Literaturoznawstwo prof. dr hab. Jolanta Sztachelska
Feliks Fryze - autor pierwszego reportażu 1972 rok
Tekst użytkowy - tekst używany w naszej codziennej komunikacji, podania, listy
Schemat Buhlera - Jacobsona - schemat komunikacji językowej:
nadawca - komunikat - odbiorca
warunki, które muszą spełnić:
- kod (wspólny)
- kontakt
- kontekst
Funkcja emotywna (ekspresywna) komunikatu - komunikat nastawiony na nadawcę
Funkcja impresywna - komunikat nastawiony na odbiorcę
Funkcja referencjalna (poznawcza) - komunikat nastawiony na referowanie
Funkcje kodu:
- metajęzykowa - opowiada o kodzie
- funkcja fatyczna - podtrzymywanie kontraktu
Funkcje komunikatu:
- estetyczna
W tekście naukowym dominanta jest funkcją poznawczą.
W tekście literackim dominanta jest funkcją estetyczną.
• Literatura obejmuje wszelkie teksty drukowane
• a także dzieła wybitne / decyduje o tym albo sama funkcja estetyczna, albo ta połączona z artyzmem /
• literatura piękna posługuje się fikcją literacką
4 typy fikcji:
- fikcja mityczna - zaczątek ma w micie
- fikcja paraboliczna - w Biblii
- fikcja mimetyczna - natura, rzeczywistość
- fikcja groteskowa
NAUKA O LITERATURZE
|
/ /
teoria literatury historia literatury
- teoria dzieła literackiego -> poetyka opisowa - teoria dzieła literackiego z punku
widzenia historycznego -> poetyka
historyczna
- teoria procesu literackiego
- metodologia badań literackich
KULTUROZNAWSTWO
Człowiek rodzi się w:
- kulturze społecznej (rodzina, małżeństwo, wspólnota sąsiedzka, wieś, gmina)
- kulturze religijnej
- kulturze językowej
• poetyka immanentna - nie odwołuje się do niczego z zewnątrz
• poetyka skodyfikowana - zbiór przepisów, jak tworzy się literaturę
• poetyka diachroniczna - poetyka historyczna
• poetyka synchroniczna - tekst umiejscowiony w czasie, badany kontekst bez względu na historię w tym czasie
kultura
(w sensie)
|
/ \
artystycznym antropologicznym
wydarzenie kulturalne wydarzenie kulturowe
Analiza wierszy
Szymborska: potoczność, wiersz nie jest poetycki, zawiera elementy, które świadczą, że wiersz napisała kobieta (rosół z makaronem, komplementy)
Iwaszkiewicz: „Ukraina”, wiersz o śmierci
Tekst literacki jest pewnym sposobem komunikacji, częścią procesu komunikacji.
„Od metod zewnętrznych i wewnętrznych do komunikacji literackiej” Michał Głowiński
Metody psychoanalityczne i strukturalne można swobodnie łączyć.
(styl, konwencja, tematyka, nastrój)
modernizm nastrojowość
romantyzm monolog
(przekora, subtelność, ironia)
Najważniejsze:
-kto mówi
-w jakiej sytuacji
-co mówi
Między tymi metodami nie ma różnic dużych, można ten spór pominąć. Głowiński klasyfikuje dziedziny badań na:
a) zewnętrzne
- socjologia
- psychologia
b) wewnętrzne
- hermeneutyka
W zależności od tekstu, w jaki sposób on do nas przemawia - używamy różnych metod. Tekst literacki jest jednym z elementów komunikowania się autora ze światem, autora z czytelnikiem i odwrotnie.
Tradycja literacka w literaturze:
-sumuje, porządkuje i hierarchizuje doświadczenie
-pokazuje w niej siłę tradycji literatury wysokiej - kanon; i miękkiej - z lektury masowej
(i jedne i drugie są ważne)
-poznajemy tradycję kulturową
-wprowadza do świadomości publicznej to, co znajduje się w kulturze (emocje)
-historia (tworzy ją kanon lektur) kanon, kulturowość, autentyczność, język
-pamięć w sensie tradycji - sentymenty, prasentymenty (przeszłość naszej rodziny)
-z kanonem człowiek styka się i kultywuje tradycję
- w szkole zetknięcie z kanonem często bywa błędne
Tradycja literacka to część kultury + wrażliwość, wyobrażenie. Tradycja efektywnie funkcjonuje poprzez gatunek + rodzaj, ale także poprzez konwencję literacką.
