W poszukiwaniu systemu wartości
Wartość to podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń ludzkich, co uważane jest za ważne oraz sprzyjające i w taki sposób urzeczywistniane. Wartości występują tylko w antroposferze i mogą zaistnieć wówczas, gdy człowiek dokonuje aksjologizacji świata.
Wartość to „wszystko to, co cenne godne pożądania i wyboru; co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń”. W naukach humanistycznych i w edukacji słowo „wartość” najczęściej odnosi się do tego, co ceni człowiek lub grupa społeczna lub co uważane jest za ważne i w ten sposób przeżywane.
Wartości:
istnieją obiektywnie i są realne;
stawiają człowiekowi wymagania;
dzięki istnieniu w nas pewnego przymusu wewnętrznego działamy na rzecz tego, co uznajemy za dobre i słuszne;
mogą przybierać postać: dóbr, idei, myśli, koncepcji, postawy czy przeżycia psychologicznego.
Wychowanie nie oparte na wartościach (zwłaszcza uniwersalnych i ponadczasowych), nie odwołujące się do wartości człowieka jako osoby, wydaje się być niepełne, powierzchowne, czy wręcz zwodnicze
Podstawową wartością i warunkiem wychowania jest pomaganie wychowankowi by:
uczył się prawdy o sobie i świecie,
coraz dokładniej odróżniał to, co mu służy i co go rozwija od tego, co mu zagraża i co ogranicza jego rozwój, co niszczy jego wolność i go więzi.
W wartościach upatruje się:
warunku i czynnika rozwoju człowieka, społeczności mniejszych i większych;
prowadzenia twórczego dialogu,
budowania porozumienia, pokoju i dobra wspólnego;
czynnika nadającego sens, identyfikację i kierunek działania społeczeństwom i państwom.
Wiedza o wartościach dotyczy:
ich istoty,
zrozumienia ich roli w życiu człowieka,
poznania związków i zależności między wartościami a celami wychowania.
Istota człowieczeństwa wyraża się w uznaniu wartości człowieka jako osoby, jej godności, wolności, rozumności, integralności wymiaru fizycznego, psychicznego, duchowego, odpowiedzialności za podejmowane działania.
KLASYFIKACJA WARTOŚCI
Istnieje wiele klasyfikacji wartości. Wyjątkowo użyteczną dla teorii wychowania klasyfikację wartości stworzył Edward Springer. Obejmuje ona sześć następujących wartości:
„wartości teoretyczne, reprezentowane dla ludzi, którzy najbardziej cenią odkrywanie prawdy, jaką daje nauka;
wartości ekonomiczne, charakterystyczne dla ludzi ceniących najwyżej dobra materialne;
wartości estetyczno-artystyczne, bliskie ludziom ceniącym najbardziej przeżycia piękna i harmonii;
wartości społeczne, za którymi opowiadają się ludzie ceniący najwyżej bezinteresowne działania na rzecz innych;
wartości polityczne, reprezentowane przez tych, którzy cenią najwyżej władze i wpływy;
wartości religijne, charakterystyczne dla ludzi ceniących najbardziej prawdy, których źródłem jest religia (wiara w Boga)”.
Inną klasyfikację zaproponował Milton Rokeach. Wyodrębnił on wartości ostateczne, odnoszące się do najważniejszych celów w życiu ludzkim i wartości instrumentalne, dotyczące najogólniejszych sposobów postępowania. Tworzą one dwie odmienne grupy. Każdej z nich podporządkował osiemnaście różnych wartości. Pierwsza grupa wskazuje na cele, które ludzie czynią przedmiotem swych dążeń, druga natomiast odnosi się do sposobów postępowania i cech osobowości, dzięki którym cele te dają się zrealizować.
