Kim są Romowie?

Romowie (nazwa własna w języku romskim Roma lub Rroma, Rromani w zależności od dialektu) - nieterytorialny naród lub grupa etniczna pochodzenia indyjskiego, której członkowie tworzą diasporę zamieszkującą większość państw świata. Romowie stanowią społeczność wysoce zróżnicowaną pod względem językowym oraz kulturowym, a także zajmującą rozmaite nisze w ekonomiczno-społecznej strukturze krajów zamieszkania. Mimo takiej niejednolitości czynnikiem wspólnym dla większości tradycyjnych grup jest przestrzeganie zwyczajów, wynikających z subiektywnego rozumienia zasad romskiej kultury (romanipen). Najczęściej nazywani Cyganami.

Grupy Romów w Polsce

Tradycyjnie wyróżnia się cztery zasadnicze językowo-etnograficzne grupy Romów mieszkających w Polsce:

Polska Roma, inaczej Polscy Cyganie Nizinni, których dialekt należy do północno-wschodniej gałęzi języka romani, do niedawna jeszcze prowadzący koczowniczy tryb życia głównie na terytorium kraju. Ich tradycyjnym wyznaniem jest katolicyzm.

Bergitka Roma, lub Polscy Cyganie Wyżynni, Cyganie Karpaccy - mieszkający na Pogórzu Karpackim oraz w Kotlinie Kłodzkiej, mówiący dialektem z centralnej grupy dialektów języka romskiego. Grupa ta, stosunkowo najgorzej sytuowana materialnie, już od XVII wieku prowadzi osiadły tryb życia, przez co nie jest ona często szanowana przez inne grupy. Tradycyjnie wyznawcy katolicyzmu.

Kełderasze, pochodzący z terenów Mołdawii i Wołoszczyzny, skąd w połowie XIX wieku rozpoczęli dalekie wędrówki po Europie i innych kontynentach. W latach międzywojennych wywierali bardzo duży wpływ na inne grupy Romów w Polsce, gdyż to właśnie spośród nich wywodziła się większość tzw. królów cygańskich. Dziś większość z nich mieszka za granicą. Ich tradycyjne wyznanie stanowi prawosławie. Używają dialektu języka romskiego należącego do grupy dialektów vlax-północnych.

Lowarzy, pochodzący z Siedmiogrodu, podobnie jak Kełderasze prowadzący od połowy XIX wieku dalekie, transkontynentalne wędrówki. Stanowią stosunkowo najlepiej sytuowaną materialnie grupę Romów, która w latach 90. XX wieku najprawdopodobniej w całości wyemigrowała z kraju. Tradycyjnie wyznawcy katolicyzmu oraz prawosławia. Używają dialektu języka romskiego należącego do grupy dialektów vlax-północnych.

Historia przybycia Romów

Romowie wywodzą się z terenu dzisiejszych Indii - są potomkami różnych indyjskich grup etnicznych (kast), których przedstawiciele między VI a XI w. n.e. wyruszyli na zachód, prawdopodobnie uciekając przed toczącymi się w tamtym regionie konfliktami. Wędrowali jako grupa plemion koczowniczych i przez Persję i Armenię dotarli do terenów Imperium Bizantyjskiego. W XV wieku Romowie pojawili się w Polsce (dokładnie pierwsza wzmianka, zaświadczająca ich obecność na terenach Rzeczpospolitej pochodzi z 1401 r.). Początkowo cieszyli się na ogół życzliwym przyjęciem. Rozpowszechniana przez nich opowieść o swej wędrówce będącej formą pokuty za różnorakie grzechy (m.in. wsparcie chrześcijaństwa) spotykała się ze zrozumieniem ze strony możnowładców i ludu. Wkrótce jednak stosunek do Cyganów zmienia się, co wiąże się prawdopodobnie z kilkoma czynnikami: odmiennością kulturową, sprzecznym z przyjętymi normami zachowaniem i patologiami społecznymi wśród Cyganów, odmiennymi niż w średniowieczu renesansowymi wzorcami kulturowymi.

Okres I wojny światowej i dwudziestolecia międzywojennego nie przyniósł wielkich zmian w położeniu Cyganów. Nadal próbowano na różne sposoby wywierać na nich presję mającą zmusić do osiedlenia się na stałe, trwały również wyjazdy za Ocean.