Konwencja literacka - zespół norm w danej epoce zaczerpniętych z tradycji, które budują wspólnotę między pisarzem i czytelnikiem, np. kanwa powieści realistycznej, kanwa powieści historycznej.
Tradycja literacka to po prostu zbiór konwencji literackich.
Żywotność składników tradycji literackiej:
- są wykorzystywane w tworzeniu literatury
- tradycjonalizm tradycja literacka -- nowatorstwo
- aluzyjne używanie tradycji
Tradycjonalizm polega na biernym naśladowaniu literatury.
Epigonizm - konwencjonalizm
Nowatorstwo - przekraczanie, ostentacyjne dystansowanie się od wzorów tradycji
Nowoczesność - wiąże się z awangardą, nowatorstwem
Awangarda - kierunek w dziedzinie sztuki, pewien zespół norm, ogólnych postaw
Tradycja i nowatorstwo to są bardzo złożone przeciwstawienia.
Wielkość Szekspira - kradł wątki, tematy, przetwarzał je i są teraz ponadczasowe, a on jest pisarzem duszy.
Leśmian - nowoczesny, nowatorski w balladach, ludyczność, impresjonista.
„Historie maniaków” - Roman Jaworski
1) Literatura postrzegana marginalnie
2) Literatura wielka rywalizuje z kulturą masową
3) Wielka kultura i konkurs Eurowizji, rozdawanie Oskarów. Rządzi kultura masowa. Performance - widowisko, entertainment - rozrywka.
4) Lata 60. 70. kino, muzyka, literatura europejska
5) Dziś - literatura jest pełnym wzorem mowy np. Masłowska
• literatura daje to, co jest prawdą emocji
• kryzys czytania
• inne sposoby uczenia
Głowiński „Retoryka”
1) Kochanowski i jego wiersz „Sylabowiec”, było to awangardowe
- równa ilość sylab w wersach
- stały akcent paroksytoniczny
- w wersach dłuższych niż 8 sylab średniówka
2) Po co nawiązuje autor do epok dawniejszych?
- nawiązanie do tradycji jest warunkiem porozumienia
- zrozumienie epoki dawnej pozwala zrozumieć współczesną
- nawiązanie do antyku w romantyzmie to jest nawiązanie do pewnego zespołu wartości, które niesie antyk, nawiązuje się dialog z przeszłością
3) Tradycja jest elementem praktyki twórczej i elementem odbioru utworu
4) Tradycja ma charakter strukturalny, tzn. że struktura tekstu nosi ślady przeszłości. Po tym rozpoznajemy przynależność tekstu do danej epoki:
- styl
- kompozycja
- gatunek
- rodzaj
5) Stylizacja przy przywoływaniu tradycji literackiej ma znaczenie
6) Tradycja jest zjawiskiem synkretycznym
konwencja - zbiór zasad tworzenia czegoś, mogą być różne konwencje wypełniania tego samego pisma (np. humorystyczna, poważna). Konwencja literacka we fraszce wymaga lekkości. Konwencja realistyczna, naturalistyczna, psychologiczna, groteskowa, baśniowa. Konwencja to jest to, co prezentuje gatunek, ale jednak nie do końca się z nim pokrywa.
Adam Mickiewicz „Bakczysaraj”
Sonet krymski. Podmiotem wiersza jest Pielgrzym, widzi upadek raju, zwiedza harem, patrzy praktycznie na ruinę, rozpadający się budynek. Sonet ma część opisową i część refleksyjną. Refleksja dotyczy przemijania, niszczycielskiej mocy czasu, refleksja ma charakter egzystencjalny (miłość, choroba, szczęście itp.). Konwencja tego wiersza to liryczna refleksja. Ta refleksyjność jest wzmiankowana na wiele sposobów.
