Ochrona pracy - wypadki przy pracy i choroby zawodowe
Określenie ochrona pracy nie jest pojęciem jednoznacznym. Może ono być rozumiane bardzo szeroko, jako ochrona interesów pracowników, obejmując wszelkie działania, które mają na celu zabezpieczenie potrzeb i interesów pracowniczych, bądź znacznie węziej, jako ochrona ludzkiej zdolności do pracy, poddawanej różnorodnym oddziaływaniom środowiska pracy, wpływającym mniej lub bardziej szkodliwie na zdrowie i zdolność do pracy zatrudnionych.
Instytucja ochrony pracy obejmuje całokształt przepisów dotyczących ochrony zdrowia i życia pracowników w procesie pracy. Stworzenie warunków zapewniających tę ochronę jest jednym z podstawowych obowiązków podmiotu zatrudniającego. Pracownik występuje tutaj jako podmiot uprawnień, znajdujących oparcie nie tylko w ustawodawstwie pracy, lecz także w postanowieniach Konstytucji, która uznaje prawo do ochrony zdrowia, urzeczywistniane m. in. przez stałe polepszanie warunków bezpieczeństwa i higieny pracy, za jedno z podstawowych praw obywatelskich (art. 70 Konstytucji).
Ogólne podstawy prawne ochrony pracy o zastosowaniu powszechnym określa rozdział X kodeksu pracy (art. 207 - 237 k.p.) oparty na przepisach ustawy o bezpieczeństwie i higienie pracy z 30 III 1956 roku ( Dz. U. Nr 13, pozycja 9), które zostały do niego inkorporowane (z pewnymi modyfikacjami). Szczegółowe postanowienia w tym przedmiocie zawarte są w licznych aktach normatywnych, przeważnie o charakterze wykonawczym. Podstawowe znaczenie w tej dziedzinie ma Art. 207 § 1 k.p.1 , według którego zakład pracy zobowiązany jest zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.
Jednym z podstawowych uprawnień pracowników jest prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Obowiązki, jakie w tym zakresie spoczywają na zakładach pracy określają przepisy działu X kodeksu pracy oraz przepisy poza kodeksowe, poświęcone bezpieczeństwu i higienie pracy. Obowiązanym do zapewnienia takich warunków jest przede wszystkim zakład pracy i jego kierownictwo. Kierownicy komórek organizacyjnych zakładu oraz majstrowie (brygadziści) mają w szczególności obowiązek organizowania stanowisk roboczych zgodnie z zasadami i przepisami bhp, zapewnienia pracownikom odzieży ochronnej i sprzętu ochrony osobistej oraz dopilnowani ich stosowania zgodnie z przeznaczeniem, organizowaniu, przygotowania i prowadzenia pracy w sposób zabezpieczający przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i schorzeniami związanymi z warunkami pracy, zapewniać bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń oraz wyposażenia technicznego, a także zapewniać przestrzeganie przez pracowników zasad i przepisów bhp. Na pracodawcy ciążą również inne obowiązki, określone wyraźnie w kodeksie pracy, takie jak:
Podjęcie wszelkich działań mających na celu (w razie wypadku) eliminację lub ograniczenie zagrożenia;
Udzielenie pierwszej pomocy poszkodowanemu pracownikowi;
Prowadzenie rejestru wypadków przy pracy.
Pracodawca ponosi wszelkie koszty związane z ustalaniem okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Obowiązany jest też zgłosić niezwłocznie właściwemu organowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej i właściwemu inspektorowi pracy każdy przypadek rozpoznanej choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę. Pracodawca musi ustalić przyczyny i rozmiar choroby zawodowej, jak najszybciej usunąć czynniki powodujące powstawanie tej choroby, zapewnić realizację zaleceń lekarskich.
Pracownicy są, w dziedzinie ochrony pracy stroną nie tylko uprawnioną, lecz także zobowiązaną. Bezpieczeństwo pracy nie może być, bowiem zapewnione inaczej, jak tylko przez współdziałanie kierowników i wykonawców - i jakkolwiek ciężar obowiązków w tej dziedzinie spada przede wszystkim na tych pierwszych, to jednak i drudzy nie mogą być od nich wolni. Obowiązuje ich w szczególności przestrzeganie zarządzeń, poleceń, instrukcji i wskazówek przełożonych, dbanie o należyty stan maszyn i innych urządzeń, na których wykonują oni swoją pracę i które zostały im powierzone. Należy do tego również obowiązek dbania o swój stan zdrowia i poddawanie się okresowym badaniom lekarskim i stosowanie się do wynikających z nich zaleceń, niezwłoczne zawiadamianie przełożonych o stwierdzonych zagrożeniach i wypadkach. Wszystkie te powinności, wymienione w art. 233 k.p.2 składają się na obowiązek przestrzegania zasad i przepisów bhp, który ciąży na każdym pracowniku. Podkreślić przy tym należy, że obejmuje on, podobnie jak obowiązki ciążące na kierownictwie, przestrzeganie treści nie zawartych w treści obowiązujących przepisów, lecz wynikających z powszechnego doświadczenia.