Już u schyłku lat 30. zaczęto kierować pierwszych Cyganów do obozów koncentracyjnych, najpierw na terenie Niemiec, następnie w krajach okupowanych. Ogólnie biorąc okres wojny oznaczał dla Cyganów zagładę i ustawiczne prześladowania: Po zakończeniu wojny w Europie presja na społeczności cygańskie zmalała w niewielkim stopniu. Zarówno w krajach ówczesnego bloku wschodniego, jak i w państwach demokratycznych władze dążyły do przekształcenia Cyganów w zbiorowości osiadłe, prowadzące identyczny tryb życia, jak pozostali mieszkańcy. Chociaż współcześnie sytuacja Romów znacznie się poprawiła to nadal spotykają się z dyskryminacją ze strony innych narodowości.

Liczebność społeczności romskiej

Populacja społeczności romskiej w Polsce jest niezwykle trudna do oszacowania, gdyż wielu Romów nie posiada stałego zameldowania więc nie są w statystykach uwzględnieni. Z szacunkowych danych przygotowanych dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji przez Wojewodów, na podstawie informacji nadesłanych przez jednostki samorządu terytorialnego wynika, że na terenie Polsce zamieszkuje około 20 do 30 tys. Romów. Dane Narodowego spisu powszechnego Ludności przeprowadzonego w 2002 roku mówią z kolei o 12,9 tys. osób identyfikujących się jako Romowie.

Rozmieszczenie społeczności romskiej

Rozmieszczenie społeczności romskiej w poszczególnych województwach jest zróżnicowane, zaś największe skupiska znajdują się w południowych województwach Polski. małopolskie (13%), dolnośląskie (10%), mazowieckie (10%)

W województwie małopolskim zamieszkuje największa liczba Romów. Z tego powodu właśnie na terenie Małopolski zrealizowano innowacyjny projekt w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL finansowanej ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego - Inicjatywa na Rzecz Rozwoju Przedsiębiorczości Romów KXETANES-RAZEM. W realizacji powyższego projektu uczestniczyło dziewięciu partnerów, w tym najstarsze stowarzyszenie społeczności romskiej Centrum Kultury Romów w Polsce z siedzibą w Tarnowie, którego rok założenia datujemy na 1964.

Kultura

Kultura romska znana była w Polsce od XV wieku przede wszystkim ze względu na swą bogatą tradycję muzyczną oraz rzemiosło kowalskie. Tradycyjna zbiorowość romska ma charakter wybitnie patriarchalny - głową rodziny jest ojciec, podlegający z kolei przywódcy całego rodu. Najważniejszym zadaniem głowy rodziny, rodu i zbiorowości jest czuwanie nad przestrzeganiem romanipen - wewnętrznego zbioru norm, wartości, obyczajów, reguł, określających między innymi role społeczne i zagrożenie „skalaniem”. Kultura Romów jest ściśle związana z wewnątrzgrupowym przekazem tych zasad, odbywającym się dzięki rozbudowanym związkom pokrewieństwa oraz uznawaniu autorytetu tradycyjnych przywódców. Rolę tych ostatnich odgrywają zarówno poszczególne osoby, stojące na czele rodów lub lokalnych społeczności jak i powszechnie szanowana starszyzna. W przypadku złamania zasad romanipenu karą jest wyłączenie z życia zbiorowości.

Charakterystyka najważniejszych nakazów romanipenu:

-przestrzeganie kodeksu zakazów (mageripen); ich złamanie powoduje skalanie. Ponadto grozi sankcjami, do wykluczenia ze społeczności włącznie.

-wykładnia tradycji cygańskiej. Nakazuje manifestować cygańskość, jako wartość najwyższą, najważniejszą. Nakazuje posługiwać się własnym językiem romani w swoim środowisku i w kontaktach z innymi Cyganami. Nakazuje ponadto solidarność współplemienną, pomoc, przestrzeganie obrzędów i rytuałów.

- romanipen to zasada, która dotyczy tylko i wyłącznie daną społeczność cygańską i stanowi o ich prawdziwości- w stosunku do Cyganów gorszych ,o których nieczystości świadczy nieprzestrzeganie romanipen zgodnie z przyjętym przez dana grupę pojmowaniem. Przy czym, takie przekonanie dotyczy każdej omawianej grupy.