Wisława Szymborska „Niektórzy lubią poezję”
W wierszu jest pewna przekora, charakterystyczna dla twórczości Szymborskiej.
Autotematyzm - wypowiedź o sobie samym, konwencja przekory, żartu, lekkości.
Jarosław Marek Rymkiewicz „Jeśli nie istnieje”
Główne słowa wokół których obraca się wiersz: chaos, porządek, Bóg, umysł, istnienie. Tytuł utworu nigdy nie jest przypadkowy, nadaje sens wierszowi, ustala pewien porządek. Tekst napisany przez intelektualistę, który buduje sens w sposób filozoficzny. Konwencja refleksji filozoficznej. Metafory odwołujące się do średniowiecznych ikon.
Tekst Sławińskiego
Wiersz to tekst przełamany na wersy. Wartościowanie - musi być umotywowane wartościami do których się odnosimy, nie jest to relatywna opinia, tylko ocena według kontekstu odniesienia.
Wypowiedzi ludzkie można zaklasyfikować do 3 grup:
-teksty dotyczące kwestii społecznych - teksty użytkowe
-teksty naukowe - słownictwo specjalistyczne
-teksty literackie - modyfikacja języka potocznego
Rozumieć tekst - rozumieć znaczenie słów użytych. Tekst naukowy nie wymaga interpretacji, sens słów jest wyłożony wprost. Tekst użytkowy - język potoczny. Tekst literacki - zrozumienie polega na znalezieniu jakiegoś uniwersum. Posługuje się językiem potocznym. Uniwersum tekstu użytkowego i literackiego jest fikcyjne (świat przedstawiony), szukamy analogii, w tekście naukowym uniwersum nie jest fikcyjne, dotyczy świata rzeczywistego i w nim znajdujemy odniesienie. Odniesienie świata przedstawionego do fragmentu rzeczywistości wymaga pracy twórczej, kreatywności użytej do umysłu i znalezienie odniesienia. Interpretacja tekstu naukowego jest zdeterminowana przez język naukowy (jest ustabilizowany). Większy problem stanowi interpretacja tekstu literackiego. Nie istnieje jakiś układ wyznaczający interpretację. Interpretacja rodzi się poprzez lekturę - jest aktem kreacji. Interpretacja musi uwzględnić to co mamy w głowie (edukacja, wychowanie) i to co nam w duszy gra (to co jest niedopowiedziane).
Delimitacja składniowa i wierszowa
Prozodia: akcent, intonacja, iloczas, pauza
Kadencja i antykadencja: kadencja - intonacja wzrasta (pytanie, wykrzyknik), antykadencja - zdanie oznajmujące,opadanie napięcia
Iloczas - jakość wymawiania głoski
Intonacja - czynnik prozodyjny, dzięki któremu rozpoznajemy czynnik zdania
Wiersz polski
|
| |
numeryczny nienumeryczny
regularny-w nim można coś policzyć, nieregularny-nie da się nic policzyć
wskazać jakiś tym metrum od modernizmu do współczesności
np. średniowieczny wiersz zdaniowy
sylabiczny, sylabotoniczny, toniczny
Struktura dzieła literackiego
płaszczyzna językowa utworu płaszczyzna tego, co przez znaki językowe
| jest ewokowane (aspekt treści)
organizacja dzieła literackiego |
| plan treści
styl k
o
m świat przedstawiony
p
o zawartość ideowa
z
y zn.sytuacji komunikacyjnej
c
j
a
Ferdynand de Sousse
ZNAK
/ \
płaszczyzna wyrażania płaszczyzna treści
Semantyka dzieła literackiego
W stylu zawsze szukamy indywidualizmu. Jeśli doszukujemy się w określonym tekście jakiegokolwiek konkretnego stylu, to „wyciągamy” jakąś średnią. Następuje przemieszanie indywidualizacji i konwencjonalizacji (zawsze).
