Przedstaw kulturę polską XIX wieku na tle ówczesnych kierunków w kulturze europejskiej
Wiek XIX był niewątpliwe jednym z najbardziej burzliwych stuleci w historii Polski i Europy. Walka narodowowyzwoleńcza, toczona na całym kontynencie - rewolucje, powstania- uczyniły z niego czas niespokojny nie tylko politycznie i gospodarczo, ale przy tym bogaty i barwny kulturowo. Banalnie jest argumentować, że barwność oznacza trzy epoki następujące jedna po drugiej w ciągu zaledwie stu lat, bo trzeba zauważyć jak bardzo były to epoki różne, w których polskie motywy raz ulegały prądom europejskim , innym razem polska kultura żłobiła sobie osobne koryto.
Romantyzm to nurt w literaturze, kulturze i sztuce dominujący w I połowie XIX wieku. Za jego datę początkową w Polsce uznaje się rok 1822, czyli wydanie tomiku „Ballady i romanse” Adama Mickiewicza. Europejski romantyzm przypada na okres pomiędzy rewolucją francuską (1789-99), a Wiosną Ludów ( 1848). Za datę zamykającą polski romantyzm uznaje się rok 1863 - związany z klęską powstania styczniowego. Tak oto najogólniej można przedstawić ramy chronologiczne romantyzmu w Polsce i Europie. Mówiąc Europa zbytnio generalizuje, bo ideologia romantyczna najbardziej rozpowszechniła się w tzw. Krajach Północy: Anglii, Rosji, Niemczech, Polsce. W każdym z tych krajów można przyjąć odrębne ramy chronologiczne. W Niemczech czasem poprzedzającym romantyzm był tzw. Sturm und Drank Periode - czyli okres burzy i naporu - zapowiadający zerwanie z klasycystyczną ideą wieku rozumu. Angielski romantyzm liczy się od wydania przez poetów Williama Wordswortha i Samuela Taylora Coleridge'a "Ballad lirycznych", koniec natomiast to lata trzydzieste XIX wieku.. Co miało jednak wpływ na ukształtowanie się tej nowej buntowniczej ideologii? Oto zachwiały się racjonalne podstawy świata. Na formę i charakter epoki miała wpływ sytuacja polityczna, gospodarcza , ale także nowe odkrycia naukowe spowodowały, że ratio przestało ogarniać poznany świat. Zdobycze rewolucyjne :francuskie i angielskie, z hasłami wolności, równości i braterstwa stały się drogowskazem dla prądu, który zakwestionował oświeceniowy racjonalizm. Świat, wedle całego, europejskiego pokolenia romantyków dzielił się na to co materialne- możliwe do poznania rozumowo, i to co duchowe do którego poznania służyły nowe kategorie poznawcze: uczucie, wiara, intuicja. Racjonalizm przeciwstawiono irracjonalizmowi . W polskiej kulturze duże znaczenie miało także nawiązanie do ludowości. Poeci - wieszczowie uznawali, że tzw. Romantyczny lud jest zdolny poznać i zrozumieć znacznie więcej niż przeciętny mieszkaniec ziemskiego padołu. Stąd brało się u nich nie tylko przejmowanie ludowych motywów, ale także przyjmowanie aksjologii afirmowanej przez lud.
Za szczególnie uzdolnionych do poznania świata ducha uznawano również romantycznych szaleńców. To,co charakteryzowało bohaterów literackich epoki romantyzmu,to indywidualizm i skierowanie uwagi na wnętrze, psychikę człowieka. Takie gloryfikowanie indywidualizmu, a także bunt przeciwko narzuconym porządkom. Te dwie wartości powodowały w Europie liczne wystąpienia o podłożu nacjonalistycznym takie jak: powstanie Greków przeciwko Turkom (1821), powstanie dekabrystów w Rosji (1825), rewolucja lipcowa we Francji (1830). W Polsce takim wydarzenia były dwa największe powstania narodowe : listopadowe i styczniowe. Cały etos walki o Ojczyznę miał duże znaczenie w początkach XIX wieku.
A szczególnie opierała się nań polska kultura. Epopeja narodowa „Pan Tadeusz” czy „Dziady” to efekt owej wszechobecnoścnego na ów czas etosu walki.