W przypadku przecięcia kulturowego zasada romanipen nigdy nie będzie dotyczyła gadzia. Gadzio nigdy w tym sensie nie stanie się Romem. Jeżeli jest życzliwy i uczynny i pozyska sobie sympatię, to w może jedynie liczyć na zaakceptowanie go, jako istoty tolerowanej w kręgu prawdziwych ludzi.

Zasada ta najmocniej przejawia się przy wspólnym jedzeniu. W przypadku grup „wędrownych”, krąg osób, z którymi można razem spożywać posiłek - to muszą być osoby czyste, - czyli Cyganie, którzy są wierni zasadzie romanipen. Przy czym zasada ta nie dotyczy to zupełnie „gadziów”, którzy będąc istotami obcymi - pozbawione są atrybutu człowieczeństwa i w tych kategoriach nie funkcjonują, dlatego też nie mogą być osobami kalającymi. Natomiast nie można zasiadać do posiłku z osobą uznaną za skalaną przez własną grupę, jak też nie można jeść z Cyganami z grup, które zostały uznane za nieczyste (magerde). Dlatego do biesiadujących Cyganów karpackich raczej nie dosiądzie się przedstawiciel jakiejkolwiek z grup wędrownych.

Dodatkowo skalany będzie Rom, który okradnie lub zabije innego Roma, który donosi na policję, który zje psie lub końskie mięso oraz dopuści do tego, by skalała go kobieta. Kobiety uznawane są za nieczyste w okresie rozrodczym - pomiędzy pierwszą miesiączką a menopauzą, zwłaszcza w okresie porodu i po porodzie oraz wtedy, gdy mają miesiączkę, kontakt z odzieżą kobiet od pasa w dół prowadzi do skalania.

Największe imprezy kulturalne:

• Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich „Romane Dyvesa w Gorzowie Wlk

• Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów w Ciechocinku,

• Obchody dnia pamięci o zagładzie Romów i Sinti organizowane na terenie byłego obozu KL Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu,

• Uroczystości upamiętniające likwidację w 1942 r. tzw. Zigeunerlager-Litzmannstadt Getto w Łodzi,

• Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów Tarnów-Żabno-Szczurowa.

• XV Międzynarodowy Festiwal Romów - Glinojeck .

Język

Językiem ojczystym większości Romów jest język romski, zwany też romani, należący do grupy indoaryjskich języków indoeuropejskich. Daleko posunięte zróżnicowanie rozmaitych dialektów romskich, brak tradycji piśmienniczej oraz jednolitej standaryzacji sprawiają jednak, iż posługujące się nimi osoby często doświadczają trudności komunikacyjnych. Z tego też względu część naukowców uważa romani raczej za podrodzinę językową niż za osobny język. Ponadto w wyniku presji zewnętrznej w wielu tradycyjnych grupach nastąpiło porzucenie własnego dialektu romani na rzecz języka dominującego w otoczeniu społecznym, lub wytworzenie osobnego języka kreolskiego (zwanego pogadialektem), łączącego elementy języka romskiego oraz większościowego (np. dialekt Caló w Hiszpanii).

Religia

Romowie nie wyznają jednolitej religii, w zależności od miejsca osiedlenia przyjmowali - na przestrzeni wieków - dominującą na danym obszarze tradycję religijną. Asymilacja religijna była warunkiem przetrwania i uniknięcia prześladowań na tle wyznaniowym.

Na religię Romów mają także wpływ pozostałości wierzeń indyjskich i pogańskich m.in rosyjscy Romowie zachowali legendy o bóstwach hinduistycznych: Pierwotnie Romowie wierzyli w najwyższą istotę - Deweł i złą istotę - Beng.

Cecha charakterystyczną wyznawanej przez Romów religii jest jej synkretyzm - łączenie tradycji katolickiej, protestanckiej lub islamistycznej z elementami pogaństwa, hinduizmu i własnej tradycji. Przejawia się to szczególnie w obrzędowości np. Romowie muzułmanie w Serbii obchodzą część świąt prawosławnych i część muzułmańskich.