Do wartości ostatecznych (finalnych) Milton Rokeach zalicza:
bezpieczeństwo narodowe (zabezpieczenie przed napaścią),
bezpieczeństwo rodziny (troska o najbliższych),
dojrzała miłość (bliskość seksualna i duchowa),
dostatnie życie,
mądrość (dojrzałe rozumienie życia)
poczucie dokonania (wniesienie trwałego wkładu),
poczucie własnej godności (samopoważanie),
pokój na świecie (świat wolny od wojen i konfliktów),
prawdziwa przyjaźń (bliskie koleżeństwo)
przyjemność (miłe uczucie, brak nadmiernego pośpiechu)
równowaga wewnętrzna,
równość (braterstwo, jednakowe szanse dla wszystkich)
szczęście,
świat piękna (piękno natury i sztuki)
uznanie społeczne (poważanie, podziw)
wolność (niezależność osobista, wolność wyboru)
zbawienie (duszy, wieczne)
życie pełne wrażeń ( podniecające, aktywne).
Za wartości instrumentalne Milton Rokeach uznał:
ambicję,
szerokość horyzontów intelektualnych,
zdolności,
urok, czar osobisty,
czystość,
odwagę,
umiejętność przebaczania,
opiekuńczość,
uczciwość,
twórczą wyobraźnię,
niezależność,
intelektualizm,
logiczność,
miłość, wrażliwość,
posłuszeństwo,
grzeczność,
odpowiedzialność,
samokontrolę.
Z kolei według typologii J. Kozieleckiego wartości mogą stanowić podstawę do wyróżniania określonych kategorii ludzi:
wartości dionizyjskie: najwyżej oceniane są takie dobra jak: konsumpcja, komfort czy wygodne życie; dąży się do życia pełnego radości i satysfakcji;
wartości heraklesowe: dążenie do dominacji nad innymi ludźmi, do zdobycia władzy i sławy; nieważne są komfort i wygody, ważna jest jedynie kontrola nad otoczeniem, grupami i strukturami społecznymi;
wartości prometejskie: człowiek widzi siebie jako cząstkę wspólnoty; często podejmuje działania altruistyczne oraz prospołeczne. Walka z cierpieniem, złem, okrucieństwem czy represjami posiada dla niego najwyższą wartość;
wartości apollińskie: człowiek przypisuje najwyższe znaczenie twórczości, poznawania świata, rozwojowi nauki i sztuki;
wartości sokratyczne: najwyższym dobrem człowieka staje się poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości.
System wartości to zespół wartości uporządkowany według stopnia ważności. Pokazuje on kierunki dążeń życiowych jednostki i grupy. Kształtowanie właściwej hierarchii wartości prowadzi do człowieczeństwa. W trakcie życia człowieka może ona ulegać zmianom. Do jej ujawnienia dochodzi najczęściej w sytuacji konfliktowej, gdy konieczny jest wybór i rezygnacja z danych wartości.
Budowanie poczucia własnej wartości:
Dobry wychowawca powinien znaleźć sposób na to, aby jego podopieczni dobrze o sobie myśleli, wierzyli w swoje kompetencje i wartości.
Poczucie własnej wartości można uznać za podstawową potrzebę osobistą i warunek konieczny dla zachowania zdrowia psychicznego i dobrego samopoczucia.
Poczucie mniejszej wartości jest konsekwencją niezaspokojenia potrzeb akceptacji, aprobaty, uznania, bycia kochanym
Wychowanie, w którym nie wprowadza się młodzieży w świat wartości:
jest z reguły połowiczne i mało skuteczne, a nierzadko bezmyślne i społecznie szkodliwe;
nie przygotowuje wystarczająco do podjęcia życiowo ważnych decyzji, zgodnych z podstawowymi zasadami moralności (wartości mają siłę sprawczą i występują w życiu ludzkim w postaci busoli, która wyznacza kierunek postępowania. Pozbawienie młodych ludzi takiego kierunkowskazu jest równoznaczne z narażeniem ich na dokonywanie niefortunnych i nierzadko moralnie nagannych wyborów. Przynosi więc szkodę zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym).