lp.	Kraj	Ilość tys. t	Wartość tys. PLN
	Świat (ogółem)	171,19	362705		Świat (ogółem)	144,12	559426
1	Australia	37,64	48818	1	Bułgaria	26,21	42948
2	Kanada	24,81	26726	2	Niemcy	23,38	96937
3	Niemcy	21,59	48937	3	Włochy	23,23	115650
4	Wielka Brytania	18,17	15585	4	Słowacja	15,12	80445
5	Rumunia	11,36	21569	5	Czechy	14,81	71806

Źródło: Państwowy Instytut Geologiczny

Kierunki polskiego eksportu i importu ołowiu (ogółem) w 2009 roku

IMPORT				EKSPORT
Lp.	Kraj	Ilość tys. t	Wartość tys. PLN	Lp.	Kraj	Ilość tys. t	Wartość tys. PLN
	Świat (ogółem)	33,88	176974		Świat (ogółem)	114,37	395533
1	Szwecja	8,75	48435	1	Chiny	36,11	71526
2	Rumunia	6,88	35368	2	Czechy	17,32	85975
3	Ukraina	4,17	20981	3	Niemcy	17,14	67333
4	Czechy	2,93	14564	4	Rumunia	11,72	45732
5	Niemcy	2,81	16367	5	Bułgaria	9,99	18803

Źródło: Państwowy Instytut Geologiczny

Zapotrzebowanie pokrywane jest również importem koncentratów. Znaczna część produkcji cynku i ołowiu przeznaczana jest na eksport. W 2009 r. import cynku wyniósł ok. 171 tys. ton i był niższy o ok. 16 % w stosunku do roku poprzedniego, a eksport zmalał o ok. 5,4 % tj. do 144,1 tys. ton. Import ołowiu wyniósł 33,88 tys. ton i był niższy o ok. 11 % w stosunku do 2008 r. Zanotowano natomiast niewielki wzrost eksportu ołowiu (ok. 2,2 %).

Perspektywy rud cynku i ołowiu na Górnym Śląsku

Górnictwo rud Zn - Pb znalazło się wraz z początkiem bieżącego stulecia w schyłkowych okresie swojej działalności. Jedynym czynnym obecnie zakładem górniczym jest kopalnia Olkusz - Pomorzany. Możliwe do zagospodarowania w przyszłości są rozpoznane wierceniami złoża rejonu olkuskiego i zawierciańskiego. Górnictwo Zn - Pb na obszarze Tarnowskich Gór zostało zaniechane. Wyczerpujące się zasoby złóż olkuskich wskazują na rychłe i całkowite przestawienie się hutnictwa na produkcje cynku i ołowiu z rud i koncentratów importowanych. Złoża niezagospodarowane to w przewadze złoża o niewielkich zasobach niskiej jakości rudy i o trudnych warunkach geologiczno - górniczych. Zastosowanie nowych zasad dokumentowania niezagospodarowanych złóż rud cynku i ołowiu, uświadomiło ograniczenie światowych możliwości poszerzania krajowej bazy surowcowej. Z przeprowadzonej weryfikacji tych złóż wynika, że wg dotychczasowego rozpoznania tylko trzy z jedenastu rozpatrywać można pod względem przyszłego zagospodarowania. Są to złoża: „Laski”, „Gołuchowice” i „Zawiercie I”. Najzasobniejsze z nich, Zawiercie I, zawiera ok. 34 mln t rudy o zawartości 4,2% Zn i 2,4% Pb. Złoże „Laski” może być wykorzystane przez sąsiednią kopalnie Olkusz - Pomorzany, natomiast pozostałe wymagają udostępnienia poprzez budowę nowych kopalń. Bilansowe zasoby rud cynku i ołowiu wg stanu na 31.12.2009 rok wynoszą 90,42 mln ton rudy zawierającej 3,93 mln ton cynku i 1,53 mln ton ołowiu. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił ubytek zasobów o 3,94 mln ton rudy oraz 0,13 mln ton cynku i 0,05 mln ton ołowiu. Ubytek zasobów spowodowany był głównie wydobyciem ok. 2,35 mln ton rudy i skreśleniem z bilansu zasobów złoża Balin - Trzebionka. Za źródło surowców cynkonośnych należy uważać także odpady cynkowe z rejonu Bytomia. Zasoby te szacuje się na 24 mln ton.

Odpady

Kopalnie rud cynku i ołowiu wyprodukowały w 2005 r. 2 663 000 t odpadów, z czego 319 tys. t wykorzystano, np. dolomit wykorzystywany jest do produkcji kruszyw drogowych, w rolnictwie, do prac niwelacyjnych a także do podsadzania wyrobisk. Stare osadniki popłuczkowe są eksploatowane dla hut cynku. Odpady poflotacyjne, gdy zawierają poniżej 0,4% ołowiu, znajdują zastosowanie do odkwaszania i magnezowania gleb.

Zastosowanie

Cynk jest używany do pokrywania żelaza w celach antykorozyjnych (cynkowanie blach), wytwarzania mosiądzu i do produkcji tzw. bieli cynkowej. Ołów natomiast służy do produkcji płyt akumulatorowych (50% światowego zużycia tego metalu), osłonki kabli, stopów, farb, szkła kryształowego, ekranów zabezpieczających przed promieniowaniem rentgenowskim i promieniowaniem gamma, a także w przemyśle zbrojeniowym do produkcji pocisków, śrutu itp.

---