Każdy z wielkich wieszczów : Słowacki, Mickiewicz, Krasiński i Norwid poświęcali w swej poezji wiele miejsca sprawom narodowym. Można by nawet zaryzykować hipotezę, że walką o niepodległą Polskę napędzała romantyczną kulturę. Zarówno Mickiewicz,Słowacki jak i Krasiński kreowali odrębne poglądy historiozoficzne,w różnoraki sposób przedstawiając rolę narodu polskiego i sposób w jaki należy zrzucić jarzmo niewoli. Jak się raz rzekło,zrzucanie jarzma miało też swoje odzwierciedlenie w muzyce. Uznawana przez romantyków za najgłębiej przemawiającą do ludzkiej świadomości muzyka w epoce romantyzmu stała się wreszcie „sztuką dla sztuki” co znaczyło ni mniej nie więcej tylko tyle, że muzyk nie pisał już na zamówienie, ale poddając się natchnieniu. Istotne okazały się elementy narodowe, znów niemal przeakcentowywane w polskiej muzyce. Oczywiście istniały tzw. Szkoły narodowe - czyli trudne do zdefiniowania jasnymi kryteriami , pewne grupy kompozytorskie , których „członkowie”( raczej indywidualni reprezentanci) wykorzystywali narodowy folklor muzyczny w wielkich dziełach prezentowanych na arenie międzynarodowej. Moniuszko czy Chopin wykorzystywali polskie tańce, rytmy, tematy muzyczne, podobnie jak czynili to Czajkowski - z rosyjskim folklorem, a także choćby np. Grieg z charakterystyczną melodyką i nastrojowością pieśni norweskich.
Wszech obecna chęć skompensowania jak najbardziej wyrazistego emocjonalnie przekazu w dziele sztuki doprowadziła do powstania tzw. Muzyki programowej - czyli utworów niosących również treści pozamuzyczne. Indywidualizm, o którym wspomniano przy literaturze muzycznie także znalazł swoje odbicie. Oto narodził się kult wirtuoza - geniusza o ponad przeciętnych zdolnościach, jakim był m. in. Wieniawski czy Niccolo Paganini. Nastrojowa muzyka, wyrażana w nowych formach : między innymi stworzonym przez Wagnera dramacie muzycznym, w coraz bardziej skomplikowanych układach harmonicznych przy rozszerzonej obsadzie wykonawczej oto cech muzyki wspólne dla całej Europy. O ile da się określić plus minus wspólne cechy muzyki czy literatury o tyle malarstwo pozostaje sztuką najbardziej niejednolitą w epoce fascynacji północą, nocą i grozą. Bogaty koloryt czy wyrazisty światłocień. Miękkie modelowanie to cechy najbardziej charakterystyczne, ale nie określają one stylu a są jedynie wspólnym mianownikiem dla dzieł takich europejskich twórców jak Francisco Goya , Friedrich czy Delacroix . Co do Polaków to bezdyskusyjnie najwybitniejszym przedstawicielem tego prądu był Piotr Michałowski - tworzący wspaniałe portrety, sceny batalistyczne i wizerunki koni.
Architektonicznie romantyzm pozostał epoką martwą. Nie stworzono żadnego nowego kierunku a jedynie wznoszono budowle utrzymywane w nurcie historyzmu - neogotyckie czy neorenesansowe. Takie jak np. Gmach Parlament Brytyskiego projektu Charles' a Barry'ego . W Polsce ogarniętej zaborczymi rękami nie było mowy o bujnym rozwoju architektury. Rzeźba przez romantyzm została w zasadzie zapomniana.... Malarstwo dawało większe możliwości przekazywania nieuchwytnych i niedefiniowalnych pojęć niż trójwymiarowe bloki o zupełnie skończonym i określonym kształcie. Dla polskiego rzeźbiarstwa okresu królestwa polskiego największe znaczenie miały dwa dzieła zamówine u Bertela Thorvaldsena - pomniki Kopernika i ks. Józefa Poniatowskiego.
Romantyzm z samego założenia zawierał w sobie eksponowanie pierwiastka narodowego w sztuce i kulturze. Anglicy tacy jak Byron, Niemcy na czele z Goethem skupiali się na problemach egzystencjalnych. Polaków najbardziej bolała kwestia narodowa, brak suwerenności. Romantyczne cechy europejskie, wzorce bohatera pojawiły się w kulturze polskiej i zostały przemianowane tek by ucznić z kochanka - bojownika o sprawę narodową. Zarwóno muzyka, malarstwo polskie epoki romantyzmu to ciągła próba walki o niepodległą.