Metafora
zielone wyrazy z metaforą są nierozłączne,
/ \ nakładają się na siebie
oczy ------- troski
J. Lalewicz „Opowiadanie i rozumienie”
Człowiek rodzi się w określonym środowisku językowym. Z chaosu wyłania się językowy obraz świata (u dziecka). Każdy język inaczej opisuje świat (Eskimosi mają 16 rodzajów śniegu). Pierwotne jest to, co potoczne, dyskursywne, wyspecjalizowane, z potocznego wybieramy pewne dziedziny i nazywamy specjalistycznie (np. logika, pedagogika i fizyka). Oczywistość dyskursywna może być opisywana tylko za pomocą języka dyskursywnego.
Uniwersum językowe dyskursywne:
-ujęcie atemporalne
-relacje syntagmatyczne
-paradygmat (wzorzec)
Dziedziny dyskursywne mogą być pokazywane w postaci wzoru.
Problem całego tekstu: rozumienie zakłada, że w tekście jest jakiś sens i trzeba ten sens umieć wyłapać. Opowiadanie - narracja - było najpierw, pierwotnie. Co to znaczy opowiadać? Narracyjne ujęcie faktów. To przedstawiać słownie jakąś historię, pewną sekwencję zdarzeń, co wytworzy nam pewien układ z początkiem i końcem, pokaże nam fabułę.
W XIX w. narracja eliminuje ogólne postrzeganie świata. W poprzednich epokach powieść zawierała wszystko, i ogół i narrację. Współcześnie powieść używa dyskursu.
Semantyka wypowiedzi narracyjnej
Sens wiersza nie istnieje poza nim samym. W przypadku prozy, ten świat przedstawiony ma szanse istnienia poza rzeczywistością tekstu. W prozie nie można analizować pojedynczych wyrazów czy zdań, bo one nic same nie znaczą.
Michał Głowiński „Świadectwa i style odbioru”
Głowiński ujmuje zagadnienie literatury jako styl komunikacji. W prozie mamy do czynienie z dwiema płaszczyznami: z narracją i ze światem przedstawionym, rzeczywistością pozasłowną. Możemy czytać tekst na dwa sposoby: analizując tekst i ze względu na autora (biografia). W jaki sposób my odbieramy literaturę. Wylicza to co nazywamy świadectwem odbioru. 5 świadectw:
1.lektura jest tematem, np. nowy tomik Szymborskiej, świadectwo literackie, paraliterackie i krytyczne
2.wypowiedzi o charakterze dyskursywnym, metaliterackie, historycznoliterackie, teoretyczne
3.pastisze, parodie, stylizacje, np. twórczość Tuwima, Gałczyńskiego
4.przekłady, parafrazy, transkrypcje, np. przekład Barańczaka
5.czytelnictwo
Pastisz - naśladowanie stylu pisania danych autorów.
Parafraza - w dzisiejszych czasach parafraza bardzo daleko odchodzi od swojego pierwowzoru (np. adaptacje filmowe).
Typ fikcji narracyjnej ma swój odpowiednik w stylu odbioru.
Rozróżniamy style:
-mityczny (polega na wierze w to, co się czyta np. Biblia, pisma propagowane, Trylogia)
-alegoryczny - doszukujemy się ukrytych treści (drugiego dna) np. zeskok na wiadukt Wokulskiego mógł oznaczać, że wziął udział w postaniu styczniowym, teksty pisane pod cenzurą
-symboliczny - może mieć charakter bardzo uniwersalny, wielopunktowość, drganie, np. „Proces” Kawki
-instrumentalny - instrukcje, jak to robić, np. księgi satanistyczne, ma charakter moralizatorski
-mimetyczny - wymaga niepisanej umowy między nami a tekstem (mimesis = naśladownictwo), uznajemy tekst za coś prawdziwego
-eskspresyjny - w samym centrum jest nadawca
-estetyczny - w dziełach pięknych, np. „Synowie szatana” Przybyszewskiego
4 typy fikcji narracyjnej:
-mityczna
-paraboliczna (przypowieść, styl alegoryczny, symboliczny, instrumentalny)
-mimetyczna
-groteskowa
Styl
Stylowe - zrobione ze smakiem, nawiązywanie do czegoś, co już istnieje. W literaturze to tyle co oryginalność.