Duże znaczenie odgrywa wiara w magię i siły nadprzyrodzone. Romowie wierzą w moc uroków przynoszących dobry los, amuletów i talizmanów, w moc klątw i uzdrawiających rytuałów. Żywa jest także wiara w demony i złe duchy, Romowie wierzą, że zmarła osoba może zostać inkarnowana jako inny człowiek czy też zwierzę.

Patronką romską jest Czarna Sara - Kali Sara, zwaną Czarną Madonną - corocznie w maju tysiące Romów z całej Europy przybywają na pielgrzymkę do Les Saintes Maries de la Mer w Francji , aby uczestniczyć w ceremonii adoracji „świętej Sary”.

W Polsce od 1986 roku, z inicjatywy krajowego duszpasterza Romów w Polsce ks. Stanisława Opockiego organizowana jest w Limanowej Ogólnopolska Pielgrzymka Romów, w której uczestniczą także Romowie ze Słowacji.

Ciekawostką może być fakt, że Papież Jan Paweł II 4 maja 1997 roku w Rzymie dokonał beatyfikacji Zefiryna Gimeneza Malle, hiszpańskiego Roma, który w czasie wojny domowej w Hiszpanii stanął w obronie pewnego kapłana, Został wtedy aresztowany, otrzymując propozycję uwolnienia, jeśli sprofanuje różaniec. Ponieważ odmówił, został rozstrzelany.

Edukacja

Dzieci, które są pochodzenia romskiego często chodzą do szkół publicznych i są integrowane z „innymi” dziećmi. Tworzone są też specjalne klasy, do których uczęszczają tylko romscy uczniowie. W Suwałkach istnieje Parafialna Szkoła Podstawowa Romska niepubliczna, w której dzieci uczą się bezpłatnie.

Działające w Polsce romskie organizacje

• Centralna Rada Romów,

• Stowarzyszenie Romów w Polsce,

• Centrum Kultury Romów w Polsce - Stowarzyszenie Kulturalno-Społeczne z siedzibą w Tarnowie,

• Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Cyganów RP „Solidarność” z siedzibą w Kielcach,

• Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Romów „Roma Union” z siedzibą we Włocławku,

• Stowarzyszenie Romów w Limanowej,

• Towarzystwo Społeczno - Kulturalne Romów w RP w Kędzierzynie - Koźlu,

• Związek Romów Polskich w Szczecinku,

• Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce z siedzibą w Łodzi,

• Małopolskie Stowarzyszenie Romów w Andrychowie,

• Stowarzyszenie „Nowa Roma” z siedzibą w Lublinie,

• Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce z siedzibą w Krakowie,

• Towarzystwo Krzewienia Kultury i Tradycji Romskiej „Kałe Jakha” z siedzibą w Krakowie,

• Stowarzyszenie Romów w Krakowie,

• Stowarzyszenie Romów w Polsce „Czerchań” z siedzibą w Bytomiu,

• Stowarzyszenie Społeczności Romskiej „Familia” w Tarnowie,

• Stowarzyszenie Romów w Stalowej Woli,

• Stowarzyszenie Kultury Romskiej „Hitano” w Olsztynie,

• Stowarzyszenie Twórców i Przyjaciół Kultury Cygańskiej z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim.

• Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej „ROM” w Lublinie,

Najważniejsze tytuły prasowe:

„Dialog - Pheniben” - miesięcznik, Miesięcznik społeczno-kulturalny „Dialog-Pheniben” jest wydawany przez Stowarzyszenie Romów w Polsce od 1995 roku, do 2004 roku ukazywał się w formie kwartalnika. W swojej treści skupia się na zagadnieniach życia społeczno-kulturalnego mniejszości romskiej w Polsce i Europie, a także podejmuje tematykę związaną z ochrona praw człowieka, tolerancją, przeciwdziałaniem zjawiskom dyskryminacji, rasizmu i ksenofobii, integracją i dialogiem międzykulturowym

„Rrom po Drom” - dwumiesięcznik RROM P-O DROM, przedstawiający się jako pierwsze w Polsce pismo RRomów-Cyganów, to wydawany od 1990 roku w Białymstoku miesięcznik zajmujący się życiem i kulturą społeczności romskiej w Polsce. Czasopismo jest wydawane częściowo w języku romskim a częściowo po polsku. Redaktorem naczelnym RROM P-O DROM jest Stanisław Stankiewicz. Pismo stara się poruszać najbardziej istotne kwestie i problemy związane z życiem i działalnością społeczności romskiej, w kraju i za granicą.

„Romano Atmo” - dwumiesięcznik.

Stereotypy

Mimo upływu czasu kultura, tradycje i obyczaje romskie nadal z trudem są akceptowane przez Polaków. Romowie często spotykają się z dyskryminacją oraz raniącymi ich stereotypami.

Cyganie-Romowie często są postrzegani w świetle dwóch stereotypów, czyli: malowniczo-folklorystycznego, a także degradująco-kryminalnego. Zgodnie z pierwszym stereotypem są oni narodem ludzi wolnych, którzy są przyzwyczajeni do wiecznej wędrówki, którzy kochają muzykę i śpiew. Dla wielu ludzi Cyganie są też tajemniczy, mówią niezrozumiałym językiem i zajmują się zajęciami ezoterycznymi, a także czynieniem uroków. Druga perspektywa postrzegania Cyganów jest związana z ich społeczną marginalizacją, czyli z ich ubóstwem, niechęcią do edukacji, z przesądami o porywaniu dzieci. Te stereotypy często nie są zgodne z rzeczywistością.

Jeden z nich to oskarżenia o kradzieże. Powodów takiego postrzegania Romów jest wiele, ale warto zwrócić uwagę na jeden - szczególnie istotny w ostatnich latach: utrudniony dostęp Romów do rynku pracy. Pracodawcy nie chcą ich zatrudniać, gdyż uważają, że są ludźmi nierzetelnymi, leniwymi. Stąd rosnące bezrobocie wśród nich. Dochody Romów są bardzo niskie, często żyją na granicy ubóstwa.

Romowie to „ludzie drogi”/ wieczni wędrowcy. Szacuje się, że tylko trzy do pięciu procent wszystkich Romów jest wędrowcami lub tymczasowo wędrującymi w stosunku do tych, którzy zajmują się działalnością zawodową.

Romowie żyją na koszt innych osób. Romowie uważani są za leniwych i unikających pracy. Typowym skojarzeniem jest też Rom żebrzący bądź wyłudzający.

Romowie to outsiderzy. Romowie są outsiderami, rzeczywiście. Wystarczy powiedzieć, że jest się Romem i wiele osób będzie patrzyło na ciebie inaczej. Romowie noszą wszelkie możliwe piętna, bez względu na to, czy rzeczywiście zawinili.

Romowie to egzotyczni obcy. Rom to nie tylko outsider, to także ktoś egzotyczny. Literatura i sztuka pełna jest opisów Romów, którzy są tajemniczy, namiętni, dzicy i nie panujący nad sobą.

Romowie mają dar do muzyki. To kolejny stereotyp, który nie wydaje się groźny na pierwszy rzut widzenia. Rzeczywiście jest wielu utalentowanych znanych romskich muzyków. Zajmowanie się muzyką dawało wielu Romom szanse na przeżycie.

(„visible Roma”) Przez Romów, których można odróżnić rozumiemy Romów, którzy „wyglądają jak Romowie”: kobiety z długimi ciemnymi włosami, ubrane w długie kolorowe spódnice, noszące złote okrągłe kolczyki i z grupką małych dzieci wokół. Oczywiście są Romowie tak wyglądający. Można też spotkać nie-Romów przebranych, na przykład w związku z karnawałem. Sęk w tym, że Romowie, którzy nie pasują do tego obrazu są często brani za nie-Romów. Jak na ironię, to przyczynia się do dalszego stereotypowego odbioru Romów.

Romowie nie chcą się integrować. Wielu Romów już jest zintegrowanych ze społeczeństwem. Jeśli mieszkasz w Europie Środkowej lub Wschodniej, jest duża szansa, że któryś z Twoich przyjaciół, znajomych, krewnych albo nawet Ty sam masz romskie korzenie. Czasem ludzie, którzy osiągnęli pewien poziom życia są niechętni do ujawniania swojego romskiego pochodzenia. Jest to związane z obawą, że uprzedzenia wobec tej grupy mogą narazić na szwank ich dobre imię.

Ciekawostki

Romowie w serialu: 5 lutego na antenie TVP miała miejsce emisja serialu „Głęboka woda”, w którym gościnnie wystąpili Józef Mastej, Adam Paczkowski i inni Romowie z wrocławskiego Brochowa. Mieli oni okazję spotkać się na planie ze znanymi i lubianymi polskimi aktorami takimi jak Marcin Dorociński, Katarzyna Maciąg i Marta Klubowicz. Odcinek przedstawia historię 13-letniej romskiej dziewczynki, która została pobita i zgwałcona.

Nowości wydawnicze: Na początku 2012 r. Muzeum Okręgowe w Tarnowie wydało 4 już numer zbioru artykułów „Studia Romologica”, który tradycyjnie zawiera różne artykuły z zakresu szeroko rozumianej problematyki romskiej. Autorami tekstów są cenieni badacze zagadnień dotyczących społeczności romskiej z Polski i zza granicy. Główne zagadnienia omawiane w ostatnim numerze wydawanego w Tarnowie periodyku obejmują kwestie wiary i religijności wśród Romów mieszkających w Polsce, jak również tych w innych krajach. Tegoroczna „Studia Romologica” zawiera również artykuły o dziejach Romów w XX w. Tak jak w poprzednich numerach każdy z tekstów zawiera streszczenia w języku romskim. Druga z omawianych pozycji również została wydana przez Muzeum Okręgowe w Tarnowie, a nosi ona tytuł „Romano Drom” (romska droga). Książeczka „Romano Drom”, to zbiór wierszy autorstwa wybitnego działacza romskiego na szczeblu krajowym i międzynarodowym, w których nawiązuje on do swych wędrówek taborowych, w trakcie których wielokrotnie słuchał opowieści starszych Romów i osobiście przeżywał wędrowne romskie życie.

Mniejszość romska w polskich mediach: TVP Białystok nadaje raz w miesiącu program, o tematyce związanej z mniejszością romską (cygańską) pt. My Romowie (dawniej w programie wszystkich mniejszości narodowych i etnicznych na Podlasiu pt. Sami o sobie).

Kuchnia

Cyganie w swojej kuchni preferują ostre potrawy. Wiele ze swoich dań zapożyczyli z kuchni hinduskiej, bałkańskiej oraz z innych krajów, przez które wędrowali jako naród koczowniczy.
Według tradycji Romów gotować mogły tylko kobiety, nie miały jednak prawa zasiadać do posiłku razem z mężczyznami. W dawnych taborach najczęściej sporządzano dania mięsne z kury, wieprzowiny, dziczyzny i ryb. Korzystano również ze wszelkich dobrodziejstw lasów i pól. Potrawy były gotowane w kociołkach umieszczonych nad ogniskiem. Niedozwolonym pożywieniem było mięso końskie i psie. Najczęstszym posiłkiem mięsnym były różnego rodzaju dania z kury, ponieważ stanowiły one najprostszy łup Cyganek chodzących po wróżbie. Dawniej piekli oni kurę lub gęś w ognisku, oblepiając ją wcześniej gliną i wkładając w żar. Zwyczaj takiego przyrządzania mięsa wziął się od uważanej za cygański przysmak potrawy, jaką jest jeż. Pieczono go w ognisku oblepionego gliną. Aby pozbyć się kolców opalano je przy pomocy rozżarzonego żelaza, patroszono i wraz z cebulą i innymi przyprawami duszono w garnku. Mięso jeża przewyższa zdaniem Cyganów wszelkie inne - jest tłuste, nieco podobne do wieprzowego, ale znacznie delikatniejsze i smaczniejsze.

ubiór

- długa i fałdzista spódnica

- chusta przewieszona przez jedno ramię

- "ozdobność" - efekt zamiłowania do błyskotek i jaskrawych barw

- charakterystyczne są też szerokie rękawy

- w zależności od tego czy są biedniejsi czy bogatsi ubiór jest mniej lub bardziej ozdobny

muzyka cygańska

- improwizacja

- silna ekspresja

- ozdabianie melodii ornamentamii

- w zespołach instrumentalnych naczęściej: skrzypce, cymbały,

- reliktami dawnych warstw kultury są związki muzyki cygańskiej z zabiegami magicznymi np. z wywoływaniem deszczu

---