Pozytywizm
Europejski naturalizm czy też realizm zwany na ziemiach polskich pozytywizmem przypada na lata 1850 - 1880. Polskie ramy chronologiczne to 1864 - 1890.
Rok 1863 zakończył w Polsce epokę romantyzmu. Klęska powstania spowodował, że wielu Polaków porzuciło nadzieję na odzyskanie niepodległości. Polski pozytywizm czerpał również ze źródła pozytywnej filozofii dla całej Europy czyli Kursu filozofii pozytywnej według Comte'a , („wiedzieć żeby przewidzieć , żeby moc”),ale także z dzieł angielskich miłośników nauki Spencera czy Millego a także Buckle' a . Znów powrócił racjonalizm. Empiryczne metody badawcze wzięły górę nad romantyczną wiarą , intuicją czy uczuciami. Pozytywiści w Polsce inaczej widzieli kwestię podtrzymywania polskiej tożsamości. O ile romantycy walczyli o nią krwawymi powstaniami, oni upowszechniali program polskich pozytywistów który zakładał: pracę u podstaw - czyli działalność zwłaszcza oświatową z ludem i nad ludem, pracę organiczną - czyli założeniu wedle którego naprawa społecznego organizmu może się odbyć tylko drogą pracy na rzecz poprawy gospodarki i upowszechniania kultury, emancypację kobiet i asymilację ludności żydowskiej. We wszystkich tych kwestiach podkreślany był solidaryzm społeczny. Tylko wspólny wysiłek narodu mógł doprowadzić do poprawy sytuacji, a w konsekwencji, być może do uniezależnienia Rzeczpospolitej . Były to hasła zgodne poniekąd z ideałami epoki jakie stanowił scjentyzm, organicyzm, utylitaryzm i ewolucjonizm.
. Tło historyczne dla pozytywizmu w Polsce stanowiły takie wydarzenia jak upadek powstania styczniowego czy wprowadzenie w Królestwie Polskim ustawy uwłaszczeniowej. By zamknąć kwestię rozważań o podłożu historycznym należy podać jeszcze datę nadania Galicji autonomii 1866 i włączenie prowincji poznańskiej do Związku Północnoniemieckiego 1867. Te wydarzenia spowodowały zmianę światopoglądu młodych - świadków zrywu, ale także świadków klęski walki. Generacja popowstaniowa wykształciła nowy światopogląd. Jednak jak podaje Michał Kuziak: „Stosunek pozytywistów do romantyków nie jest jednak jednoznacznie potępiający. »Młodzi« występowali przede wszystkim przeciw romantycznemu światopoglądowi (np. przeciw mesjanizmowi czy metafizyce), zwłaszcza - przeciw jego realizacji w polityce (poprzednie pokolenie zostało przez nich obarczone odpowiedzialnością za wywołanie i klęskę powstania styczniowego)”.
Mianem młodych określa się ludzi urodzonych w latach 1840-1850. Okrucieństwo i coraz widoczniejsza bezsensowność walki odbiły się na psychice tych młodych ludzi. Widać to na przykład w twórczości Elizy Orzeszkowej, która brała czynny udział w powstaniu: „Stałam się dwudziestoletnim świadkiem jednej z katastrof społecznych, najokropniejszych, jakie dostępnymi być mogą oczom śmiertelnych”.
Co więc z wyrosłą na takim podłożu kulturą ?
Literatura epoki to przede wszystkim wielkich rozmiarów utwory epickie - powieści . Aż trójka z czwórki czołowych przedstawicieli polskiego pozytywizmu ma na swoim koncie wielkie powieści realistyczne. Realizm jak próba odtworzenia życia takim jakim jest, stał się jednym z dwóch sztandarowych kierunków w sztuce polskiej jak i europejskiej. Jego rozwój wiązał się z rozwojem technologicznym, jak też z popularyzacją naukowego patrzenia na świat. „Szkiełko i oko” czyli dokładna analiza i teoretyzacja zaobserwowanych zjawisk stały się afirmowane, zupełnie odrzucono natomiast fantastykę. . Jak pisał największy naturalista Zola we wstępie do powieści Thérèse Raquin z 1867 roku uważanym za manifest programowy naturalizmu. „„Naturalizm w literaturze jest to zwrot do natury człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, pojmowanie i malowanie tego, co istnieje”
W Polsce za największą naturalistkę - Zolę w spódnicy - uważana jest Gabriela Zapolska. Elementy naturalizmu do swej twórczości włączali także najwięksi pozytywiści - Orzeszkowa, Prus. Sienkiewicz naturalizmu raczej unikał. W swoim artykule ,,O naturalizmie w powieści dwa odczyty” twierdzi, że naturaliści nie są pesymistami, pragną tylko ukazać wszystkie grzechy człowieka. Stwierdza też , że naturalistyczne ujęcie odbiera piękno literaturze. Co więcej (czego można by się było po nim spodziewać) argumentował, że Polakom potrzeba pokrzepienia serc, nie zaś ukazywania brudu i zgnilizny.
Jeszcze nigdy tak istotnej roli w literaturze nie odegrała publicystyka. Kluczowa dla polskiego pozytywizmu. Mniej istotna dla realizmu czy naturalizmu Europy. Inaczej także niż w romantyzmie traktowano pisarza - teraz był on rzemieślnikiem, nie wieszczem. Miał za zadanie propagować program pozytywistów i literaturę podporządkować głownie temu celowi. Jak zwykle polska chęć wyrobienia 300% normy dała o sobie znać. Bo oto zamiast literatury pięknej na pewnym etapie pozytywizmu spotykamy jedynie literaturę tendencyjną. . Jasno , bez światłocieni wyłożone są tu wartości negowane i afirmowane. W związku z postulatem powszechnej użyteczności niewielu pozytywistów parało się liryką. Trudno wyobrazić sobie propagowanie haseł odnowy gospodarczej w wierszach.
A jednak ... I tutaj także wdarł się „PPP” bo dominującym gatunkiem była forma wiersza programowego. W Polsce chyba jedynym przykładem poety w czasach niepoetyckich jest Adam Asnyk.
W pozostałych sztukach pięknych w epoce realizmu obserwujemy powrót do zasady mimesis. Sztuka stała się bardziej zwykła, codzienna. Tematem dzieł uczyniono przeciętne czynności ludzi.
W malarstwie tego okresu obserwujemy dwa kierunki, tym razem bardzo wyraźnie zdefiniowane. Impresjonizm i realizm. Do rozwoju realizmu przyczynił się między innymi rozwój fotografii. Oto znaleziono alternatywny rodzaj odwzorowywania rzeczywistości, ale malarze nadal chcieli pokazywać, że ich pędzle potrafią zeskanować rzeczywistość i skopiować ją na płótno. Prekursorem tego nurtu był Gustave Coubert. Wielcy przedstawiciele tego kierunku to Marie Rosalie Bonheur, John Singleto Copley, Hilaire Germain Edgar Degas. W Polsce za wybitnego realistę uznano Aleksandra Gierymiskiego autora między innymi takich dzieł jak „Święto Trąbek” czy „Żydówka sprzedająca owoce”.
Impresjonizm drugi z istotnych nurtów w malarstwie rozpoczął Manet. Nazwa kierunku pochodzi jednak od tytułu obrazu Moneta „Impresja. Wschód słońca” wystawionego w 1874r. w atelier francuskiego fotografa, którą to uznano za początek impresjonizmu - czyli malowania barwnymi plamami. Impresjonizm w Polsce propagowali Przbyszewski i Pankiewicz. Polski pozytywizm nie był zbyt łaskawy dla malarzy.
Architektura okazała się dla pozytywistów idealnym sposobem na wyrażenie siebie. W Europie powstawały oto cuda architektoniczne -efekt propgawanie eklektyzmu - nurtu, w którym stosowano dowolny styl historyczny lub egzotyczny, a niekiedy nawet mieszaninę różnych prądów. Powstawały zatem budowle neobrokowe, neoromańskie, ale też wzorowane na chińskich pagodach czy arabskich pałacach. Z drugiej strony wielu inżynierów i architektów zachwycało się możliwościami dawanymi przez nowe technologie. Efektem tych fascynacji stały się wieża Eiffla w Paryżu czy Pałac Kryształowy w Londynie. Wobec rozkwitu jakim charakteryzowała się architektura europejska w Polsce mamy doczynienia z znaczącym przestojem. Cóż trudno mówić o rozkwicie budownictwa w okresie zaborów i rozparcelowania państwa. Niemniej jednak w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych na dawnych ziemiach Rzeczpospolitej zagościł neobarok.