Style funkcjonalne:
-urzędowo-kancelaryjny (schematyczny)
-potoczny (do stylu pisanego z mowy żywej)
-naukowy (specjalistyczny, terminologia z danej dziedziny)
-publicystyczny (dziennikarski)
-artystyczny (zawiera cechy wszystkich stylów)
Styl to:
-indywidualne użycie języka ogólnego
-system tzw. środków ekspresywnych
-ekspresja podmiotu twórczego
-sposób ukształtowania tworzywa językowego (opisywanie tego stylu)
-charakterystyczna jakość postaciowa tekstu
Kierunki badań stylistycznych wydobywają różne cechy stylu:
1.charakterystyka gramatyczno-słownikowa np. słowa-klucze, Kazimierz Wyka stosował tę metodę do badania poezji Baczyńskiego; G.Bachelard:
-wyobraźnia materialna, np. Mickiewicz - ziemia, krew, woda
-wyobraźnia formalna, np. lot-bujanie w przestrzeni - Słowacki
2.H.Wolflin - styl rzeźbiarski, malarsko-dynamiczny, pojęciowy, impresyjny, igrający, autentyczny, fantazyjny, harmonijny, konstrukcyjny, architektoniczny
3.stylistyka genetyczna
-połączona z innym dziełem
-styl oceniany jako wyraz psychiki narodu
skaz - monolog wypowiedziany
Typy stylizacji:
Stylizacja to sposób naśladowania stylu jednego tekstu za pomocą wykorzystywania innych stylów. Obejmuje:
-aluzja literacka
-parafraza
-cytat
-streszczenie
-pastisz
-parodia
Stylizacja na:
-gatunek literacki
-system wersyfikacyjny
-język obcy
-język archaiczny
-gwara
-forma muz...
Podmiot mówiący w literaturze
-podmiot epicki
-podmiot liryczny
w dramacie brak
| instancje nadawcze | instancje odbiorcze | poziomy komunikacji
wewnątrz- | mówiący bohater | słuchający bohater | dialog
tekstowe | narrator (podmiot | adresat monologu | wypowiedź podmiotu
| liryczny) | lirycznego (narracji) | mówiącego
| autor wewnętrzny | odbiorca wirtualny | cały utwór
zewnątrz- | nadawca utworu | odbiorca idealny | konwencja
tekstowe | autor utworu | odbiorca komunikatu | biografia
Podmiotowość w liryce jest, mimo iż żadna forma gramatyczna na to nie wskazuje, to podmiotowość jest w pewnej wrażliwości, sposobie ukazywania świata przedstawionego.
„Pani Flaubert” - powieść genialna ze względu na sposób narracji.
telling showing (od auktorialnej do personalnej) 3 os.
narracja narracja personalna cz. przeszły
auktorialna (pełna wiedza, wszechwiedza) 1 os.:
-narrator abstrakcyjny
-narrator konkretny
Symultanizm - biegną dwie akcje jednocześnie
Narrator abstrakcyjny - nie ujawnia się, ale wiemy, że jest
Narrator konkretny - ujawnia się, mówi o sobie
Narrator personalny - nie wiemy kim jest, gdzie jest, ciężko go wykryć
Typy narracji:
-auktorialna
-personalna
-pierwszoosobowa
introspekcja - człowiek, który chce „oczyścić” się z traumy grzechów, dokonuje analizy samego siebie.
D. Defoe - „Robinson Cruzoe” ukazuje Anglię jako kraj przodujący pod względem ekonomicznym, przemysłowym w Europie
Narracja auktorialna - dąży do obiektywnego przedstawienia rzeczywistości, 3 os. l.p., narrator abstrakcyjny lub konkretny, miejsce jakie zajmuje narrator wobec rzeczywistości przedstawionej. Jeśli ten dystans jest bardzo krótki to przybliża się niemal do narracji 1 osobowej, jest to dystans duży - narracja epicka. Może być tak, że narracja będzie niejednolita.
Narracja 1 osobowa - narracja subiektywna np. Dziennik Rzeckiego z „Lalki”
Narracja personalna - mowa pozornie zależna, to taka konstukcja stylistyczna, która jest niezależna od narratora, a jednak jest skonstruowana przez narratora, jakaś postać próbuje opisać rzeczywistość H. Coltazar „Wielkie wybrane”
Punkty widzenia w narracji:
1.wszechwiedza - auktorialność
2.wszechwiedza neutralna
3.”ja” w funkcji świadka
4.”ja” jako główna postać
5.zmienna wszechwiedza obiektywna (3+4)
6.wszechwiedza selektywna
7.metoda dramatyczna (np. Przybyszewski „Dzieci szatana”)
8.kamera (Alain Robe-Gillet „Żaluzja”)
Trójkąt rodzajów literackich
liryka n. 1osobowa
`/' `\'
epika n. auktorialna dramat n. personalna
Metodologia - gałąź nauki o literaturze, metanauka nad poetyką i teorią literatury, nadbudowana nad poetyką i teorią literatury
XX w. fenomenologia i strukturalizm
Wg Umberto Eco 3 źródła sensu literatury:
-intencji narratora
-intencji autora
-intencji czytelnika
Richard Rorty - krytyka niemetodyczna, postuluje, by całkowicie zrezygnować z pytań czego dotyczy tekst
Jonathan Culler: „nadinterpretacja” - tekst nie decyduje o pytaniach, jakie mu stawiamy
1.tekst nie musi być zrozumiały
2.tekst zmusza nas do refleksji nad środkami wyrazu
3.dostarcza przyjemności
4.prowokuje do namysłu nad znaczeniem
Strukturalizm
Pojęcie funkcji w strukturalizmie wypiera pojęcie genezy.
Struktura - pewna całość, układ w filologii ogranicza budowę dzieła literackiego. Budowa strukturalna po II wojnie światowej dominuje w naukach społecznych. Strukturalizm wykonuje pewne podobieństwo z formalizmem rosyjskim. Rosyjscy formaliści przecinają drogę strukturalizmowi.
Polscy strukturaliści:
-Głowiński
-Sławiński
-Okopień-Sławińska
-Mayen
Działy strukturalizmu:
-teoria dzieła literackiego
-koncepcja poetyki
-komunikacja literacka
Język poetycki - kod zbudowany na języku naturalnym, pełni funkcję estetyczną, kieruje uwagę na samego siebie. Poetyka wg strukturalistów to gramatyka poezji. Oczywiście możemy to podejście skrytykować, gdy w tym przypadku strukturalizm jest pewnym nadużyciem. Strukturalistom udało się dokonać rzeczy, jakich nikomu wcześniej się nie udało dokonać.
Proces historyczno-literacki - dla nich to rozwój struktur literackich.
Konkretyzacja dzieła literackiego
Fenomenologia
Ustalenie statusu dzieła literackiego, stara się uchwycić ideę dzieła, czym jest ta istota. Zdania budujące dzieło literackie to quasi sądy. Nie orzekają wprost o rzeczywistości, odnoszą się do świata fikcjonalnego.
Wielowarstwowość dzieła literackiego. Warstwy:
1.brzmień słownych i tworów brzmieniowych wyższego rzędu
2.jednostki znaczeniowe
3.uschematyzowane wyglądy
4.przedmioty przedstawione (np. wątek miłosny)
Psychoanaliza
Zygmunt Freud - przestrzenny obraz psyche:
-id wg Freuda to chaos, nieposkromiony żywioł, sfera nieracjonalna
-ego
-superego interioryzacja, uwewnętrznienie tego, co zewnętrzne
libido = miłość
5 wymiarów psychoanalizy:
-terapia
-metapsychologia
-hermeneutyka - próby objaśnienia pism świętych
-teoria procesu twórczego i dzieła literackiego
-antropologia
inspirację czerpie się z fantazji, myśli
Metapsychologia - pewna refleksja nad psychologią, najistotniejsze są treści podświadome.
Teoria procesu twórczego - mówi nam jak działa wyobraźnia, fantazjowanie, dociera do źródeł twórczości. Objaśnia w dużym stopniu pojawianie się obscesyjnych obrazów, mówi nie o samym tekście, ale o autorze.
Antropologia - wiedza o człowieku, mówi to, na czym polega ludzka kondycja, o cierpieniu, melancholii, o przekraczaniu granic, jaki jest sens naszego istnienia.
Freud: psyche jest jak wielopoziomowy tekst, opisuje topografię psyche, musi być balans, równowaga wszystkich elementów.
Psyche ludzka jest badana w trzech aspektach:
-aspekt topiczny
-aspekt energetyczny
-aspekt ekonomiczny
Sublimacja - przeniesienie energii seksualnej w twórczość artystyczną czy materialną, prowadzi do zwiększonej kreatywności. Energia seksualna musi być spożytkowana.
Aspekt ekonomiczny w odniesieniu do psyche. Melancholia to taki stan, w którym nigdy nie pogodzimy się ze stratą. Żałoba to przepracowana strata. Żałoba i melancholia.
Freud - `ja' jako twórca nie do końca rozumiem co jest w moim dziele.
Metodologowie lepiej rozumieją autora niż on sam.
Archetypy i symbole
Według Yunga wszystko czego doświadczamy dotyczy naszej psychiki.
Archetyp - coś co pradawne, prawzór, rządzący ludzkim psyche, jest pierwotnym obrazem, archetypy i symbole służą interpretacji literatury. Przejawia się w snach i fantazjach, obecne są we wszystkich religiach, kulturach, literaturach.
Northropp Frye przedstawił genealogię za pomocą symboli
Yungowska teoria GNOZY: wg Yunga duchowy rozwój każdego człowieka jest zaprogramowany w nim samym. Gnozą w tym rozumieniu jest nierozumowe poznanie Boga, poprzez doświadczenie, oświecenie, duchowość. Gnoza - wtajemniczenie, iluminacja, istotą symbolu jest oscylowanie sensem. Tłumaczem Yunga jest Jerzy Prokopiuk.
Anima (kobiecy mężczyzna) i Animus (męska kobieta) - pierwiastek kobiety w mężczyźnie i męski w kobiecie. Platon twierdzi, że kiedyś nie było płci, człowiek walczył ze sobą, więc został podzielony na kobietę i mężczyznę. Mit Beatrycze u Dantego.
Nieświadomość dzieli Yung na treści osobowe i na nieosobowe.
Cień - stanowi rodzaj pewnych obsesji, próbujemy je zmarginalizować, lecz się pozwalają nam na to. Walka człowieka z własnym cieniem
Nieświadomość
Odrodzenie - figura zmartwychwstania Chrystusa - symboliczne oczyszczenie człowieka z win.
Krytyka tematyczna
Reprezentanci:
-Guston Bachelard
-Georges Poulet
-Jean-Piezze Richard
-Charles Mauron
-Moude Bodkin
„Rozważanie o czasie ludzkim”
Michał Głowiński, szkic:
Nie jest to zjawisko jednolite, mamy do czynienia z różnymi zjawiskami. Krytyka tematyczna interesuje się wyobraźnią.
Temat - nie da się określić jednoznacznie. Istnieje krytyka literacka, która mówi autorowi dzieła, to czego on sam nie jest świadom, odnosi się do psychoanalizy.
Wg Bachelarda cała twórczość literacka opiera się na 4 tematach, tak jak żywioły:
-ogień („Psychologia ognia”)
-woda
-ziemia
-powietrze
Baczyński - woda (płynność), przemijanie, buduje całe pole semantyczne skojarzeń, które odsyłają do wody
Temat to element literackiego przekazu, nie fragment tekstu
Słowacki - powietrze (wznoszenie, lot), lekkość, motywy związane z lotem
Mickiewicz - ziemia (stepy akermańskie), poeta ziemi
Bodkin próbowała opisać tragizm, ten tragizm ma różne odniesienie, tragizm może być pomieszany z wesołością lub apokaliptyczny.
Głowiński o temacie: obraz, który ciągle powtarza u danego autora. Dzieło traktuje się bardzo szeroko, przeżywa autora doświadczenie. Krytyk literacki zachowuje się jak chrześcijanin, który w modlitwie szuka specyficznego medytowania.
Rozumienie czasu w średniowieczu, lekceważenie doczesności na rzecz wieczności. Człowiek był całkowicie zależny od Boga, nie miał całkowitej władzy nad własnym życiem. W XVI wieku powraca niepewność bytu w ludziach. Najsilniej tą myśl ujawnia Pascal w swojej twórczości. Powrót do irracjonalizmu następuje w XIX w.
Feminizm
Pierwotnie był ruchem socjopolitycznym (w XVIII w.). Najsilniejsze ruchy były w wieku XIX. Dopiero w wieku XX wyodrębniła się forma ruchu feminizmu akademickiego.
Gender - kategoria, rodzaj, kulturowa kategoria płci, wiąże się ze stereotypami.
Krytyka queer - pogardliwe określenie osoby zawieszonej między płciami (męską i żeńską)
Women's studies - obejmuje nauki o historii feminizmu, gueer itd.
„Głos mają kobiety”
Marek Kochan „Plac zabaw”
Krytyka feministyczna chce przywrócić twórczość kobiecą do literatury, piętnuje wszelkie przejawy męskiej dominacji. Definiuje się kobiece pisanie, wrażliwość w twórczości.
Autorki, które pisały na temat literatury kobiecej:
-Judith Butler
-Helene Cixous
-Eleine Showalter
-German Ritz
Orzeszkowa, Konopnicka -> biologia, witalizm, energia, seks, ciało, zmysły
Borkowska mówi, że tekst możemy uznać za kobiecy, jeśli podmiot ujawnia swoją płciowość (kobiecość). Cechą literatury kobiecej jest zorientowany na subiektywizm. Relacje uwikłań kobiet w egzystencje.
Ecriture feminire - teksty, które nie są stałe, ciągle się zmieniają (forma feminitywna, niegotowa).
Arachnologia (ginokrytyka) - (mit o Arachne) dziedzina zajmująca się badaniem twórczości kobiecej. Traktuje pisarstwo kobiece jako tkaninę, wszystkie elementy składają się na niebywałą całość. Badania nad twórczością kobiet idą w stronę kultury i skupiają się na etniczności kobiet - pisarek.
Hermeneutyka
Źródłem jest egzegeza Pisma Świętego
-koło hermeneutyczne
-rozumienie
-interpretacja
-intertekstualizm
Roland Barthes, Michael Foucault, Julia Kristeva, George Deleuze
Dekonstrukcjonizm (rozbiórka)
Intertekstualność
1969 r. Julia Kristeva ( Bułgarka pisząca po francusku)
Bachtin: tekst literacki zależy od tradycji, pochodzenia
Słowo w literaturze, dialogowa konstrukcja tekstu, polifoniczność, permutacja
Tekst literacki nie ma jednego znaczenia
Dyskurs literacki = wypowiedź literacka
Michelle Fuko
Sieć zapożyczeń
Intersubiektywność literatury - nie wszystkie relacje między tekstami są intertekstualne, intertekstualność nie ma nic wspólnego ze źródłami.
Znaczenie odgrywa najważniejszą rolę.
Mimetyzm formalny naśladowanie tych form wypowiedzi, będących w rzeczywistości społecznej.
Skaz - monolog wypowiedziany
Gawęda - gatunek, w którym zapisana jest żywa mowa
K. Brandys „Jak być kochaną”, Iwaszkiewicz „Wzlot”, Camus „Upadek”
Gatunki intertekstualności:
-parodia
-pastisz
Gombrowicz „Opętani”
Efekty teatralne, teksty kolażowe, reminescencja, nasiąknięty Słowacki, element strukturalny sensu, który jest przywoływany w tekście.
17