Rezultatem naruszenia przez zakład pracy przepisów i zasad bhp może być wypadek przy pracy lub choroba zawodowa, powodująca czasową lub trwałą niezdolność do pracy, a nawet śmierć pracownika. W związku z tym szczególnego znaczenia nabiera regulacja prawna kompensacji szkód wywołanych tymi przyczynami i należyte zabezpieczenie w tych wypadkach ochrony interesów pracownika i jego rodziny. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe pociągają za sobą trwałą lub czasową niezdolność do pracy a czasem i śmierć. Z punktu widzenia swych następstw zdarzenia te stanowią, zatem odmianę ryzyk choroby, inwalidztwa i śmierci żywiciela rodziny. Ważne okoliczności wymagają jednak wyodrębnienia tej kategorii nieszczęśliwych zdarzeń w ramach konstrukcji ubezpieczeń świadczeniowych. Przede wszystkim niezdolność do zarobkowania lub śmierć jest w tych przypadkach związana bezpośrednio z pracą, co stwarza po stronie poszkodowanych szczególny tytuł do uzyskania odpowiedniej kompensacji. Ponadto wypadki przy pracy i choroby zawodowe mają bardzo często swe źródło w uchybieniach osób odpowiedzialnych z ramienia zakładu pracy za organizację procesu pracy zespołowej, co stanowi podstawę do roszczeń o odszkodowanie. W praktyce ten ostatni motyw zaważył najsilniej na ukształtowaniu się systemu świadczeń wypadkowych, nadając im charakter w całości dość złożony i wyraźne piętno odszkodowawcze.
System obowiązujący obecnie obejmuje zarówno świadczenia ubezpieczeniowe, jak i należne od zakładów pracy, regulując tę materię w sposób całościowy, z wyłączeniem zastosowania do niej innych przepisów (w szczególności przepisów prawa cywilnego o odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych). Pod tym względem nie odbiega on od zasad wprowadzonych już przez dawną ustawę wypadkową z 23.01.1968 roku. System ten dotyczy jednak wszystkich pracowników - nie tylko zatrudnionych w uspołecznionych zakładach pracy, lecz także w sektorze prywatnym, którzy na gruncie dawnej ustawy byli pozostawienie poza jego zasięgiem. Przedmiotowo system, o którym mowa, obejmuje ryzyko wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które zaszło w związku z pracą, przy czym ustawa wymienia wyczerpująco okoliczności przesądzające o istnieniu tego związku. Należy do nich zajście wypadku:
Podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności albo poleceń przełożonych;
Podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności w interesie zakładu pracy, nawet bez polecenia;
W czasie pozostawania pracownika w dyspozycji zakładu pracy w drodze między siedzibą zakładu pracy a miejscem wykonywania pracy.
Na równi z wypadkiem przy pracy traktuje się wypadki zaszłe w czasie trwania podróży służbowych, w związku z odbywaniem służby w zakładowych i resortowych formacjach samoobrony, w związku z przynależnością do obowiązkowej lub ochotniczej straży pożarnej działającej w zakładzie pracy, oraz przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające w zakładzie organizacje polityczne i zawodowe, a także przy uczestniczeniu w organizowanych przez nie czynach społecznych. Uprawnienia świadczeniowe przewidziane ustawą z 12.06.1975 roku przysługują również w nieco zmniejszonym zakresie z tytułu wypadków w drodze do i z pracy.
Do chorób zawodowych zalicza się choroby powstałe w związku z wykonywaniem określonej pracy lub z powodu warunków, w których pracę tę wykonywano. Istotna różnica pomiędzy wypadkiem przy pracy a chorobą zawodową polega na tym, że przy chorobie nie występuje czynnik nagłości, ponieważ z natury rzeczy rozwija się ona jako proces ciągły i ujawnia się zwykle dopiero po upływie pewnego czasu. Dlatego też związek choroby z pracą, a tym samym jej „charakter” zawodowy są trudniejsze do ustalenia, tym bardziej, że przyczyny powstawania niektórych chorób nie są dostatecznie zbadane, a rozwój metod produkcji stwarza wciąż nowe źródła zagrożeń dla zdrowia ludzkiego.