Co do muzyki to warto by tu wspomnieć fanatyzm Wagnera. Jego dążenie do stworzenia doskonałego dzieła , które swoją ideą syntezy sztuk wyprzedzało czas kompozytowi współczesny. Pierścień Nibelunga - dramat muzyczny stworzony przez niego na podstawie starogermańskich sag trudno jednoznaczne osadzić w czasie.. Bo z jednej strony to dzieło o charakterze famtastyczno - narodowym , z programeem jak w romantyzmie, a zawiera już niemal modernistyczną zasadę syntezy sztuk. Polska historai muzyki nie wydrębnia epoki zwanej pozytywizmem. Dopiero od II pol. XIX wieku datuje Młodą Polskę.
Młoda Polska
Trzecia z trzech XIX wiecznych - choć chronologicznie wykracza poza ramy dziewiętnastego stulecia. Młoda Polska to nazwa dla polskiej odmiany modernizmu. Rozwijała się jako odpowiedź na sytuację ideową, filozoficzną, polityczną i artystyczną końca wieku, którą młodopolszczanie oceniali negatywnie. To powiew nowych prądów, idei zmieniających światopoglądów , ale także czas ujawniania się wielkich jeżeli nie największych osobowości artystycznych .Nazwa Młoda Polska jest analogiczna do nazw Młode Niemcy, Młoda Szwajcaria. Ramy chronologiczne dla Polski stanowią lata 1891 - 1918. W Europie przyjęło się mówić o przełomie wieku XIX i XX.. Ale .... Według Richarda Shepparda powszechnie przyjętym jest okres od 1885 do 1935 roku, niektórzy badacze za początek uznają jednak datę 1870 (aby włączyć w kanon modernistyczny również Nietzschego i Rimbauda), jeszcze inni przesuwają granice początkowe aż do końca lat pięćdziesiątych, obejmując tym zasięgiem twórczość Vladimira Nabokova i poezje Williama Carlosa Williamsa. Nie da się jasno i bezkompromisowo określić granic modernizmu. Dopiero ujęcie go w kategorii narodowej pozwala na zebranie i uporządkowanie prądów.
Młodą Polską słusznie określa się epoką „nie”. Zmieniło się nie tylko w literaturze, ale również w teatrze, malarstwie, architekturze, mentalności ludzi, słowem - zmiany wkroczyły do wszelkich możliwych dziedzin życia. Wielu twierdzi, że objęcie tak szerokiej tematyki na gruncie europejskim nie jest możliwe. I nie sposób się z tymi autorytetami nie zgodzić.
Postulat syntezy sztuk i traktowanie artysty jako kapłana - oto wyznaczniki patrzenia na modernizm w Polsce , zwany również neoromantyzmem, impresjonizmem, symbolizmem, dekadentyzmem. Owo zróżnicowanie nazw, daje obraz różnorodności w obrębie tej epoki.
Jeżeli chodzi o literaturę to nie dominował żaden z rodzajów literackich. Świetnie miała się zarówno odrodzona po pozytywistycznym przestoju liryka - tym razem emocjonalna, bezpośrednia. Przybyszewski,Tetmajer tworzyli w duchu dekadentyzmu, subiektywizmu
Powstawały teksty dramatyczne. Oparte na założeniach wszystkich dominujących w sztuce prądów i kierunków. Gabriela Zapolska, Tadeusz Rittner, August Kisielewski oto kilkoro z dramaturgów, którym nie obce były założenia naturalizmu. Symbolizm obecny w sztuce w dramacie realizują Wyspniański i Przybyszewski. Dramat realistyczny stanowi pole do popisu dla Tadeusza Rittnera. Pojawia się też dramat ekspresjonistyczny, którego przykładem jest utwór Kniaź Patiomkin Tadeusza Micińskiego. Pełna gama odmian mieszkanek..
Epikę na przełomie wieków w Polsce tworzą głownie jeszcze aktywni pozytywiści, ale pojawiają się i młodzi. Żeromski i „Ludzie bezdomni” Reymont i „Chłopi” . Pierwszy raz rozwinęła się też krytyka literacka.. Tu można by przytoczyć : Ignacego Matuszewskiego, Stanisława Lacka czy Karola Irzykowskiego. To całe polskie zamieszanie jest niczym innym jak odbiciem chaosu ideologicznego, zaburzenia hierarchii wartości na przełomie wieków w Europie. Jeżeli jako tło Młodej Polski przytoczyć konteksty Europy to nie sposób nie wziąć pod uwagę filozofów - Schopenhauera, Nietzschego, Bergsona.
Na malarstwo w tej epoce składają się trzy zasadnicze kierunki - oczywiście zaczerpnięte z europejskiego podwórka. Symbolizm, impresjonizm i ekspresjonizm. Symboliczne obrazy to dzieła między innymi Malczewskiego, Wyczółkowskiego , porównywalne z dziełami wielkich symbolistów europejskich jak Gauguin. . Jeżeli popatrzymy na polskich impresjonistów to przyjrzeć się należy postaci Podkowińskiego. Ekspresjonizm wyrażony prze Muncha w Polsce zaprezentowany został m. in. przez Władysława Podkowińskiego w obrazie Marsz żałobny Chopina z 1894 roku.
A co powiedzieć o architektach okresu niedosprecyzowania. Oto pojawiła się secesja. Styl którego najkrótszą charakterystyką jest: niezwykłość formy przedmiotów użytkowych wzbogacona o ornamenty roślinne z falistymi liniami. Najbardziej znanymi zabytkami architektury secesyjnej w Polsce są:
Kamienica "Pod Żabami"
Bazylika pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie
Najciekawsze rzeźby XIX wieku powstały właśnie w stylu secesyjnym. Najlepszy przykład stanowi pomnik Chopina w Łazienkach.
Wspomniawszy o muzyce wcześniej nie mogę pomnąc jej teraz. Na arenie europejskich żył kult Wagnera, w Polsce ubóstwiano Chopina. Typowo młodopolskim kompozytorem był Mieczysław Karłowicz. Zafascynowany Tatrami jak wielu artystów tamtego okresu, zginął tragicznie przysypany przez lawinę. Karłowicz łączył tradycyjny styl narodowy z najnowszymi wzorcami europejskimi. Tak oto powstał cykle sześciu poematów symfonicznych( Rapsodia litewska) oraz muzyka do wierszy Kazimierza Przerwy - Tetmajera. Niewątpliwie jednak najsłynniejszym kompozytorem epoki był Karol Szymanowski. Często korzystał z twórczość ówczesnych poetów, a w początkowej fazie twórczości zwracał się ku Chopinowi i Wagnerowi, po czym niespodziewanie zaskoczył własnym oryginalnym stylem komponowania. Nowomodne style, barwna Cyganeria, krakowska Bohema oto obraz Młodej Polski powstałej w zanurzeniu w europejskim fin de siecla'u
Jeżeli podsumować romantyzm to mamy tu doczynienia z bardzo intensywną nacjonalizacją sztuki. Cała kultura była w zasadzie podporządkowana walce o niepodległość, co oczywiście nie wykluczało realizowania ideałów ogólnoeuropejskich.
Pozytywizm to czas, w którym należało pozamiatać własne podwórko. Twórcy bardziej skupiali się na programie do zrealizowania, który w ich mniemaniu miał odrestaurować polskość i suwerenność niż brali pod uwagę ideały scjentyzmu, utylitaryzmu czy darwinizmu. Oczywiście przekłamaniem byłoby stwierdzenie, że ideały ogólnoeuropejskie były obce twórcom polskim, jednakże miały mniejsze znaczenie od programu. Młoda Polska czyli zupełnie indywidualna, choć niekoniecznie niezależna odmiana modernizmu. Dla mnie to co najbardziej zachwycające w polskiej kulturze dziewiętnastego stulecia to fakt, iż w pełni znużona w europejskich nurtach potrafiła w każdym okresie wprowadzić do nich polskie wątki, przemycić folklor, piękno ludowości i rdzennej narodowości.
Podsumowując polska kultura w XIX wieku dość wyraźnie rysowała się na tle kultury europejskiej. Nie była tylko przekopiwaniem europejskich wzorców na polskie podwórko. Jak rzeka, często nie mieszcząc się w głównym nurcie poszerzała albo zmieniała koryto.
1