Z tych względów prawo nie poprzestaje na ogólnym określeniu chorób zawodowych, lecz konkretyzuje je w drodze ustalania wykazu chorób zawodowych uznanych za mające taki charakter. Wykaz taki obejmuje kilkanaście pozycji, ujętych na tyle szeroko i elastycznie, że mieszą się w nim wszystkie znane obecnie rodzaje chorób zawodowych oraz pozostaje pewna marża na automatyczne włączenie takich, które zostaną ujawnione w przyszłości. Choroba nie objęta wykazem nie może być jednak uznana za zawodową, choćby była związana z warunkami środowiska pracy ( art. 215 § 1 k.p. ) Szczególne uprawnienia świadczeniowe są bowiem ograniczone do ściśle określonego kręgu chorób uznanych za zawodowe. Akcja profilaktyczna musi natomiast z natury rzeczy zataczać szersze kręgi zmierzając do zapobiegania wszelkim formom szkodliwego oddziaływania środowiska pracy na zdrowie pracowników.
Warunki powyższe muszą być spełnione łącznie. Nie ogranicza, zatem prawa do świadczeń nawet spowodowanie wypadku wyłącznie naruszeniem przepisów bhp przez pracownika, jeżeli nie było ono umyślne ani nie nosiło cech rażącego niedbalstwa. Nie ogranicza również tych praw nawet umyślność lub rażące niedbalstwo w naruszeniu przepisów bhp przez pracownika, jeżeli nie było ono wyłączną przyczyną wypadku. W odróżnieniu od zasad przyjętych w prawie cywilnym, ustawa wypadkowa nie przewiduje w takiej sytuacji zmniejszenia należnych świadczeń ze względu na przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody, lecz gwarantuje je w pełnej wysokości, o ile nie spełnią się wszystkie warunki wyłączające prawo do świadczeń przewidzianych ustawą ( wówczas prawo to odpada całkowicie). Wyłączność przyczyny wypadku należy rozumieć jako brak innych okoliczności mających wpływ na odpowiedzialność instytucji ubezpieczenia społecznego i zakładu pracy. Stąd też najbardziej ewidentne uchybienia pracownika nie będą mogły być uznane za wyłączną przyczynę wypadku, jeżeli po stronie zakładu pracy wystąpią zaniedbania polegające np. na dopuszczeniu do pełnienia pracy osoby nieposiadającej odpowiedniego przeszkolenia, na niezapewnieniu niezbędnych warunków pracy lub właściwego nadzoru. Osobny problem stanowi wpływ upojenia alkoholowego na wypadek przy pracy. W tej sytuacji ustawa wprowadza surowszy rygor dla pracownika, pozbawia go bowiem prawa do świadczeń, jeżeli będąc w stanie nietrzeźwości przyczynił się w znacznym stopniu do wypadku przy pracy. Ustawa wprowadza ponadto obowiązek poddania się pracownika badaniu dla ustalenia poziomu alkoholu w organizmie.
Świadczenia przewidziane w ustawie przysługują we wszystkich wypadkach zaistnienia wypadku przy pracy, z wyjątkiem sytuacji, w których wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było udowodnione naruszenie przez pracownika przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa a także upojenia alkoholowego. Określone w ustawie rodzaje i wysokość świadczeń przysługujących pracownikom lub członkom ich rodzin uzależnione są od charakteru następstw wywołanych wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Przysługują one osobom poszkodowanym od zakładu pracy i zakładu ubezpieczeń społecznych.
Świadczenia zakładu pracy obejmują:
Jednorazowe odszkodowanie dla pracownika, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu;
Jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny zmarłego pracownika lub rencisty;
świadczenia wyrównawcze dla pracownika, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu;
Odszkodowanie za przedmioty utracone lub uszkodzone wskutek wypadku przy pracy dla pracownika lub dla członków jego rodziny.
Świadczenia ubezpieczeniowe obejmują:
Renta chorobowa - rentę tę, w wysokości 100 % podstawy jej wymiaru, pracownik może otrzymywać przez okres niezbędny do przywrócenia zdolności do pracy, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy;
Renta inwalidzka - renta ta z ustawy wypadkowej wynosi dla III grupy inwalidów 65 %, a dla II i I grupy - 100 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, ustalanego na zasadach zawartych w ustawie;
Renta rodzinna - podstawę wymiaru tej renty stanowi przeciętny miesięczny zarobek zmarłego pracownika. Renta rodzinna wynosi 60% tej kwoty, gdy uprawniona do niej jest jedna osoba, 75% gdy uprawnione są dwie osoby i 85% - gdy liczba uprawnionych wynosi trzy osoby lub więcej.
D świadczenia w naturze.
Wymienione wyżej świadczenia stanowią zaspokojenie wszelkich roszczeń z tytułu uszczerbku na zdrowiu albo z tytułu śmierci wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.